YER YUZASI TUZILISHINING ASOSIY XUSUSIYATLARI

Yuklangan vaqt

2024-11-15

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

18

Faytl hajmi

46,6 KB


YER YUZASI TUZILISHINING ASOSIY XUSUSIYATLARI Mundarija Kirish I.bob. Geografik qobiqni gorizantal yo’nalishda tabaqalinishining omillari. I.1.Yer yuzasi tuzilishining asosiy hususiyatlari. I.2.Gipsografik egri chiziq. II.bob.Mintaqaviy –zonal tuzilmalar . II.1. Issiqlik va iqlim mintaqalari. II.2. Zonalik va landshaft tuzilmalari. Xulosa Foydalanilgan adabiyot. YER YUZASI TUZILISHINING ASOSIY XUSUSIYATLARI Mundarija Kirish I.bob. Geografik qobiqni gorizantal yo’nalishda tabaqalinishining omillari. I.1.Yer yuzasi tuzilishining asosiy hususiyatlari. I.2.Gipsografik egri chiziq. II.bob.Mintaqaviy –zonal tuzilmalar . II.1. Issiqlik va iqlim mintaqalari. II.2. Zonalik va landshaft tuzilmalari. Xulosa Foydalanilgan adabiyot. Kirish. Geografik qobiq deb, atmosferaning quyi qismi, litosferaning yuqori qismi, gidrosfera va biosferaning bir-biriga kirishib va tutashib turadigon Yerning qismiga aytiladi. Geografik qobiq tushunchasining keng tarqalganligiga qaramasdan hozirgi paytda olimlar orasida mazkur tushunchani almashtirishga harakat qilayotganlari ham uchrab turadi A.A.Girigorov va qator olimlar geografik qobiq va geografik muhit qamrovi bitta, ular bitta tushunchadur degan g’oyani olg’a surishadi. Ularning fikricha mazkur tushuncha bir-birini to’ldiradi va bir xil tabiiy hodisani turli tomondan tavsiflaydi. Ammo XX asirning 70 –yillarida fransuz olimi Eliza Reklyu tomonidan tavsiya etilgan geografik muhit tushunchasi tabiy katagoriya emas, ko’proq ijtimoiy- tarixiy katago’ryadur. Geografik muhitning chegarasi jamiyatning rivojlanishi bilan kengayib boradi. Hozirgi paytda esa inson faoliyati geografik qobiq chegarasidan chiqib ketdi. Demak geografik muhit kengayib uning chegarasi bilan muofiq bo’lib qolmoqda. Yu.K.Yefromov geografik qobiqni landshaft qobig’I deb atash lozim degan fikirni bildiradi. SHuning uchun landshaft qobig’I tushunchasini geografik qobiq tushunchasiga qarama-qarshi qo’yib noto’g’ri hisoblandi, chunki landshaft geografik qobiq tushunchasini alohida va o’z o’rnida qo’llanilgan ma’qul. A.G.Isachenkov geografik qobiq bu Yerning tashqi, tepadagi qobig’I bo’lgani uchun uni epiogeosferada (grekcha huper yuqori ) deb atashni tavsiya etadi. Ammo yuqorida aytganimizdek, Yer qobiqlari ularning joylashishiga qarabgina emas, balki moddalarning hossalariga ham qarab ajratilishi hamda Yerning tashqi qobig’I geografik qobiq emas atmosfera va magnitosfera tashkil etishini hisobga olsak epiogeosfera atamasi geografik qobiq tushunchasiga mos kelmasligi ma’lum bo’ldi. Kirish. Geografik qobiq deb, atmosferaning quyi qismi, litosferaning yuqori qismi, gidrosfera va biosferaning bir-biriga kirishib va tutashib turadigon Yerning qismiga aytiladi. Geografik qobiq tushunchasining keng tarqalganligiga qaramasdan hozirgi paytda olimlar orasida mazkur tushunchani almashtirishga harakat qilayotganlari ham uchrab turadi A.A.Girigorov va qator olimlar geografik qobiq va geografik muhit qamrovi bitta, ular bitta tushunchadur degan g’oyani olg’a surishadi. Ularning fikricha mazkur tushuncha bir-birini to’ldiradi va bir xil tabiiy hodisani turli tomondan tavsiflaydi. Ammo XX asirning 70 –yillarida fransuz olimi Eliza Reklyu tomonidan tavsiya etilgan geografik muhit tushunchasi tabiy katagoriya emas, ko’proq ijtimoiy- tarixiy katago’ryadur. Geografik muhitning chegarasi jamiyatning rivojlanishi bilan kengayib boradi. Hozirgi paytda esa inson faoliyati geografik qobiq chegarasidan chiqib ketdi. Demak geografik muhit kengayib uning chegarasi bilan muofiq bo’lib qolmoqda. Yu.K.Yefromov geografik qobiqni landshaft qobig’I deb atash lozim degan fikirni bildiradi. SHuning uchun landshaft qobig’I tushunchasini geografik qobiq tushunchasiga qarama-qarshi qo’yib noto’g’ri hisoblandi, chunki landshaft geografik qobiq tushunchasini alohida va o’z o’rnida qo’llanilgan ma’qul. A.G.Isachenkov geografik qobiq bu Yerning tashqi, tepadagi qobig’I bo’lgani uchun uni epiogeosferada (grekcha huper yuqori ) deb atashni tavsiya etadi. Ammo yuqorida aytganimizdek, Yer qobiqlari ularning joylashishiga qarabgina emas, balki moddalarning hossalariga ham qarab ajratilishi hamda Yerning tashqi qobig’I geografik qobiq emas atmosfera va magnitosfera tashkil etishini hisobga olsak epiogeosfera atamasi geografik qobiq tushunchasiga mos kelmasligi ma’lum bo’ldi. I.bob. Geografik qobiqni gorizantal yo’nalishda tabaqalanishining omillari. I.1.Yer yuzasi tuzilishining asosiy hususiyatlari. Geografik qobiq uzoq rivojlanish yo’lini bosib o’tgan, murakkab tuzilishga ega va uning ayrim qisimlari aniq nomoyon bo’lgan terito’ryal farqlarga ega. Geografik qobiq kenglik bo’yicha shimoldan janubga ham va uzoqlik bo’yicha g’arbdan sharqqa ham bir- biridan farq qiluvchi qisimlarga bo’linadi. Yer shari kartasiga bir qarqganda yer yuzasining okeanlar va materiklar sektorlariga ajralganligi ko’zga yaqqol tashlanadi. Ularning tarkib topishi yer po’sti hayoti bilan bog’liqdir. Yerning sferoid yuzasidan ko’tarilgan qisimlarida litosfera cho’kishga (pasayishga) moyil bo’lib, uning rivojlanishi okean tipida ro’y bergan. Yer po’sti sferoit yuzasidan pastda joylashgan sektorlarida u ko’tariladi va materik yer po’sti tarzida rivojlanadi. Sektorlar oltita: uchta materik sektori – Yevro’pa –Afrika, Osiyo-Avstraliya va Amerika sekto’rlari va (butun tabiatning umuman qutubdan ekvatorgacha va ekvatordan ) uchta okean sekto’ri – Atlantika,Hind, Tinch okean sektorlari. Geografik qobiqning ikkinchi muxum belgisi – uning zonaligi, ya’ni har bir component va butun tabiatning umuman qutubdan ekvatorgacha va ekvatordan ikkinchi qutubgacha qonuniy ravishda o’zgarib borishidir. Tabiatninig ayrim komponentlari- iqlim, o’simlik, hayvonot dunyosining zonaligi odamlarga amalyotdan qadimdan ma’lum va ilmiy jihatdan yoritilgan. V.V.Dokuchayev XIX asirning ohri va XX asirning boshlarida tabiat zonalarning bir butun hosila ekanligi haqida ta’limotning yaratdi. U o’zining bu ta’limoti bilan geografiyada va tabiatshunoslikning boshqa bir qancha tarmoqlarda juda muxum hozirgi zamon yo’nalishini, geografik qobiqni kompleks zonal-regional o’zgarishini boshlab berdi. Tabiat zonalari boshqa hil zonalardan chunonchi, botanik zonalardan nima bilan farq qiladi? Har ikkalasida ham ularning nomi o’simliklar harakteriga I.bob. Geografik qobiqni gorizantal yo’nalishda tabaqalanishining omillari. I.1.Yer yuzasi tuzilishining asosiy hususiyatlari. Geografik qobiq uzoq rivojlanish yo’lini bosib o’tgan, murakkab tuzilishga ega va uning ayrim qisimlari aniq nomoyon bo’lgan terito’ryal farqlarga ega. Geografik qobiq kenglik bo’yicha shimoldan janubga ham va uzoqlik bo’yicha g’arbdan sharqqa ham bir- biridan farq qiluvchi qisimlarga bo’linadi. Yer shari kartasiga bir qarqganda yer yuzasining okeanlar va materiklar sektorlariga ajralganligi ko’zga yaqqol tashlanadi. Ularning tarkib topishi yer po’sti hayoti bilan bog’liqdir. Yerning sferoid yuzasidan ko’tarilgan qisimlarida litosfera cho’kishga (pasayishga) moyil bo’lib, uning rivojlanishi okean tipida ro’y bergan. Yer po’sti sferoit yuzasidan pastda joylashgan sektorlarida u ko’tariladi va materik yer po’sti tarzida rivojlanadi. Sektorlar oltita: uchta materik sektori – Yevro’pa –Afrika, Osiyo-Avstraliya va Amerika sekto’rlari va (butun tabiatning umuman qutubdan ekvatorgacha va ekvatordan ) uchta okean sekto’ri – Atlantika,Hind, Tinch okean sektorlari. Geografik qobiqning ikkinchi muxum belgisi – uning zonaligi, ya’ni har bir component va butun tabiatning umuman qutubdan ekvatorgacha va ekvatordan ikkinchi qutubgacha qonuniy ravishda o’zgarib borishidir. Tabiatninig ayrim komponentlari- iqlim, o’simlik, hayvonot dunyosining zonaligi odamlarga amalyotdan qadimdan ma’lum va ilmiy jihatdan yoritilgan. V.V.Dokuchayev XIX asirning ohri va XX asirning boshlarida tabiat zonalarning bir butun hosila ekanligi haqida ta’limotning yaratdi. U o’zining bu ta’limoti bilan geografiyada va tabiatshunoslikning boshqa bir qancha tarmoqlarda juda muxum hozirgi zamon yo’nalishini, geografik qobiqni kompleks zonal-regional o’zgarishini boshlab berdi. Tabiat zonalari boshqa hil zonalardan chunonchi, botanik zonalardan nima bilan farq qiladi? Har ikkalasida ham ularning nomi o’simliklar harakteriga (hususiyatiga ) qarab berilgan- ku, masalan: tundra, o’rmon, dasht zonalari va shu kabilar. Fan tabiatning bir butunligini tushunish darajasiga yetganidan keyingina tabiat zonalari Haqidagi ta’limotni yaratish mumkin bo’ladi V.V. Doho’chayevning asosiy ilmiy hizmati ham ana Shunchadir. U tabiatshunoslik XIX asrda ilgari Qarab juda katta qadamlar tashlaganini Ta’kidlab ‘’asosan ayrim jismlar-minerallar, tog’ Jinslari, o’simlik va hayvonlar hamda hodisa va narsalar-olov (vulkanizm) suv, yer, havo o’rganilib, bular, jismlar, hodisalar o’rtasida Jonsiz va jonli tabiat o’rtasida mavjud bo’lgan genetik, doimiy va hamma vaqt ham qonuniy aloqalar o’rganilmas edi. Vaholanki, huddi ana shu nisbatlar, ana shu qonuniy o’zaro aloqalar tabitaning bilishning moxiyatini tabiatning bilishning eng yahshi va ajoyib asosi bo’lgan haqiqiy tabiat falsafasini mag’izini tashkil qiladi deb yozgan edi. Ma’lumki, botqoqlik deb faqat o’ziga hos muayyan hususiyatlarga ega bo’lgan joyga- past, tekis, yassi relyefi, yer usti suvlari ortiqcha juda yuzasi yo’sin ( mox yoki o’t bilan qoplangan, qalin tariff qatlami mavjud, tarf tuprog’li maxalliy iqlimi sernam, o’ziga xos xayvonot dunyosiga ega bo’lgan joyga aytiladi) Umuman botqoqlik murakkab tabiiy kompleksdir. V.V.Dokuchaevning shogirdi taniqli rus o’rmonshunosi olimi G.F.Morozov, ,,O’rmon deganda biz o’zaro bog’langan daraxtlar to’plagina emas, balki o’rmon tushunchasi bilan ifodalanadigan prosseslar ro’y beradigan muxitni, joyni ham tushunishimiz kerak”, deb yozgan edi. Bu tarifni boshqa tushunchalar- o’tloq, dasht , tundra , cho’l, savanna, gileya va boshqalarga ham tadbiq qilsa hato bo’lmaydi. (hususiyatiga ) qarab berilgan- ku, masalan: tundra, o’rmon, dasht zonalari va shu kabilar. Fan tabiatning bir butunligini tushunish darajasiga yetganidan keyingina tabiat zonalari Haqidagi ta’limotni yaratish mumkin bo’ladi V.V. Doho’chayevning asosiy ilmiy hizmati ham ana Shunchadir. U tabiatshunoslik XIX asrda ilgari Qarab juda katta qadamlar tashlaganini Ta’kidlab ‘’asosan ayrim jismlar-minerallar, tog’ Jinslari, o’simlik va hayvonlar hamda hodisa va narsalar-olov (vulkanizm) suv, yer, havo o’rganilib, bular, jismlar, hodisalar o’rtasida Jonsiz va jonli tabiat o’rtasida mavjud bo’lgan genetik, doimiy va hamma vaqt ham qonuniy aloqalar o’rganilmas edi. Vaholanki, huddi ana shu nisbatlar, ana shu qonuniy o’zaro aloqalar tabitaning bilishning moxiyatini tabiatning bilishning eng yahshi va ajoyib asosi bo’lgan haqiqiy tabiat falsafasini mag’izini tashkil qiladi deb yozgan edi. Ma’lumki, botqoqlik deb faqat o’ziga hos muayyan hususiyatlarga ega bo’lgan joyga- past, tekis, yassi relyefi, yer usti suvlari ortiqcha juda yuzasi yo’sin ( mox yoki o’t bilan qoplangan, qalin tariff qatlami mavjud, tarf tuprog’li maxalliy iqlimi sernam, o’ziga xos xayvonot dunyosiga ega bo’lgan joyga aytiladi) Umuman botqoqlik murakkab tabiiy kompleksdir. V.V.Dokuchaevning shogirdi taniqli rus o’rmonshunosi olimi G.F.Morozov, ,,O’rmon deganda biz o’zaro bog’langan daraxtlar to’plagina emas, balki o’rmon tushunchasi bilan ifodalanadigan prosseslar ro’y beradigan muxitni, joyni ham tushunishimiz kerak”, deb yozgan edi. Bu tarifni boshqa tushunchalar- o’tloq, dasht , tundra , cho’l, savanna, gileya va boshqalarga ham tadbiq qilsa hato bo’lmaydi. I.2.Gipsografik egri chiziq Yer po’stining sifat jihatdan farq qiluvchi ikki tipi- materik va okeanlar po’stlari tipiga planeta va relyefning ikki asosiy bosqichi- materiklar yer yuzasi va Dunyo okeani tubi to’g’ri keladi. Materiklar okean tubidan baland ko’tarilgan va undan ancha tik materik yonbag’ri bilan ajralgan umuman yassi juda katta massivlardir. Materiklardan va okean tagida ikkinchi darajali relyef bosqichlari: quruqlikda- teksliklar va tog’li o’lkalar, okeanlarda- okeantubi, suv osti tizimlari va chuqur botiqlar bo’ladi. Tog’tizimlari ham planeta relyefi ikki turning qismlaridan iboratdir. Yer yuzasining umumlashtiruvchi profilini Gipsografik va batigrafik egri chiziqlar bilan Ko’rsatish mumkin, bu egri chiziqlar quruqlikda Va okeanlarda turli balandliklarda joylashgan Maydonlar nisbatini ko’rsatadi. Bu nisbat yer Yuzasi tabiatga juda muhum ta’rif beradi. Bunday egri chiziqlar quyidagcha tuziladi. Turli hil balandlik va chuqurliklarni egalagan joylar maydoni gipsometrik va batigrafik kartalardan hisoblab olinadi. So’ngra koordinatali o’qlar chiziladi. Ordinata chiziqlqri bo’yicha o dan yuqoriga qarab balandliklar pasdka tomon chuqurliklar qo’yib chiqiladi abussa chizig`I boylab maydon mln kv. km hisobida qo’yib chiqiladi. Gipsografik egri chiziqni tahlil qilsak quruqjik yuzasini katta qismi dengiz sathidan uncha baland joylashmaganini ko’ramiz Okean sathidan pasd joylashmagan yerlar Depressiyalar deyiladi. Ularning maydoni 800-ming km ga yaqin. Bulardan eng kattasi dengiz Sathidan 28 m gacha past bo’lgan (o’lchash I.2.Gipsografik egri chiziq Yer po’stining sifat jihatdan farq qiluvchi ikki tipi- materik va okeanlar po’stlari tipiga planeta va relyefning ikki asosiy bosqichi- materiklar yer yuzasi va Dunyo okeani tubi to’g’ri keladi. Materiklar okean tubidan baland ko’tarilgan va undan ancha tik materik yonbag’ri bilan ajralgan umuman yassi juda katta massivlardir. Materiklardan va okean tagida ikkinchi darajali relyef bosqichlari: quruqlikda- teksliklar va tog’li o’lkalar, okeanlarda- okeantubi, suv osti tizimlari va chuqur botiqlar bo’ladi. Tog’tizimlari ham planeta relyefi ikki turning qismlaridan iboratdir. Yer yuzasining umumlashtiruvchi profilini Gipsografik va batigrafik egri chiziqlar bilan Ko’rsatish mumkin, bu egri chiziqlar quruqlikda Va okeanlarda turli balandliklarda joylashgan Maydonlar nisbatini ko’rsatadi. Bu nisbat yer Yuzasi tabiatga juda muhum ta’rif beradi. Bunday egri chiziqlar quyidagcha tuziladi. Turli hil balandlik va chuqurliklarni egalagan joylar maydoni gipsometrik va batigrafik kartalardan hisoblab olinadi. So’ngra koordinatali o’qlar chiziladi. Ordinata chiziqlqri bo’yicha o dan yuqoriga qarab balandliklar pasdka tomon chuqurliklar qo’yib chiqiladi abussa chizig`I boylab maydon mln kv. km hisobida qo’yib chiqiladi. Gipsografik egri chiziqni tahlil qilsak quruqjik yuzasini katta qismi dengiz sathidan uncha baland joylashmaganini ko’ramiz Okean sathidan pasd joylashmagan yerlar Depressiyalar deyiladi. Ularning maydoni 800-ming km ga yaqin. Bulardan eng kattasi dengiz Sathidan 28 m gacha past bo’lgan (o’lchash 1953 yilda o’tkazilgan). Kaspiy bo’yi past teksligidir. Markaziy Osiyodagi To’rfon botig’I dengiz sathidan 154 m pastda. O’rta Osiyoda Sariqqamish botig’ining tubi dengiz sathidan 58 p past turadi. Yerdagi eng chuqur depressiyaa O’lik dengiz botig’I bo’lib, uning qirg’oqlari okean sathidan 392 m past. Yer yuzasining dengiz sathidan 0-200 m balantlikkacha joylashgan qisimlari pastteksliklar deb ataladi. Quruqlikning keying balandlik bosqichi eng katta maydonni egallagan- 48,2 mln km2 Undan keying balandlik bosqichi 200 m dan 500 m gacha bo’lib,qirlar va platalordan iborat. Qirlar bilan platalor bir- birlaridan yer yuzasining notekislik darajasi bilan farq qiladi. Plato bilan qirlar maydoni 33 mln km2 ga teng . 500 m dan yuqorida tog’lar joylashadi. Balandligiga qarab tog’larni, past , o’rtacha va baland tog’larga ajratiladi. Cho’qqilari 1000 m dan yuqori ko’tarilmaydigan tog’lar past tog’lar deyiladi. Bunga misol qilib Qozog’iston past tog’larining va turli tog’ sistemalarining etaklarini ko’rsatish mumkin. Past tog’lar Yerning anchagina maydonini egallagan, ularning maydoni 27 mln km2 ga teng. O’rtacha tog’larning balandligi 1000 m dan 2000 m gacha bo’ladi. Ural, Karpat tog’lari, Sharqiy Sibirdagi ko’pdan- ko’p tizmalar va boshqalar o’rtacha balandlikdagi tog’larning umumiy maydoni 24 mln km2 ya’ni past tog’lar maydonidan kamroq. 2000 m dan yuqori ko’tarilgan tog’larni baland tog’lar yoki alp tipidagi tog’lar deb ataladi. Ular atigi 16 mln. km2 maydonni egallaydi. Tog’larni past, o’rta va baland tog’larga ajratib faqat gipsometrik belgilarni aks ettirmay, ularning umumiy morfologik qiyofasini joyining geografik kengligiga bog’liq. Qutbiy o’lkalarda absolyut balandligiga uncha katta bo’lmagan tog’lar baland tog’ landshaftiga ega. Vaholanki, ekvator yaqinida o’shancha balandlikdagi tog’lar past tog’lar ko’rinishiga egadir. Yer yuzasining baland ko’tarilgan qisimlari odatda juda past- baland ( parchalangan ), bir tomonga yo’nalgan qator tog’lar-tog’ tizmalaridan iborat bo’ladi. Tog’ tizmzlarini vodiylar bir-birlaridan 1953 yilda o’tkazilgan). Kaspiy bo’yi past teksligidir. Markaziy Osiyodagi To’rfon botig’I dengiz sathidan 154 m pastda. O’rta Osiyoda Sariqqamish botig’ining tubi dengiz sathidan 58 p past turadi. Yerdagi eng chuqur depressiyaa O’lik dengiz botig’I bo’lib, uning qirg’oqlari okean sathidan 392 m past. Yer yuzasining dengiz sathidan 0-200 m balantlikkacha joylashgan qisimlari pastteksliklar deb ataladi. Quruqlikning keying balandlik bosqichi eng katta maydonni egallagan- 48,2 mln km2 Undan keying balandlik bosqichi 200 m dan 500 m gacha bo’lib,qirlar va platalordan iborat. Qirlar bilan platalor bir- birlaridan yer yuzasining notekislik darajasi bilan farq qiladi. Plato bilan qirlar maydoni 33 mln km2 ga teng . 500 m dan yuqorida tog’lar joylashadi. Balandligiga qarab tog’larni, past , o’rtacha va baland tog’larga ajratiladi. Cho’qqilari 1000 m dan yuqori ko’tarilmaydigan tog’lar past tog’lar deyiladi. Bunga misol qilib Qozog’iston past tog’larining va turli tog’ sistemalarining etaklarini ko’rsatish mumkin. Past tog’lar Yerning anchagina maydonini egallagan, ularning maydoni 27 mln km2 ga teng. O’rtacha tog’larning balandligi 1000 m dan 2000 m gacha bo’ladi. Ural, Karpat tog’lari, Sharqiy Sibirdagi ko’pdan- ko’p tizmalar va boshqalar o’rtacha balandlikdagi tog’larning umumiy maydoni 24 mln km2 ya’ni past tog’lar maydonidan kamroq. 2000 m dan yuqori ko’tarilgan tog’larni baland tog’lar yoki alp tipidagi tog’lar deb ataladi. Ular atigi 16 mln. km2 maydonni egallaydi. Tog’larni past, o’rta va baland tog’larga ajratib faqat gipsometrik belgilarni aks ettirmay, ularning umumiy morfologik qiyofasini joyining geografik kengligiga bog’liq. Qutbiy o’lkalarda absolyut balandligiga uncha katta bo’lmagan tog’lar baland tog’ landshaftiga ega. Vaholanki, ekvator yaqinida o’shancha balandlikdagi tog’lar past tog’lar ko’rinishiga egadir. Yer yuzasining baland ko’tarilgan qisimlari odatda juda past- baland ( parchalangan ), bir tomonga yo’nalgan qator tog’lar-tog’ tizmalaridan iborat bo’ladi. Tog’ tizmzlarini vodiylar bir-birlaridan Ajiratib turadi. Kavkaz Ural, Alp, Himolay tog’lari Va keng maydonlarni egallagan boshqa tog’ Sistemalari tog’li o’lkalar deyiladi. Uncha baland bo’lmagan (1000m gacha) Yerlarning ko’pchiligini tashkil etishi materiklarda Tabiatning zonal bo’lishiga qulaylik tug’dirgan Tog’li o’lkalarda va qirlarda tabiy sharoit Komplekisi balandlikning o’zgzrishiga qarab mahalliy O’zgarishlarga uchraydi. II bob. Mintaqaviy- zonal tuzilmalar. II.1. Issiqlik va iqlim mintaqalari. Planeta relyefining haqiqiy antisimmetrik zonalligigina okean va materik sektorlariga ega bo’lgan geografik mintaqaga va zonalarning vujudga kelishiga imkon bergan. Shimoliy yarim sharning muz zonasi dengiz va orollarda Janubiy yarim shar muz zonasi va materikda joylashgan. Bu zonalarning har ikkalasida sovuq iqlimlarning vujudga kelishi radiyasiyasi sharoiti bir xil bo’lishiga qaramay, ularning tabiati relief tufayli har hildir. Shimoliy va Janubiy yarim sharlardagi tundra zonalarning kattaligi va tabiatdagi farqlarga iqlimiy omillarga nisbatan giomorfologik omillar ko’proq tasir ko’rsatadi. Shimoliy katta materiklarning chekkalarida materik tundralarining keng zonasi hosil bo’lgan, janubiy kengliklarda tundra zonasi uzuq yuluq hollarda orollarda dengiz tundirasi tarzida vujudga kelgan. O’rta kengliklarning o’rmon, o’rmon- dasht , dasht va cho’l zonalari keng quruqliklardagi rivojlana olish mumkin. Shuning uchun ham bu zonalar faqat shimoliy yarim sharda mavjud bo’lib, Janubiy yarimsharda juda kichik teritoryalardagina uchraydi. Uraloldi va Amurbo’yi keng bargli o’rmonlarning qisqara borib tugashi, Yevrosiyo Shimoliy Amerikada dasht zonalarining keng yoyilganligi, materiklar ichki qismlaridagi cho’llarning maydoni va tabiati- Ajiratib turadi. Kavkaz Ural, Alp, Himolay tog’lari Va keng maydonlarni egallagan boshqa tog’ Sistemalari tog’li o’lkalar deyiladi. Uncha baland bo’lmagan (1000m gacha) Yerlarning ko’pchiligini tashkil etishi materiklarda Tabiatning zonal bo’lishiga qulaylik tug’dirgan Tog’li o’lkalarda va qirlarda tabiy sharoit Komplekisi balandlikning o’zgzrishiga qarab mahalliy O’zgarishlarga uchraydi. II bob. Mintaqaviy- zonal tuzilmalar. II.1. Issiqlik va iqlim mintaqalari. Planeta relyefining haqiqiy antisimmetrik zonalligigina okean va materik sektorlariga ega bo’lgan geografik mintaqaga va zonalarning vujudga kelishiga imkon bergan. Shimoliy yarim sharning muz zonasi dengiz va orollarda Janubiy yarim shar muz zonasi va materikda joylashgan. Bu zonalarning har ikkalasida sovuq iqlimlarning vujudga kelishi radiyasiyasi sharoiti bir xil bo’lishiga qaramay, ularning tabiati relief tufayli har hildir. Shimoliy va Janubiy yarim sharlardagi tundra zonalarning kattaligi va tabiatdagi farqlarga iqlimiy omillarga nisbatan giomorfologik omillar ko’proq tasir ko’rsatadi. Shimoliy katta materiklarning chekkalarida materik tundralarining keng zonasi hosil bo’lgan, janubiy kengliklarda tundra zonasi uzuq yuluq hollarda orollarda dengiz tundirasi tarzida vujudga kelgan. O’rta kengliklarning o’rmon, o’rmon- dasht , dasht va cho’l zonalari keng quruqliklardagi rivojlana olish mumkin. Shuning uchun ham bu zonalar faqat shimoliy yarim sharda mavjud bo’lib, Janubiy yarimsharda juda kichik teritoryalardagina uchraydi. Uraloldi va Amurbo’yi keng bargli o’rmonlarning qisqara borib tugashi, Yevrosiyo Shimoliy Amerikada dasht zonalarining keng yoyilganligi, materiklar ichki qismlaridagi cho’llarning maydoni va tabiati- bularning hammasi taraqqiyotning hozirgi bosqichidagi materiklarning kattaligi va shakli bilan chambarchas bog’langandir. Tro’pik cho’llar, savannalar va ekvatoryal o’rmonlar zonalari haqida ham shunday hulosalarga kelish mumkin. Mintaqa va zonalar okeanlarda ham, materiklarda ham g’arbiy va sharqiy yo’nalishda qisimlarga bo’linadi bunday qisimlar regionlar, rayonlar, oblastlar yoki provensiyalar deb ataladi. Har bir region zonaga xos umumiy belgilarni aks ettirish bilan birga o’ziga hos hususiyatlarga ham ega faqat o’ziga xos landshaftlardan tashkil topadi. Masalan: taiga zonasining Yevrosiyo sektori quydagi regionlardan tashkil topgan: Norvegiyadagi g’arbiy okean bo’yi taygasi, Shvetsariyadan ( tashkil topgan) Uralgacha bo’lgan mo’tadil kontinental iqlimli qoramtir igna bargli taiga, G’arbiy Sibirdagi kontinental iqlimli qoramtir igna bargli taiyga, Sharqiy Sibirning keskin kontinrntal iqlimli yorug’ igna bargli taygasi, Uzoq Sharqning okeanbargli o’ bo’yi taygasi. Bularninghar bir taygaga hos bo’lgan mo’tadil iqlimga, podzol tuproqlarga, igna igna bargli o’simliklarga, o’rmonga hos hayvonot dunyosiga ega bo’lgan holda bir-biridan tog’ jinislarining hususiyatlari, iqlimning kontinentallik darajasi daraxt turlari, hayvonot dunyosihususiyatlari bilan, boshqacha qilib aytganda tabiatining hamma vaqt ham ma’lum darajada o’ziga hos umumiy qiyofasi bilan ajralib turadi Regional mintaqalarining okeanik qisimlarida ham bo’ladi. Okeanlarning har bir mintaqa doirasidagi g’arbiy, markaziy va sharqiy qisimlarida oqimlarning ularning issiqlik hususiyatlariga va organic xayotiga ta’siri natijasida farqlar bo’lishi aniq. Butun biosfera tirik moddalarning to’htovsiz va faol qatnashuvi sharoitida rivojlansa ham, lekin undagi ba’zi zonalarda tirik moddalar ko’p miqdorda qatnashsa, muz, cho’l va chala cho’l zonalari- ham qatnashadigan zonalardir. Dunyo okeanining qirg’oqlaridan uzoqda joylashgan yarimiga yaqin qismi ham bialogik jihatdan ham mahsul hisoblanadi. Bialogik sermahsul zonalar va okeanik qisimlardan hayot sharoiti juda qulay, kammahsullarida esa noqulaydir. Biosferaning ayrim oblastlarida tabiatning rivojlanishi jarayonidagi o’zgarish suratlari har hildir. Ma’lumki okean faunasi quruqlikdagi faunaga nisbatan sekinroq bularning hammasi taraqqiyotning hozirgi bosqichidagi materiklarning kattaligi va shakli bilan chambarchas bog’langandir. Tro’pik cho’llar, savannalar va ekvatoryal o’rmonlar zonalari haqida ham shunday hulosalarga kelish mumkin. Mintaqa va zonalar okeanlarda ham, materiklarda ham g’arbiy va sharqiy yo’nalishda qisimlarga bo’linadi bunday qisimlar regionlar, rayonlar, oblastlar yoki provensiyalar deb ataladi. Har bir region zonaga xos umumiy belgilarni aks ettirish bilan birga o’ziga hos hususiyatlarga ham ega faqat o’ziga xos landshaftlardan tashkil topadi. Masalan: taiga zonasining Yevrosiyo sektori quydagi regionlardan tashkil topgan: Norvegiyadagi g’arbiy okean bo’yi taygasi, Shvetsariyadan ( tashkil topgan) Uralgacha bo’lgan mo’tadil kontinental iqlimli qoramtir igna bargli taiga, G’arbiy Sibirdagi kontinental iqlimli qoramtir igna bargli taiyga, Sharqiy Sibirning keskin kontinrntal iqlimli yorug’ igna bargli taygasi, Uzoq Sharqning okeanbargli o’ bo’yi taygasi. Bularninghar bir taygaga hos bo’lgan mo’tadil iqlimga, podzol tuproqlarga, igna igna bargli o’simliklarga, o’rmonga hos hayvonot dunyosiga ega bo’lgan holda bir-biridan tog’ jinislarining hususiyatlari, iqlimning kontinentallik darajasi daraxt turlari, hayvonot dunyosihususiyatlari bilan, boshqacha qilib aytganda tabiatining hamma vaqt ham ma’lum darajada o’ziga hos umumiy qiyofasi bilan ajralib turadi Regional mintaqalarining okeanik qisimlarida ham bo’ladi. Okeanlarning har bir mintaqa doirasidagi g’arbiy, markaziy va sharqiy qisimlarida oqimlarning ularning issiqlik hususiyatlariga va organic xayotiga ta’siri natijasida farqlar bo’lishi aniq. Butun biosfera tirik moddalarning to’htovsiz va faol qatnashuvi sharoitida rivojlansa ham, lekin undagi ba’zi zonalarda tirik moddalar ko’p miqdorda qatnashsa, muz, cho’l va chala cho’l zonalari- ham qatnashadigan zonalardir. Dunyo okeanining qirg’oqlaridan uzoqda joylashgan yarimiga yaqin qismi ham bialogik jihatdan ham mahsul hisoblanadi. Bialogik sermahsul zonalar va okeanik qisimlardan hayot sharoiti juda qulay, kammahsullarida esa noqulaydir. Biosferaning ayrim oblastlarida tabiatning rivojlanishi jarayonidagi o’zgarish suratlari har hildir. Ma’lumki okean faunasi quruqlikdagi faunaga nisbatan sekinroq o’zgaradi. Binobarin, okeanlar materiklarga nisbatan konservativroq ( kam o’zgaruvchi ) oblast hisoblanadi. Quruqliklarda ham tabiatning o’zgaruvchanligi turli zonalarda bir hil emas va bu farq organic dunyogagina hos bo’lmay, butun geografik sharoitga hosdir. Quyi geografik kengliklarning tabiati eng sekin o’zgaradi, o’rta va yuqori kengliklar tabiatning o’zgarishiga esa ancha tez suratlar bilan boradi. Ekvatorial mintaqaning qulay hayot sharoitida geografik sharoitga moslashishiga va o’zgarishiga majbur etadigan darajada yomonlashmaydi. O’rtacha geografik kengliklarda esa temperaturaning yoki namlikning, geomarfalogik yoki gidrologik sharoitning salgina o’zgarishi ham organizmlar uchun yangi sharoit vujutga keltiradi, bu esa organizmlarning o’zgarishiga sababbo’ladi; bu jarayonda o’simlik va hayvonlarning har bir turkari nisbatan tez barham topib, yangi turlari paydo bo’lib turadi. Okeanlar va materiklar tabiatdagi farq juda katta ya’ni sektorlar tafovutlar zonal tofovutlarga qaraganda kattaroq bo’lishga qaramay, okean sektorlarini ham, materik sektorlarini ham o’z ichiga oladigan umumplanetar zonalar deb geogeafik mintaqalarni qabul qilish mumkin. Ehtimol mintaqalar ba’zi geograflar takidlaganidek, tabiy geografik teritoriyal kompleks bo’lmay, faqat iqlimiy teritoryal kompleksdir ? Tabiat tarkibiy qisimlarining o’zaro ta’siri iqlimning tabiatning boshqa komponentlari bilan bir qatorda ekanligini ko’rsatadi, agar iqlim bir mintaqadan ikkinchi mintaqaga o’tilganda o’zgarsa u bilan birga butun tabiat ( makrorelefdan tashqari ) o’zgaradi. Binobarin, geografik zonalar faqat o’simlik zo’nalari bo’lmagani kabi, geografik mintaqalar ham faqat iqlimiy mintaqalar emasdir. Yarim sharda tahminan 50 kengliklargacha bo’lgan yerlarni o’z ichiga oladi. Mintaqaning orasidan o’tadigan parallel – ekvatorning 30800km ga yaqin qismi quruqliklardan o’tadi. Materiklarning ekvatorial mintaqadagi relefi litosferaning ekvator ostidagi cho’kishiga mos ravishda pasttekisliklardan ( Amazonka pasttekisligi, Markaziy Afrika ) va orollardan iborat ( Indoneziya va Yangi Gvineya ) . Faqat and tog’larida gorizantal zonalik balandlik mintaqalinishi bilan almashinadi. o’zgaradi. Binobarin, okeanlar materiklarga nisbatan konservativroq ( kam o’zgaruvchi ) oblast hisoblanadi. Quruqliklarda ham tabiatning o’zgaruvchanligi turli zonalarda bir hil emas va bu farq organic dunyogagina hos bo’lmay, butun geografik sharoitga hosdir. Quyi geografik kengliklarning tabiati eng sekin o’zgaradi, o’rta va yuqori kengliklar tabiatning o’zgarishiga esa ancha tez suratlar bilan boradi. Ekvatorial mintaqaning qulay hayot sharoitida geografik sharoitga moslashishiga va o’zgarishiga majbur etadigan darajada yomonlashmaydi. O’rtacha geografik kengliklarda esa temperaturaning yoki namlikning, geomarfalogik yoki gidrologik sharoitning salgina o’zgarishi ham organizmlar uchun yangi sharoit vujutga keltiradi, bu esa organizmlarning o’zgarishiga sababbo’ladi; bu jarayonda o’simlik va hayvonlarning har bir turkari nisbatan tez barham topib, yangi turlari paydo bo’lib turadi. Okeanlar va materiklar tabiatdagi farq juda katta ya’ni sektorlar tafovutlar zonal tofovutlarga qaraganda kattaroq bo’lishga qaramay, okean sektorlarini ham, materik sektorlarini ham o’z ichiga oladigan umumplanetar zonalar deb geogeafik mintaqalarni qabul qilish mumkin. Ehtimol mintaqalar ba’zi geograflar takidlaganidek, tabiy geografik teritoriyal kompleks bo’lmay, faqat iqlimiy teritoryal kompleksdir ? Tabiat tarkibiy qisimlarining o’zaro ta’siri iqlimning tabiatning boshqa komponentlari bilan bir qatorda ekanligini ko’rsatadi, agar iqlim bir mintaqadan ikkinchi mintaqaga o’tilganda o’zgarsa u bilan birga butun tabiat ( makrorelefdan tashqari ) o’zgaradi. Binobarin, geografik zonalar faqat o’simlik zo’nalari bo’lmagani kabi, geografik mintaqalar ham faqat iqlimiy mintaqalar emasdir. Yarim sharda tahminan 50 kengliklargacha bo’lgan yerlarni o’z ichiga oladi. Mintaqaning orasidan o’tadigan parallel – ekvatorning 30800km ga yaqin qismi quruqliklardan o’tadi. Materiklarning ekvatorial mintaqadagi relefi litosferaning ekvator ostidagi cho’kishiga mos ravishda pasttekisliklardan ( Amazonka pasttekisligi, Markaziy Afrika ) va orollardan iborat ( Indoneziya va Yangi Gvineya ) . Faqat and tog’larida gorizantal zonalik balandlik mintaqalinishi bilan almashinadi. Atmosfera ortiqcha issiqlik balansiga ega : solyar temperaturasi (390) haqiqiy temperaturadan (24-26) 15-130 ortiq. Quyosh issiqligi juda ko’p- yilligi 100 kkal/sm2 dan 160 kkal/sm2 gacha va yil bo’yi ancha bir tekis tushib turadi. Quruqlikda 29 kkal/sm2 dan okeanlarda 80 kkal/sm2 gacha issiqlik bog’lanishga sarf bo’ladi. Isigan havoda ko’tarilma oqimlar vujudga keldi. Buning natijasida ekvatorial mittaqaga tropic mintaqadan passat shamollari esib,nam olib keladi. Shu sababli namlik katta -80-90-%,havo serbulut buladi ,yog’inlar ko’p –yiliga 1000 mm dan 2500 mm gacha yog’adi. Mumkin bo’lgan bug’lanish nisbatan kam- 1000-1500 mm atrofida. Atnosferadagi namlanish ortiqcha- 150% gacha yetadi. Havo temoiraturasi hamma oylarda 24-260 bo’ladi, yillik ampelatudalar kichik, 20 C atrofidadir. Ekvatorial mittaqadagi tabiiy prosesslarning fasliy o’zgarishi farqi katta emas va turli teritoriyada bir hil bo’ladi. Materik va okean sektorlaridagi iqlimiy tofovutlar sifat jihatdan farq qiladigan darajaga yetmaydi. Ekvatorial quruqlikning iqlimi okean iqlimidir . Quruqlikda suv, grunt suvlari yuza joylashgan, botqoq bosgan yerlar ko’p, daryolar ko’p va sersuv. Daryo eroziyasi kuchli bo’lganligidan ko’llar kam faqat Sharqiy Afrikada, Suriya-Afrika grabenida yirik ko’llar ko’p. Subekvatorial mintaqalar. Subekvatorial mintaqalarning eng muhum hususiyatlari atmosfera sirkulyasiyasining o’zgarib turishidir. Bu o’zgarish ekvatorial barik minumimning geografik kenglik bo’yicha siljib turishida, subekvatorial mussonlarda, ekvatorial havo bilan tropic havoning fasldan-faslga almashinib turishida, yilning quruq va seryomg’ir fasllarga bo’lishida nomoyon bo’ladi. Atmosfera Sirkulasiyasiga bog’liq ravishda barcha tabiiy Prosesslar ham fasliy o’zgarib turadi, bu hol Kishilarning barcha tabiiy prosesslar ham fasliy O’zgarib turadi, bu hol kishilarning ho’jalik Faoliyatida aks etadi. Bu aytilganlardan subekvatorial mintaqalarning tabiatiga iqlim sabab bo’lgan Atmosfera ortiqcha issiqlik balansiga ega : solyar temperaturasi (390) haqiqiy temperaturadan (24-26) 15-130 ortiq. Quyosh issiqligi juda ko’p- yilligi 100 kkal/sm2 dan 160 kkal/sm2 gacha va yil bo’yi ancha bir tekis tushib turadi. Quruqlikda 29 kkal/sm2 dan okeanlarda 80 kkal/sm2 gacha issiqlik bog’lanishga sarf bo’ladi. Isigan havoda ko’tarilma oqimlar vujudga keldi. Buning natijasida ekvatorial mittaqaga tropic mintaqadan passat shamollari esib,nam olib keladi. Shu sababli namlik katta -80-90-%,havo serbulut buladi ,yog’inlar ko’p –yiliga 1000 mm dan 2500 mm gacha yog’adi. Mumkin bo’lgan bug’lanish nisbatan kam- 1000-1500 mm atrofida. Atnosferadagi namlanish ortiqcha- 150% gacha yetadi. Havo temoiraturasi hamma oylarda 24-260 bo’ladi, yillik ampelatudalar kichik, 20 C atrofidadir. Ekvatorial mittaqadagi tabiiy prosesslarning fasliy o’zgarishi farqi katta emas va turli teritoriyada bir hil bo’ladi. Materik va okean sektorlaridagi iqlimiy tofovutlar sifat jihatdan farq qiladigan darajaga yetmaydi. Ekvatorial quruqlikning iqlimi okean iqlimidir . Quruqlikda suv, grunt suvlari yuza joylashgan, botqoq bosgan yerlar ko’p, daryolar ko’p va sersuv. Daryo eroziyasi kuchli bo’lganligidan ko’llar kam faqat Sharqiy Afrikada, Suriya-Afrika grabenida yirik ko’llar ko’p. Subekvatorial mintaqalar. Subekvatorial mintaqalarning eng muhum hususiyatlari atmosfera sirkulyasiyasining o’zgarib turishidir. Bu o’zgarish ekvatorial barik minumimning geografik kenglik bo’yicha siljib turishida, subekvatorial mussonlarda, ekvatorial havo bilan tropic havoning fasldan-faslga almashinib turishida, yilning quruq va seryomg’ir fasllarga bo’lishida nomoyon bo’ladi. Atmosfera Sirkulasiyasiga bog’liq ravishda barcha tabiiy Prosesslar ham fasliy o’zgarib turadi, bu hol Kishilarning barcha tabiiy prosesslar ham fasliy O’zgarib turadi, bu hol kishilarning ho’jalik Faoliyatida aks etadi. Bu aytilganlardan subekvatorial mintaqalarning tabiatiga iqlim sabab bo’lgan Deb hulosa chiqarish yaramaydi. Tabiiy Hodisalarning fasliy o’zgarishiga asosiy sabab, O’rtacha geografik kengliklardagi fasillarning almashinishiga sabab bo’lgani kabi, Yer aylanish o’qining orbita tekisligiga qiya ekanligi va unga bog’liq ravishda yarim sharning navbatma –navbat isitilishidir. Yomg’irgarchilik fasilning o’zi uzun- qisqaligiga mos ravishda ( bu fasl gileylar chegarasi yaqinida uzoq davom etib, tropic dashtlari va cho’llarga tomon qisqara boradi ) subekvatorial mintaqada ikkita tabiat zonasi ajratiladi: a) namlik o’zgarib turuvchi barg to’kuvchi o’rmonlar va b) savannalar yoki tropic o’rmon dashtlar zonalari. Atmosfera sirkulyasiyasi va iqlimning aniq o’zgaruvchan ekanligiga qaramay, subekvatorial kengliklarning , ayniqsa savanna savanna zonasining tabiati g’oyat o’ziga xos bo’lib, tabiatning hozirgi hususiyatlari kam deganda, uchlamchi davirdan saqlanib qolgan. Quruqlik subekvatorial mintaqa shimoliy yarim sharda 50 shimoliy kenglikdan 250 shimoliy kenglikkacha cho’zilib, o’z ichiga Panama bo’yi, Orinako bo’yidagi pasttekisliklarni, Gvineya tog’ligini, Afrikadagi Niger daryosidan Nil daryosining yuqori oqimi va Buyuk ko’llargacha bo’lgan yerlarni, Hindiston, Hindixitoy va Filipinning janubiy yarim sharida Brazilya tog’ligini, Markaziy Afrikaning Kongo daryosidan Zambezi daryosigacha bo’lgan qismini, Avstralyaning shimoliy, ya’ni 50 dan 200 janubiy kenglikkacha bo’lgan yerlarni o’z ichiga oladi Ekvatorial mintaqa kabi bu mintaqaning ham katta qismi okeanlarga to’g’ri keladi. Subekvatorial mintaqada dissimmetriya nomoyon bo’la boshlaydi: Shimoliy subekvatorial mintaqa esa faqat 800 cho’zilgan. Dunyo okeanida subekvatorial mintaqalar juda aniq nomoyon bo’lgan : ularni passat shamollari ajratib turadi. Okeanlardagi subekvatorial mintaqa quruqliklardagidan boshqacharoq joylashgan va geografik qobiq dissimmetriyasini aks ettirib, har ikkala yarim sharning subekvatorial mintaqalari Tinch va Atlantika okeanlarida bir oz shimolga surilgan. Deb hulosa chiqarish yaramaydi. Tabiiy Hodisalarning fasliy o’zgarishiga asosiy sabab, O’rtacha geografik kengliklardagi fasillarning almashinishiga sabab bo’lgani kabi, Yer aylanish o’qining orbita tekisligiga qiya ekanligi va unga bog’liq ravishda yarim sharning navbatma –navbat isitilishidir. Yomg’irgarchilik fasilning o’zi uzun- qisqaligiga mos ravishda ( bu fasl gileylar chegarasi yaqinida uzoq davom etib, tropic dashtlari va cho’llarga tomon qisqara boradi ) subekvatorial mintaqada ikkita tabiat zonasi ajratiladi: a) namlik o’zgarib turuvchi barg to’kuvchi o’rmonlar va b) savannalar yoki tropic o’rmon dashtlar zonalari. Atmosfera sirkulyasiyasi va iqlimning aniq o’zgaruvchan ekanligiga qaramay, subekvatorial kengliklarning , ayniqsa savanna savanna zonasining tabiati g’oyat o’ziga xos bo’lib, tabiatning hozirgi hususiyatlari kam deganda, uchlamchi davirdan saqlanib qolgan. Quruqlik subekvatorial mintaqa shimoliy yarim sharda 50 shimoliy kenglikdan 250 shimoliy kenglikkacha cho’zilib, o’z ichiga Panama bo’yi, Orinako bo’yidagi pasttekisliklarni, Gvineya tog’ligini, Afrikadagi Niger daryosidan Nil daryosining yuqori oqimi va Buyuk ko’llargacha bo’lgan yerlarni, Hindiston, Hindixitoy va Filipinning janubiy yarim sharida Brazilya tog’ligini, Markaziy Afrikaning Kongo daryosidan Zambezi daryosigacha bo’lgan qismini, Avstralyaning shimoliy, ya’ni 50 dan 200 janubiy kenglikkacha bo’lgan yerlarni o’z ichiga oladi Ekvatorial mintaqa kabi bu mintaqaning ham katta qismi okeanlarga to’g’ri keladi. Subekvatorial mintaqada dissimmetriya nomoyon bo’la boshlaydi: Shimoliy subekvatorial mintaqa esa faqat 800 cho’zilgan. Dunyo okeanida subekvatorial mintaqalar juda aniq nomoyon bo’lgan : ularni passat shamollari ajratib turadi. Okeanlardagi subekvatorial mintaqa quruqliklardagidan boshqacharoq joylashgan va geografik qobiq dissimmetriyasini aks ettirib, har ikkala yarim sharning subekvatorial mintaqalari Tinch va Atlantika okeanlarida bir oz shimolga surilgan. Materikning subekvatorial mintaqalaridagi relefi qirlardan va tog’liklardan iborat- 200 shimoliy va janubiy kengliklardagi platformalarga hos bo’lgan ko’tarilma harakatlar nomoyon bo’lgan. Mezo va mikrorelyef shakllari yomg’irgarchilik faslidagi kuchli eroziya va himik nurash ta;sirida, qurg’oqchil fasldaesa deflyasiya ta’sirida tarkib topadi. Akkumlyativ tekisliklarda suppasimon va yetim tog’lar hosil bo’ladi. Tropic mintaqalar. Tropik mintaqalar materiklarda ham, okeanlarda tropic attsiklonlarda tarkib topadigan quruq va issiq tropic havo hukumron bo’lgan geografik kengliklardir. Bu mintaqalarda passatlar vujutga keladi va sharqiy shamollar boshlanadi. Bu shamollar materiklarning g’arbiy soxillarida yog’inlar olib ketadi sharqiy shamollarga esa nam keltiradi. Shuning uchun ham zonal joy tiplari meridian yo’nalishida emas, balki g’rrbdan sharqqa tomon o’zgarib boradi. Regionlarning uch xil tipi: g’arbiy sohillarning cho’l va chala chollari, materiklar ichkarisidagi cho’llar, sharqiy sohillarning fasliy sernam tropic o’rmonlari aniq nomoyon bo’lgan, cho’llar bilan o’rmonlar oralig’ida siyrak o’rmonlar va savannalar bo’ladi. Shimoliy va Janubiy tropic mintaqalar maydoni teng emas. Shimoliy tropic mintaqa uzunlik bo’ylab 1200 ga, janubiy tropik mintaqasi esa 850 cho’zilgan, lekin ular orasidagi sifatiy tofovutlar hali aniqlanmagan. Sharqiy okean bo’yi fasliy sernam va doimiy sernam o’rmonlar Floridada, Yukatanda, Brazilya soxillarida, Rio-de-Janeyrodan shimol va janubda, shimoliy- sharqiy Avstraliyada o’sadi. Savanna va siyrak o’rmonlar Markaziy Amerikada, Zambezi havzasida hamda Sharqiy Avstraliyada tarqalgan. Tropik mintaqalarning qolgan katta qisimlarida atmosferaning antsiklon passat sirkulatsiyasi ta’sirida quruq va issiq havo hukumrondir. Materiklardagi ana shunday joylardacho’llar hosil bo’lgan: Kaliforniya, Sahroi Kabir, Arabistondagi Suriya va Nefud, Hind daryosi havzasidagi Tar, Atakama, Kalaxari, Avstraliya cho’llari. Shimoliy tropik mintaqa Sahroi Kabirning janubida 140 shimoliy kenglikkacha, janubiy tropik mintaqa Kalaxarining shimolida 180 janubiy Materikning subekvatorial mintaqalaridagi relefi qirlardan va tog’liklardan iborat- 200 shimoliy va janubiy kengliklardagi platformalarga hos bo’lgan ko’tarilma harakatlar nomoyon bo’lgan. Mezo va mikrorelyef shakllari yomg’irgarchilik faslidagi kuchli eroziya va himik nurash ta;sirida, qurg’oqchil fasldaesa deflyasiya ta’sirida tarkib topadi. Akkumlyativ tekisliklarda suppasimon va yetim tog’lar hosil bo’ladi. Tropic mintaqalar. Tropik mintaqalar materiklarda ham, okeanlarda tropic attsiklonlarda tarkib topadigan quruq va issiq tropic havo hukumron bo’lgan geografik kengliklardir. Bu mintaqalarda passatlar vujutga keladi va sharqiy shamollar boshlanadi. Bu shamollar materiklarning g’arbiy soxillarida yog’inlar olib ketadi sharqiy shamollarga esa nam keltiradi. Shuning uchun ham zonal joy tiplari meridian yo’nalishida emas, balki g’rrbdan sharqqa tomon o’zgarib boradi. Regionlarning uch xil tipi: g’arbiy sohillarning cho’l va chala chollari, materiklar ichkarisidagi cho’llar, sharqiy sohillarning fasliy sernam tropic o’rmonlari aniq nomoyon bo’lgan, cho’llar bilan o’rmonlar oralig’ida siyrak o’rmonlar va savannalar bo’ladi. Shimoliy va Janubiy tropic mintaqalar maydoni teng emas. Shimoliy tropic mintaqa uzunlik bo’ylab 1200 ga, janubiy tropik mintaqasi esa 850 cho’zilgan, lekin ular orasidagi sifatiy tofovutlar hali aniqlanmagan. Sharqiy okean bo’yi fasliy sernam va doimiy sernam o’rmonlar Floridada, Yukatanda, Brazilya soxillarida, Rio-de-Janeyrodan shimol va janubda, shimoliy- sharqiy Avstraliyada o’sadi. Savanna va siyrak o’rmonlar Markaziy Amerikada, Zambezi havzasida hamda Sharqiy Avstraliyada tarqalgan. Tropik mintaqalarning qolgan katta qisimlarida atmosferaning antsiklon passat sirkulatsiyasi ta’sirida quruq va issiq havo hukumrondir. Materiklardagi ana shunday joylardacho’llar hosil bo’lgan: Kaliforniya, Sahroi Kabir, Arabistondagi Suriya va Nefud, Hind daryosi havzasidagi Tar, Atakama, Kalaxari, Avstraliya cho’llari. Shimoliy tropik mintaqa Sahroi Kabirning janubida 140 shimoliy kenglikkacha, janubiy tropik mintaqa Kalaxarining shimolida 180 janubiy kenglikdan Avstraliyada 300 janubiy kenglikkacha chozilgan. O’rta parallel deyarli aniq tropiklarga to’g’ri keladi. Lekin yuqorida sanab o’tilgan teritoriyalardan ko’rinib turibdiki tropic kengliklar ham mintaqalarga to’g’ri kelavermaydi; Hindiston, Hindixitoyda tropic kengliklarda subekvatorial mintaqa joylashgan. Bu xol eski dunyodagi materiklar tabiatining g’arbdan sharqqa tomon asimmetrik ekanligini ko’rsatadi. Pasayotgan havo massalari quruq bo’ladi, havo bulutsiz kelib, yog’inlartasodifan yog’ib qoladi, yillik yog’in miqdori juda kam ( 100 mm dan oshmaydi ), mumkin bo’lgan bug’lanish Sahroi Kabirda 5000 mm ga, Avstraliyada 2500 mm ga, Arabiston va Tar, Kaliforniyada 3000 mm ga, Kalaxarida 2500 mm ga yetadi. Atmosferada namlanishning yillik miqdori 0 dan 10% gacha boradi va faqat Kalaharida 25%ga yetadi, shuning uchun ham Kalahari ko’proq chala cho’ldan iborat. Subtropik mintaqalar. Subtropik mintaqalar tropic mintaqalar bilan mo’taddil mintaqalar oralig’ida joylashgan. Bu mintaqalardan subtropik mintaqaga o’tish iqlimining va butun tabiatning asta- sekin miqdoriy o’zgarishi bilan bormasdan, balki tropic havo (qishda ) hukumronligini almashinishi bilan boradi Subtropik iqlimning mohiyati shundan iborat. Biroq subtropik tabiat harakterini faqat iqlimga emas, ko’p jihatdan litosferaga ham bog’liqdir. Subtropik kengliklarning o’rtacha praleli 350 shimoliy va janubiy kengliklar, ya’ni yer po’sti yoriqlarining O’rta dengiz mintaqasiparalelidir. Shimoliy motadil mintaqa. Subtropik kengliklardantashqarida-o’rtacha kengliklarda Yer relyefi antisimmetrikdir: shimoliy yarimsharda materik, janubiy yarimsharda okean usti turadi. Shu sababli mo’taddil mintaqalar bir-biridan shu qadar farq qiladiki ularni aloxida-aloxida tasvirlashga to’g’ri keladi. Shimoliy tropik mintaqa Irlandiyadan Kamchatgagacha uzoqlik bo’yicha 1750 ga Alyaskadan Nyufaundeendgacha ega 1000 ga cho’zilgan. Uning eng janubiy chegarasi shimoliy Xitoyda 380 ga shimoliy kenglikda,eng shimoliy chegarasi Sikandinaviya yarim orolida 700 shimoliy kenglikda joylashgan: mintaqalarning kengligi meridian yo’nalishi bo’yicha 370 ga yetadi, ya’ni , yarim sharning 1/3 qismidan ortiq. kenglikdan Avstraliyada 300 janubiy kenglikkacha chozilgan. O’rta parallel deyarli aniq tropiklarga to’g’ri keladi. Lekin yuqorida sanab o’tilgan teritoriyalardan ko’rinib turibdiki tropic kengliklar ham mintaqalarga to’g’ri kelavermaydi; Hindiston, Hindixitoyda tropic kengliklarda subekvatorial mintaqa joylashgan. Bu xol eski dunyodagi materiklar tabiatining g’arbdan sharqqa tomon asimmetrik ekanligini ko’rsatadi. Pasayotgan havo massalari quruq bo’ladi, havo bulutsiz kelib, yog’inlartasodifan yog’ib qoladi, yillik yog’in miqdori juda kam ( 100 mm dan oshmaydi ), mumkin bo’lgan bug’lanish Sahroi Kabirda 5000 mm ga, Avstraliyada 2500 mm ga, Arabiston va Tar, Kaliforniyada 3000 mm ga, Kalaxarida 2500 mm ga yetadi. Atmosferada namlanishning yillik miqdori 0 dan 10% gacha boradi va faqat Kalaharida 25%ga yetadi, shuning uchun ham Kalahari ko’proq chala cho’ldan iborat. Subtropik mintaqalar. Subtropik mintaqalar tropic mintaqalar bilan mo’taddil mintaqalar oralig’ida joylashgan. Bu mintaqalardan subtropik mintaqaga o’tish iqlimining va butun tabiatning asta- sekin miqdoriy o’zgarishi bilan bormasdan, balki tropic havo (qishda ) hukumronligini almashinishi bilan boradi Subtropik iqlimning mohiyati shundan iborat. Biroq subtropik tabiat harakterini faqat iqlimga emas, ko’p jihatdan litosferaga ham bog’liqdir. Subtropik kengliklarning o’rtacha praleli 350 shimoliy va janubiy kengliklar, ya’ni yer po’sti yoriqlarining O’rta dengiz mintaqasiparalelidir. Shimoliy motadil mintaqa. Subtropik kengliklardantashqarida-o’rtacha kengliklarda Yer relyefi antisimmetrikdir: shimoliy yarimsharda materik, janubiy yarimsharda okean usti turadi. Shu sababli mo’taddil mintaqalar bir-biridan shu qadar farq qiladiki ularni aloxida-aloxida tasvirlashga to’g’ri keladi. Shimoliy tropik mintaqa Irlandiyadan Kamchatgagacha uzoqlik bo’yicha 1750 ga Alyaskadan Nyufaundeendgacha ega 1000 ga cho’zilgan. Uning eng janubiy chegarasi shimoliy Xitoyda 380 ga shimoliy kenglikda,eng shimoliy chegarasi Sikandinaviya yarim orolida 700 shimoliy kenglikda joylashgan: mintaqalarning kengligi meridian yo’nalishi bo’yicha 370 ga yetadi, ya’ni , yarim sharning 1/3 qismidan ortiq. Mintaqaning geografik kengliklar bo’yicha farqining o’zi ham tabiatning turli hil bo’lishiga olib keladi. Janubiy motadil mintaqa. Janubiy motadil mintaqa shimoliy motadil mintaqaga qarama-qarshi bo’lib, deyarli butunlay okeanlardan iborat. Bu mintaqaga quruqlikdan Janubiy Amerikaning kambar janubiy qismi, Tasmaniyaning va Yangi Zelandiyaning janubi kiradi holos. Ular yerning bir hilidagi suv mintaqasi tabiatni, deyarli o’zgartirmaydi. Bu mintaqa tabiatning eng muhum belgisi kuchli g’arbiy shamollarning esib turishi, siklon harakterlari va g’arbiy shamollarning qutbiy o’lkani uzluksiz o’rab olgan salqin oqimdir. II.2. Zonalik va landshaft tuzilmalari. Tabiat kompleksining barcha qisimlari o’zaro ta’sir etib turadi. Bir komponetning o’zgarishi muqarrar ravishda butun kompleksda yangi sifatnning paydo bo’lishigaolib keladi. Bu tabiat zonaning o’zida qirg’oqdan materikning ikki qismiga kirib borganligini sari iqlim o’zgarib boradi. Xar bir iqlimning provensiyada iqlim joy relyefiga bog’liq ravishda o’zgaradi. Relef esa nurash, nurash va aklkumilyasiya ta’sirida muntazam ravishda o’zgarib turadi. Yer usti va yer osti suvlari iqlimga, tuproq hosil qilish prosessiga, o’simliklarga ta’sir ko’rsatadi, o’simliklar ta’siri esa o’z navbatida muhum iqlim hosil qiluvchi omildir. Tabiyki, har bir tabiat zonasi hamma joyda bir hil bo’lmay ko’pgina mayda tabiy teritoriyal birikmalardan tashkil topadi. Bu birliklar tabiy komponentlarning tirik uyg’unligidan iborat bo’lib, landshaftlar deb ataladi. Masalan, o’rmon zonasida o’rmonlar, botqoqliklar, zax va quruq o’tloqlar, ishlanadigan yerlar bor. O’rmonning o’zi ham igna bargli, igna brgli-mayda bargli, aralash ( igna bargli-keng bargli),keng bargli bo’lish mumkin. Igna bargli o’rmonlar elzorlar va qarag’ayzorlarga bo’linadi. Tuproq-gurunt hususiyati va namlik sharoitiga qarab elzorlar gipn mohlari o’sadigan yashil mohli elzorlarga ajratiladi. Qarag’ayzor, paxtazor, tilog’ochzor va dubzorlar ham hilma-hildir. Hatto bir xil Mintaqaning geografik kengliklar bo’yicha farqining o’zi ham tabiatning turli hil bo’lishiga olib keladi. Janubiy motadil mintaqa. Janubiy motadil mintaqa shimoliy motadil mintaqaga qarama-qarshi bo’lib, deyarli butunlay okeanlardan iborat. Bu mintaqaga quruqlikdan Janubiy Amerikaning kambar janubiy qismi, Tasmaniyaning va Yangi Zelandiyaning janubi kiradi holos. Ular yerning bir hilidagi suv mintaqasi tabiatni, deyarli o’zgartirmaydi. Bu mintaqa tabiatning eng muhum belgisi kuchli g’arbiy shamollarning esib turishi, siklon harakterlari va g’arbiy shamollarning qutbiy o’lkani uzluksiz o’rab olgan salqin oqimdir. II.2. Zonalik va landshaft tuzilmalari. Tabiat kompleksining barcha qisimlari o’zaro ta’sir etib turadi. Bir komponetning o’zgarishi muqarrar ravishda butun kompleksda yangi sifatnning paydo bo’lishigaolib keladi. Bu tabiat zonaning o’zida qirg’oqdan materikning ikki qismiga kirib borganligini sari iqlim o’zgarib boradi. Xar bir iqlimning provensiyada iqlim joy relyefiga bog’liq ravishda o’zgaradi. Relef esa nurash, nurash va aklkumilyasiya ta’sirida muntazam ravishda o’zgarib turadi. Yer usti va yer osti suvlari iqlimga, tuproq hosil qilish prosessiga, o’simliklarga ta’sir ko’rsatadi, o’simliklar ta’siri esa o’z navbatida muhum iqlim hosil qiluvchi omildir. Tabiyki, har bir tabiat zonasi hamma joyda bir hil bo’lmay ko’pgina mayda tabiy teritoriyal birikmalardan tashkil topadi. Bu birliklar tabiy komponentlarning tirik uyg’unligidan iborat bo’lib, landshaftlar deb ataladi. Masalan, o’rmon zonasida o’rmonlar, botqoqliklar, zax va quruq o’tloqlar, ishlanadigan yerlar bor. O’rmonning o’zi ham igna bargli, igna brgli-mayda bargli, aralash ( igna bargli-keng bargli),keng bargli bo’lish mumkin. Igna bargli o’rmonlar elzorlar va qarag’ayzorlarga bo’linadi. Tuproq-gurunt hususiyati va namlik sharoitiga qarab elzorlar gipn mohlari o’sadigan yashil mohli elzorlarga ajratiladi. Qarag’ayzor, paxtazor, tilog’ochzor va dubzorlar ham hilma-hildir. Hatto bir xil tipdagi o’rmonlarda ham, masalan, qarag’ayzorda, uning turli qisimlaridagi tafovutlar ko’zga aniq tashlanib turadi. Bir xil xususiyatga ega bo’lgan kichikroq joyni asosiy birlik sifatida qabul qilish eztiyoji tug’iladi. Uni bir butun sistema bo’lgan geografik zonaning asosiy qismi sifatida qaramoq kerak. Ana shunday bir xil joy sifatida landshaft qabul qilinadi. Geografik landshaft deb ,,yer yuzasining boshqa qisimlaridan sifat jixatdan farq qiluvchi, tabiiy chegaralar bilan o’ralgan va har bir predmet va hodisalarning bir butun hamda o’zaro taqazo qilib turuvchi uyg’unligidan iborat bo’lgan va kattagina maydonda tipik nomoyon bo’lgan hamda barcha jihatdan landshaft qobig’I bilan chambarchas bog’langan qisimlariga” aytiladi. Shunday qilib, landshaft o’zaro ta’sir etib turuvchi komponentlar-tog’ jinslari, ulardan hosil relef shakillari, yer usti va yer osti suvlari, atmosfera va iqlim, o’simlik, tuproq, mikroorganizmlar hamda hayvonot dunyosining tabiiy sistemasidan iborat. Landshaftga motadil mintaqadagi sertepa-morena relefidagi igna bargli o’rmonlarni misol qilib ko’rsatish mumkin. Har bir tabiiy zona va butun geografik qobiq ham ana shunday geografik tabiiy birlik-landshaftlardan iborat. Landshaftlar klasifikatsiyasi haqida hali munozarali masalalar ko’p. har bir landshaft yanada maydaroq birliklar-fasiyalardan tashkil topadi. Fasiyalar ozmi ko’pmi bir hil birliklar bo’lib, landshaft doirasida takrorlnib turadi. Bizning misolimizda tepaliklar ustidagi, ularning yon bag’irlaridagi va tepalar orasidagi pastliklardagi joy tiplari fasiyalar deb olingan. Landshaftlardan yirikroq birliklar landshaftlar tiplaridir. Masalan, landshaftlarning taiga, botqoqliklar, ( landshaft tiplaridir. Masalan, landshaftlarning ) o’tloq keng bargli o’rmon tiplari. Landshaft tiplari tabiat zonalri va zonachalari hosil qiladi. Quruqlikning geografiyada qabul qilingan va o’simliklar qoplamiga qarab ajratilgan zonalari-tundra, o’rmon, dasht, cho’l va h.k. materik qarab (ajratilgan) sektorlarning zonal qonuniyatlarigagina mos bo’lib, ularni butun yer yuzasiga tadbiq etish mumkin emas. Umumplanetar zonalar materiklardagi zonalarga mos kelmaydi, ulardan yirikroqdir. Geografiyaning hozirgi taraqqiyoti bosqichida dastlab tipdagi o’rmonlarda ham, masalan, qarag’ayzorda, uning turli qisimlaridagi tafovutlar ko’zga aniq tashlanib turadi. Bir xil xususiyatga ega bo’lgan kichikroq joyni asosiy birlik sifatida qabul qilish eztiyoji tug’iladi. Uni bir butun sistema bo’lgan geografik zonaning asosiy qismi sifatida qaramoq kerak. Ana shunday bir xil joy sifatida landshaft qabul qilinadi. Geografik landshaft deb ,,yer yuzasining boshqa qisimlaridan sifat jixatdan farq qiluvchi, tabiiy chegaralar bilan o’ralgan va har bir predmet va hodisalarning bir butun hamda o’zaro taqazo qilib turuvchi uyg’unligidan iborat bo’lgan va kattagina maydonda tipik nomoyon bo’lgan hamda barcha jihatdan landshaft qobig’I bilan chambarchas bog’langan qisimlariga” aytiladi. Shunday qilib, landshaft o’zaro ta’sir etib turuvchi komponentlar-tog’ jinslari, ulardan hosil relef shakillari, yer usti va yer osti suvlari, atmosfera va iqlim, o’simlik, tuproq, mikroorganizmlar hamda hayvonot dunyosining tabiiy sistemasidan iborat. Landshaftga motadil mintaqadagi sertepa-morena relefidagi igna bargli o’rmonlarni misol qilib ko’rsatish mumkin. Har bir tabiiy zona va butun geografik qobiq ham ana shunday geografik tabiiy birlik-landshaftlardan iborat. Landshaftlar klasifikatsiyasi haqida hali munozarali masalalar ko’p. har bir landshaft yanada maydaroq birliklar-fasiyalardan tashkil topadi. Fasiyalar ozmi ko’pmi bir hil birliklar bo’lib, landshaft doirasida takrorlnib turadi. Bizning misolimizda tepaliklar ustidagi, ularning yon bag’irlaridagi va tepalar orasidagi pastliklardagi joy tiplari fasiyalar deb olingan. Landshaftlardan yirikroq birliklar landshaftlar tiplaridir. Masalan, landshaftlarning taiga, botqoqliklar, ( landshaft tiplaridir. Masalan, landshaftlarning ) o’tloq keng bargli o’rmon tiplari. Landshaft tiplari tabiat zonalri va zonachalari hosil qiladi. Quruqlikning geografiyada qabul qilingan va o’simliklar qoplamiga qarab ajratilgan zonalari-tundra, o’rmon, dasht, cho’l va h.k. materik qarab (ajratilgan) sektorlarning zonal qonuniyatlarigagina mos bo’lib, ularni butun yer yuzasiga tadbiq etish mumkin emas. Umumplanetar zonalar materiklardagi zonalarga mos kelmaydi, ulardan yirikroqdir. Geografiyaning hozirgi taraqqiyoti bosqichida dastlab iqlimshunoslar tomonidan ishlab chiqilgan mintaqalarni butun yer yuzasi uchun zonalar ( materiklardagi ) sifatida qabul qilish mumkin. Mintaqalar materik va okean sektorlari bilan birgalikda umumplanetar geografik rayonlashtirishning oily birliklaridir. Shunday qilib, geografik qobiq zonal-sektoral tuzilishga ega. Sektorlarning litosfera taraqiyotiga bobab bolganag’liq holda vujudga kelganini yuqorida ko’rib chiqdik. Zonalikka ikki narsa sabab bo’lgan. Bir haqiqiy geografik omil bo’lib quyosh radiyatsiyasi bilan, uning sharsimon yuzaga taqsimlanishi bilan, ikkinchi litosfera bilan yerda materik va okean yer po’stining taqsimlanishi bilan bo’liq. Zonalikka sabab bo’lgan radiatsiya va litosferaga bog’liq omillar ikki xil narsa bo’lib, birinchi egzogen, ikkinchisi endogen omil deb atash mumkin. Geografik qobiqning muhum belgisi undagi zonalikning disseimmetrikligidir. Shimoliy va janubiy yarim sharning geografik zonaliligi bir biridan shubchalik farq qiladiki, natijada geografik qobiq ekvatorga nisbatan dissemmetrik holatda bo’ladi. Bu dissemmetriyaga relefning simmetrik emasligi sabab bo’lgan. Yuqorida ko’rib o’tganimizdek, ekvatorga yaqin materiklarning dissemmetrikligi katta emas va Afrika bilan Janubiy Amerikaning ponasimonligida nomoyon bo’ladi. Ekvatordan mo’tadil va qutbiykengliklarga borilgan sari dissimmetriya oshib borib, andisimmetriyaga aylanadi: Janubiy yarim shar okean yarim sharidan, Shimoliy yarim shar- materik yarim sharidan,shimoliy qutib atroflariokeandan janubiy qutib atroflari materikdan iborat. iqlimshunoslar tomonidan ishlab chiqilgan mintaqalarni butun yer yuzasi uchun zonalar ( materiklardagi ) sifatida qabul qilish mumkin. Mintaqalar materik va okean sektorlari bilan birgalikda umumplanetar geografik rayonlashtirishning oily birliklaridir. Shunday qilib, geografik qobiq zonal-sektoral tuzilishga ega. Sektorlarning litosfera taraqiyotiga bobab bolganag’liq holda vujudga kelganini yuqorida ko’rib chiqdik. Zonalikka ikki narsa sabab bo’lgan. Bir haqiqiy geografik omil bo’lib quyosh radiyatsiyasi bilan, uning sharsimon yuzaga taqsimlanishi bilan, ikkinchi litosfera bilan yerda materik va okean yer po’stining taqsimlanishi bilan bo’liq. Zonalikka sabab bo’lgan radiatsiya va litosferaga bog’liq omillar ikki xil narsa bo’lib, birinchi egzogen, ikkinchisi endogen omil deb atash mumkin. Geografik qobiqning muhum belgisi undagi zonalikning disseimmetrikligidir. Shimoliy va janubiy yarim sharning geografik zonaliligi bir biridan shubchalik farq qiladiki, natijada geografik qobiq ekvatorga nisbatan dissemmetrik holatda bo’ladi. Bu dissemmetriyaga relefning simmetrik emasligi sabab bo’lgan. Yuqorida ko’rib o’tganimizdek, ekvatorga yaqin materiklarning dissemmetrikligi katta emas va Afrika bilan Janubiy Amerikaning ponasimonligida nomoyon bo’ladi. Ekvatordan mo’tadil va qutbiykengliklarga borilgan sari dissimmetriya oshib borib, andisimmetriyaga aylanadi: Janubiy yarim shar okean yarim sharidan, Shimoliy yarim shar- materik yarim sharidan,shimoliy qutib atroflariokeandan janubiy qutib atroflari materikdan iborat. Xulosa Men bu hulosadan shuni aytishim mumkinki geografik qobiqning gorizantal tuzilishini o’rgandim. Bunda geografik qobiq ekvatordan shimolga va janubga tomon organib borishni. Tabiat komplekslarning kattasi geografik qobiqdir. Geografik qobiqning shimolga o’rganib borgani sayin iqlim mintaqalari issiqlik iqlim mintaqalaridan sovuq iqlim mintaqalari o’zgarishi. Iqlim mintaqalari tarkibida tabiat zonalari bo’ladi. Tabiat zonalari: Fasliy nam o’rmonlar, arktika va antarktida, sernam o’rmon va savvanalaga, tundra, taiga, taiga, aralash va kenglik o’rmonlar, cho’l va chalacho’llar, dasht va o’rmon dashtlarga bo’linishini bilib oldim. Geografik qobiqda gorizantal tuzilishida ritmilik ham bo’lib o’tishini. Geografik qobiqda yerning o’z o’qida bir tekisda aylanishida yil fasillarning o’zgarishi, kun tunni almashinib kelishini tushunamiz. Фойдаланилган адабиетлар 1. Каримов И. А. Асосий вазифамиз – ватанимиз тароққиёти ва халқимиз фаровонлигини янада юксалтириш. – Т.: “Ўзбекистон”, 2010. 2. Каримов И. А. Жаҳон молиявий – иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари. – Т.: “Ўзбекистон”, 2009. 3. Абдуллаев О. Минтақалар ва мамлакатлар иқтисодиёти. – Т.: “Янги аср авлоди”, 2009. 4. Альбом сельскохозяйственных карт Республики Каракалпакстан и областей Узбекистана”. - Т.: Госкомземгеодезкадастр, 2008. Xulosa Men bu hulosadan shuni aytishim mumkinki geografik qobiqning gorizantal tuzilishini o’rgandim. Bunda geografik qobiq ekvatordan shimolga va janubga tomon organib borishni. Tabiat komplekslarning kattasi geografik qobiqdir. Geografik qobiqning shimolga o’rganib borgani sayin iqlim mintaqalari issiqlik iqlim mintaqalaridan sovuq iqlim mintaqalari o’zgarishi. Iqlim mintaqalari tarkibida tabiat zonalari bo’ladi. Tabiat zonalari: Fasliy nam o’rmonlar, arktika va antarktida, sernam o’rmon va savvanalaga, tundra, taiga, taiga, aralash va kenglik o’rmonlar, cho’l va chalacho’llar, dasht va o’rmon dashtlarga bo’linishini bilib oldim. Geografik qobiqda gorizantal tuzilishida ritmilik ham bo’lib o’tishini. Geografik qobiqda yerning o’z o’qida bir tekisda aylanishida yil fasillarning o’zgarishi, kun tunni almashinib kelishini tushunamiz. Фойдаланилган адабиетлар 1. Каримов И. А. Асосий вазифамиз – ватанимиз тароққиёти ва халқимиз фаровонлигини янада юксалтириш. – Т.: “Ўзбекистон”, 2010. 2. Каримов И. А. Жаҳон молиявий – иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари. – Т.: “Ўзбекистон”, 2009. 3. Абдуллаев О. Минтақалар ва мамлакатлар иқтисодиёти. – Т.: “Янги аср авлоди”, 2009. 4. Альбом сельскохозяйственных карт Республики Каракалпакстан и областей Узбекистана”. - Т.: Госкомземгеодезкадастр, 2008. 5. Ата – Мирзаев О, Тухлиев Н. Узбекистан: природа, население, хозяйство. – Т.: “Ўзбекистон Миллий энциклопедияси”, 2009. 6. Ахмедов Э. Ўзбекистон шаҳарлари мустақиллик йилларида. – Т.: Абу Али Ибн Сино номидаги тиббиёт нашриёти, 2002. 7. Ахмедов Э., Сайдаминова З. Ўзбекистон Республикаси. Қисқача маълумотнома. – Т.: “Ўзбекистон”, 2006. 8. Бугаев В. К. Социально – экономическая регионалистика – Спб Издателство “ВВМ” , 2007. 9. Доманьский Р. Экономическая география: динамический аспект. Перевод с польского – М.: Новый хронограф, 2010. 10. Назаров М., Тожиева З. Ижтимоий география. Ўқув қўлланма. – Т., 2003. 11. Россия регионов : в каком социальном пространстве мы живем ? – М., 2005. 12. Расулов А. Р., Ҳикматов Ф.Ҳ., Айтбоев Д. П. Гидрология асослари. – Т.: “Университет”, 2003. 13 Садыков А М Основы регионольного развития : теория, методология, практика. – Т.: “Iqtisod - moliya”, 2005. 14 Солиев А. , Аҳмедов Э., Маҳамадалиев Р ва б. Минтақавий иқтисодиёт. – Т.: “Университет”, 2003. 15. Солиев А, Назаров М Ўзбекистон қишлоқлари (Қишлоқ жойлар географияси).- Т.: “Fan va texnologiya”, 2009. 16. Тожиева З. Ўзбекистон аҳолиси: ўсиши ва жойланиши (монография) . – Т.: “Фан ва технология”, 2010. 17. Қаюмов А., Назарова Ҳ., Эгамбердиев Ф. ва б. Минтақавий иқтисодиёт. Ўқув қўлланма. – Т.,2004 18. Қишлоқ жойлар демографияси. Проф А.С.Солиев таҳрири остида. – Т., 2005. 19. Ғуломов П., Ҳасанов И. Ўзбекистон табиий географияси. – Т., 2007. 5. Ата – Мирзаев О, Тухлиев Н. Узбекистан: природа, население, хозяйство. – Т.: “Ўзбекистон Миллий энциклопедияси”, 2009. 6. Ахмедов Э. Ўзбекистон шаҳарлари мустақиллик йилларида. – Т.: Абу Али Ибн Сино номидаги тиббиёт нашриёти, 2002. 7. Ахмедов Э., Сайдаминова З. Ўзбекистон Республикаси. Қисқача маълумотнома. – Т.: “Ўзбекистон”, 2006. 8. Бугаев В. К. Социально – экономическая регионалистика – Спб Издателство “ВВМ” , 2007. 9. Доманьский Р. Экономическая география: динамический аспект. Перевод с польского – М.: Новый хронограф, 2010. 10. Назаров М., Тожиева З. Ижтимоий география. Ўқув қўлланма. – Т., 2003. 11. Россия регионов : в каком социальном пространстве мы живем ? – М., 2005. 12. Расулов А. Р., Ҳикматов Ф.Ҳ., Айтбоев Д. П. Гидрология асослари. – Т.: “Университет”, 2003. 13 Садыков А М Основы регионольного развития : теория, методология, практика. – Т.: “Iqtisod - moliya”, 2005. 14 Солиев А. , Аҳмедов Э., Маҳамадалиев Р ва б. Минтақавий иқтисодиёт. – Т.: “Университет”, 2003. 15. Солиев А, Назаров М Ўзбекистон қишлоқлари (Қишлоқ жойлар географияси).- Т.: “Fan va texnologiya”, 2009. 16. Тожиева З. Ўзбекистон аҳолиси: ўсиши ва жойланиши (монография) . – Т.: “Фан ва технология”, 2010. 17. Қаюмов А., Назарова Ҳ., Эгамбердиев Ф. ва б. Минтақавий иқтисодиёт. Ўқув қўлланма. – Т.,2004 18. Қишлоқ жойлар демографияси. Проф А.С.Солиев таҳрири остида. – Т., 2005. 19. Ғуломов П., Ҳасанов И. Ўзбекистон табиий географияси. – Т., 2007.