YER YUZASINI O‘ZGARTIRUVCHI ICHKI KUCHLAR KIRISH I-BOB. YERNING ICHKI GEODINAMIK JARAYONLARI I.1 Tektonik harakatlar va tektonik strukturalar I.2 Litosfera plitalari tektonikasi II-BOB. ZILZILA VA VULKANIZIMNING YER YUZASIGA TASIRI II.1 Zilzilalarning yer sharida tarqalishi , paydo bo’lishi va turlari II.2 Vulkan qurulmalari,vulkanizim, vulkan turlari Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Endogen jarayonlar tektonik harakatlarning turli tiplari va ular bilan bog‘liq bo‘lgan er po‘stining deformatsiyalanishiga sabab bo‘ladi. Ular er qimirlashlarini, intruziv va effuziv magmatizmni, er bag‘ridagi tog‘ jinslarining tabaqalanishini, er po‘stining turli tiplarining shakllanishini vujudga keltiradi. Endogen jarayonlar morfologiyasi va kattaligi bo‘yicha turli rel’ef shakllarini vujudga kelishigina emas, balki ko‘p vaqtlarda ekzogen jarayonlarining faoliyatini, xarakteri va intensivligini ham boshqaradi. Bularning hammasi Er yuzasida rel’ef hosil bo‘lishida endogen jarayonlarining muhim roli borligini ko‘rsatadi. Erning xilma xil ichki energiyasi (3.1-jadval) bir-birlari bilan bog‘langan vertikal va gorizontal tektonik harakatlarda, yaoni er po‘sti tuzilishini o‘zgartirib yuboradigan siljishlarda namoyon bo‘ladi. Tektonik harakatlarning ikkala tiplari alohida yoki bir biri bilan bog‘langan holda yuz beradi. Bu harakatlar natijasida er po‘stining yirik bo‘laklari vertikal yoki gorizontal yo‘nalishlarda siljishi hamda turli miqyosdagi burmali va yoriqli strukturalarni hosil qilishi mumkin. Masalan, litosfera plitalarining global tektonikasi taolimoti (konsepsiyasi) bo‘yicha yuqori mantiyaning qizigan moddasini yuqoriga ko‘tarilishi Tinch okeani tagida SHarqiy Tinch okeani ko‘tarilmasini hosil qilgan. Rivojlanishning keyingi bosqichida esa ko‘tarilmaning o‘q qismida er yoriqlari sababli grabenlarga o‘xshash rel’ef shakli-riftlar (O‘rta Atlantika rift zonasi) hosil bo‘lgan. YUqori mantiyadan yangi moddalarning riftlar tagidagi yoriqlardan yana kelishi litosfera plitalarini riftlarning markazidan gorizontal yo‘nalishda siljishiga, yaoni spredinga sabab bo‘ladi. SHunday qilib, vertikal harakatlar gorizontal harakatlarga o‘tishini kuzatish mumkin. Litosfera plitalari bir-biriga nisbatan juda sekin siljiydi. Ular yiliga I sm dan II sm gacha siljib boradi. Bir necha o‘n yoki yuz yildagi bunday siljishlar unchalik sezilmasa ham, ming yoki million yillar davomidagi siljish natijalarida Er po‘sti tuzilishida, Er yuzasi rel’efida katta o‘zgarishlar bo‘ladi. Litosfera plitalarining gorizontal siljishida ularning bir birlari bilan to‘qnashgan joylarida chuqur okean cho‘kmalari (novlari) va ularni o‘rab turuvchi orollar yoyi (masalan YApon cho‘kmasi, YApon orollari), ulkan tog‘ tizimlari (Himolay, And) hosil bo‘ladi. Bu jarayonlar kuchli zilzilalar va vulkan otilishlari bilan birgalikda yuz beradi. Bu misoldan ko‘rinadiki gorizontal harakatlar vertikal harakatlarga o‘tadi. Turli tektonik harakatlarning tiplari va ular hosil qilgan er po‘stidagi buzilishlar (deformatsiyalar) rel’efda bevosita yoki bilvosita o‘z ifodasini topadi. Vertikal tektonik harakatlar natijasida antiklinallar va sinklinallar, antiklinoriy va sinklinoriylar, megantiklinoriylar hosil bo‘ladi. Yirik va ichki tuzilishi bo‘yicha murakkab burmali strukturalarga antiklinoriylar va sinklinoriylar misol bo‘la oladi. Ular rel’efda yirik tog‘ tizmalari va ular orasidagi botiqlar ko‘rinishida bo‘ladi (masalan, Katta Kavkaz antiklinoriysi, Oloy antiklinoriysi, Farg‘ona sinklinoriysi va boshqalar). Antiklinoriylar antiklinalga o‘xshagan nihoyatda katta balandlik bo‘lib, u keyinchalik daryolar bo‘lib-bo‘lib yuborishidan tog‘li o‘lkaga aylanadi. Burmalanish jarayoni er po‘stining harakatchan zonalari bo‘lgan geosinaklinal oblastlarda to‘liq namoyon bo‘ladi. Bu oblastlarda to‘lqinsimon harakatlar juda katta bo‘ladi va eng baland ko‘tarilgan zona bilan eng chuqur cho‘kkan zonalar bir biriga yaqin joylashadi. Harakatlar amplitudasi (tebranishi) 12- 18 km ga etadi. YOriqli buzilishlar, intruziv va effuziv magmatizm ham burmalanishlar bilan birgalikda yuz beradi. Bu jarayonlar taosirida burmali oblastlarning strukturasi va ularning rel’efda ifodalanishi ancha murakkablashadi, turli strukturali-denudatsion rel’ef shakllanadi. Mavzuning dolzarbligi shularni o’rganishdan iborat I-BOB. YERNING ICHKI GEODINAMIK JARAYONLARI I.1 Tektonik harakatlar va tektonik strukturalar Tektonik harakatlar. Zilzilalar qabilida kechadigan jarayonlar majmuasi tektonik harakatlar deyiladi. Tektonik harakatlar uzlukli-uzluksiz ravishda kechadi, ya’ni uning intensivligi geologik vaqt davomida goh kuchayib, goh susayib turadi. Ular er po‘stining relefi, materiklarning paydo bo‘lishi, umuman Erning paleogeografik taraqqiyotida etakchi o‘rinda turadi. Er taraqqiyoti tarixida tog‘ hosil qiluvchi kuchli tektonik harakatlar ro‘y bergan tog‘ burmalanishi epoxalari ajratiladi. Masalan, baykal tog‘ burmalanishi proterozoyning oxiri-paleozoyning boshlanishida, kaledon va gersin tog‘ burmalanishlari paleozoyning o‘rtasida va oxirida, kimmeriy tog‘ burmalanishi mezozoy erasida, alp tog‘ burmalanishi esa kaynozoy erasida sodir bo‘lgan. Tektonik harakatlar eng qadimgi, qadimgi, yangi (neotektonik) va hozirgi zamon tektonik harakatlariga bo‘linadi. Eng qadimgi tektonik harakatlarga arxey va proterozoyda sodir bo‘lgan tektonik harakatlar kiradi. Qadimgisi - paleozoy (kaledon, gersin) va mezozoy (kimmeriy) eralaridagi, neotektonik va hozirgi zamon tektonik harakatlari esa kaynozoy (alp) erasidagi tog‘ burmalanishlarini o‘z ichiga oladi. Ular asosan geologik, qisman geomorfologik usullar orqali o‘rganiladi. Er po‘stidagi tektonik harakatlar qatlam yoki qatlamsiz yaxlit yotqiziqlarning dastlabki yotishini o‘zgartiradi. Qatlamlar yon tomonidan siqilishidan burmalanadi, tik ta’sir qilgan kuchdan esa, sinadi, darzlar hosil qilib, bo‘laklarga ajraladi va nihoyat bir qismi ko‘tarilib, ikkinchi qismi cho‘kishi mumkin. Qatlamlarning shakli va yaxlitligining o‘zgarishi ichki harakatga bog‘liqdir. Bu harakatdan cho‘kish, ko‘tarilish, burmalanish, er yorilishi, katta - katta palaxsalarning siljishi va boshqa xil tektonik strukturalar vujudga keladi. Tektonik harakatlar ikki xil - orogen va epeyrogen harakatlarga bo‘linadi. Orogen harakatlar o‘z navbatida plikativ (burmalanish) va diz’yunktiv (uzilma) turlarga ajratiladi. Epeyrogen (tebranma) harakatlar er po‘stining asriy tebranishida o‘z ifodasini topgan. Dengiz yotqiziqlarining barcha qit’alarda topilishi o‘tgan geologik davrlarda bir necha marta er po‘stida asriy tebranishlar kechganligidan dalolat beradi. Bunday harakatlar hozir ham davom etmoqda. Epeyrogen harakatlar qirg‘oq chiziqlarining o‘zgarishida ayniqsa yaqqol aks etadi. Dengiz sohillarining ba’zi joylarida suvning qaytishini kuzatish mumkin. Bunday hodisa yo dengiz sathining pasayishi yoki sohilining ko‘tarilishida ro‘y beradi. Quruqlikning cho‘kishi yoki dengiz sathining ko‘tarilishi natijasida dengiz transgressiyasi ro‘y beradi va quruqlikning bir qismini suv bosadi. Quruqlikdan dengiz suvi qaytsa regressiya deyiladi. Er po‘stining asriy tebranishi faqat dengiz sohillaridagina emas, balki materik ichkarisida ham kuzatiladi. Masalan, Fransiyaning ayrim joylari, Alp tog‘larining etaklari va Boden ko‘li atrofi, SHimoliy Amerikada Michigan ko‘li sohillari, Tinch okeandagi ko‘pchilik marjon orollari ham asta - sekin cho‘kmoqda. Bunday misollarni ko‘plab keltirish mumkin. Er po‘stidagi hozirgi harakatlarni aniq o‘lchashda geodezik asboblardan foydalaniladi. Tog‘ jinslari qatlamlarining yotish holatini o‘lchash bilan epeyrogen harakatlarning er po‘stiga ko‘rsatgan ta’siri aniqlanadi. Bunda geologik va geomorfologik kesmalar, tog‘ jinslarining yotish shakllarining tahlili ham katta yordam beradi. 1862-1932-yillardagi nivelirlashlarning natijalari tekshirib ko‘rilganda, Himolay tog‘lari bilan Gang daryosi o‘rtasida joylashgan SHimoliy Hindistonning ko‘p qismi bir yilda 18,2 mm ko‘tarilganligi aniqlangan. Banoras shahrining shimoliy qismi ham eng ko‘p ko‘tarilganligi ma’lum. 1966 yilgi Toshkent zilzilasidan keyingi seysmologlarning ilmiy tekshirish ishlari Toshkent hududining pastkam joylari (CHirchiq daryosi, Qoraqamish va Bo‘zsuvning quyi oqimlari) cho‘kayotgan bo‘lsa, boshqa joylari (Anhor kanali o‘tgan joylar, YUnusobod) ko‘tarilayotganligini ko‘rsatdi. Er po‘stining tik (vertikal) tebranma harakatidan tashqari, gorizontal harakati ham kuzatiladi. Masalan, Pomir tog‘lari janubdan shimolga tomon asta-sekin yiliga 2-3 sm siljimoqda. Er tarixida va rivojlanishida tektonik harakatlar muttasil, lekin goh tez, goh sust kechgan. Neotektonik harakatlar. Neotektonik harakatlar 40 mln. yildan buyongi tektonik harakatlarni o‘z ichiga. YOsh tektonik xarakatlar golotsen davridan, ya’ni keyingi 10000 yildan boshlanadi, arxeologik va geomorfologik usullar yordamida o‘rganiladi. Hozirgi zamon tektonik harakatlari 100 yildan buyongi xarakatlarga tegishli bo‘lib, ular geodezik asboblar yordamida o‘rganiladi. Neogen va to‘rtlamchi davrlardagi tektonik harakatlarni va ular hosil qilgan strukturalarni geologiyaning neotektonika deb ataluvchi sohasi o‘rganadi. Neotektonikani akademik V.A.Obruchev (1863 - 1956) birinchi bo‘lib umumiy tektonika fanidan ajratishni taklif qilgan va buni asoslagan. Er po‘stining rivojlanish tarixi unda muttasil tektonik harakatlar bo‘lib turganligidan darak beradi. Bunday harakatlar tog‘ jinsi qatlamlarining yotish holatini, tuzilishini, relefini o‘zgartiradi. Er qatlamlaridagi, ayniqsa yosh qatlamlardagi bunday o‘zgarishlarni aniqlash, ularni o‘rganish muhim ahamiyatga egadir. CHunki ular hozirgi relef shakllarini hosil qilgan bo‘lib, neft, gaz, ko‘mir kabi foydali qazilmalarni bashorat qilish va qidirishda etakchi mezon hisoblanadi. Neotektonik harakatlar kechgan joylarni bir necha xil usullar yordamida aniqlash mumkin. Tektonik harakatlar tufayli neogen, to‘rtlamchi davr yotqiziqlarida darz ketgan, bukilgan strukturalar hosil bo‘lgan va balandliklarda qadimgi tekislanish yuzalari kabi qoldiq relef shakllari uchraydigan joylar mavjud. Ana shular tahlil qilinib, neotektonik harakatlarning tezligi va yo‘nalishi, qanday geologik strukturalarni hosil qilganligi hamda ularga relefning qanday shakllari mos kelishi aniqlanadi. To‘rtlamchi davr yotqiziqlarning darz ketgan va uzilgan joylari Qorjontovda, Norin daryosi vodiysida va boshqa joylarda uchraydi. Er po‘stining ko‘tarilishi tufayli antropogen davri yotqiziqlari tog‘larning 1800 - 2000 m mutlaq balandliklarida, ya’ni daryo o‘zanidan 600-700 m tepada qolib ketgan. Masalan, Pskom daryosi chap qirg‘og‘idagi nanay supasi (Q1) bunga misol bo‘laoladi. Qadimgi tekisliklarning baland tog‘ oralig‘ida qolib ketishi neotektonik harakat kechganligidan darak beradi. Masalan, CHotqol, Pskom tog‘lari orasidagi Maydontol (platosi) dengiz yuzasidan 2500 - 2800 m balandlikda joylashgan. Neotektonik va hozirgi zamon tektonik harakatlar vulkan otilishi, zilzila harakatlarida namoyon bo‘ladi (zilzila bobiga karang). To‘rtlamchi davrning boshlarida er yorilishidan Afrikadagi Viktoriya va Tanganika ko‘llari, Qizil dengiz va O‘lik dengizlar hosil bo‘lgan. Rossiya hududidagi Baykal ko‘li ham antropogen davrida xosil bo‘lgan deb hisoblanadi. Neotektonik harakatlar tufayli hozirgi davrdagi quruqlik va okean tublaridagi asosiy relef shakllari: tog‘lar, tekisliklar, daryo vodiylari paydo bo‘lgan. Hozirgi zamon tektonik harakatlarini bevosita o‘rganishimiz va asboblar orqali ularning qiymatini o‘lchashimiz mumkin. SHu kabi yo‘nalishini ham aniqlash mumkin. Masalan: vetikal harakatlar musbat – ko‘tariluvchi va manfiy – cho‘kuvchi bo‘lishi mumkin. Hozirgi zamon vertikal va gorizontal tektonik harakatlarni o‘rganish natijalari shuni ko‘rsatadiki, ularning o‘rtacha tezligi yiliga 1-2 sm dan oshmaydi. Birinchi qarashda bu judayam arzimasdek tuyuladi. Ammo bu harakatlar yuz ming va millionlab yillar davomida to‘xtovsiz kechishi mumkin. Yiliga 1 sm dagi ko‘tarilish tezligi bir million yil davomida balandligi 10 km bo‘lgan tog‘ni hosil qiladi. Bu Himolaydan ham baland! Geologik o‘tmishdagi tektonik harakatlar to‘g‘risida ularning natijalari bo‘yicha fikr yuritish mumkin. Tektonik strukturalar. Tektonik harakatlar tufayli burmali va uzilmali strukturalar hosil bo‘ladi. Burmali strukturalar va ularning elementlari. Burma deb tektonik va boshqa tashqi kuchlar ta’sirida cho‘kindi, vulkanogen va metamorfik jinslar qatlamlarining plastik deformatsiyasi tufayli to‘lqinsimon buklanishiga aytiladi. Burmali strukturalar orasida ularning ikkita asosiy turi: antiklinal va sinklinal strukturalar ajratiladi. Antiklinal burma morfologik tomondan qavariq struktura bo‘lib, uning yadrosida qari jinslar ochilib yotgan bo‘ladi, qanotlarini esa yosh jinslar tashkil etadi. Sinklinal burma antiklinal burmaning aksi bo‘lib, morfologik tomondan botiq struktura va uning muldasida yosh jinslar, qanotla-rida esa qari jinslar rivoj-langan bo‘ladi. Burmalar er po‘stida har qanday holatda yotishi mumkin. Ular qanday holatda yotishidan qat’iy nazar ma’lum bir morfologik elementlardan iborat bo‘ladi. Tabiiy holda er yuzasida yuvilishdan to‘la saqlangan burmalar kamdan-kam uchraydi. Burma elementlari holatini tahlil qilish orqali ularning umumiy shaklini tiklash mumkin. Burmali struk-turalarning o‘lchami va tartibi har xil bo‘lib, ko‘p hollarda yirik birinchi tar-tibdagilari mayda burmalardan tuzilgan bo‘ladi. Burmalar er yuzasida alohida-alohida yoki katta guruhlardan iborat bo‘lishi mumkin. Keyingi holda ular burmali o‘lkalarni tashkil qiladi. Har bir burma ma’lum elementlardan tashkil topgan bo‘ladi. Burmalarda qatlamlarning buklanish joyi burma qulfi yoki yadrosi deyiladi. Burmalarning qulfiga tutashgan qismlari burma qanotlari deyiladi va ular qarama qarshi tomonga monoklinal yotgan bo‘ladi. Burma yadrosi er yuzasida, odatda, yuvilgan holda uchraydi. Qatlamlarning buklanish chizig‘i bo‘yicha burmani ikkiga bo‘luvchi hayoliy tekislik burmaning o‘q tekisligi deb yuritiladi (48-rasm). Burma o‘q tekisligi muhim elementlardan biri bo‘lib, uning fazoda tutgan vaziyatiga qarab burmalarning morfologik turlari ajratiladi. Burma o‘q tekisligi bilan relef yuzasining kesishishidan hosil bo‘lgan chiziq burmaning o‘q chizig‘i deyiladi. Burma o‘q tekisligi bilan burmada qatnashayotgan qatlamlardan birining yuzasi kesishishidan hosil bo‘lgan chiziq burma sharniri deyiladi (49-rasm). Qatlamlarning buklanish holatiga qarab burma sharni-ri gorizontal, qiya, egri va to‘lqinsimon bo‘lishi mumkin. Bur-ma sharniri yordamida uning fazoda tutgan vaziyati aniqlanadi. Burma sharnirining bo‘ylama yo‘nalishda bir necha bor sho‘ng‘i-shi va ko‘tarilishidan burma undulyasiyasi hosil bo‘ladi. Burma sharniri bilan uning gorizontal tekislikka o‘tkazilgan proeksiyasi orasidagi burchak burmaning sho‘ng‘ish yoki ko‘tarilish burchagi deyiladi. Har qanday burma o‘z o‘lchamlariga ega. Ularning eni, bo‘yi va balandligi bo‘ladi (50-rasm). Burmaning eni (kengligi) yondosh burmalar o‘q tekisliklari orasidagi masofadan iborat bo‘ladi. Uning uzunligi qarama-qarshi tomonda burmada qatnashayotgan ma’lum qatlamning sho‘ng‘ish nuqtalari orasidagi masofaga teng, balandligi esa yondosh qarama-qarshi burmalar qulflari orasidagi vertikal masofaga teng bo‘ladi. Burmalarning morfologik turlari. Burmalar gorizontal tekislikka nisbatan qavariq-botiqligiga, o‘q tekisligining vaziyatiga, burma qanotlari orasidagi munosabatga, qulfining shakliga, eni bilan bo‘yi orasidagi nisbatga va boshqa hususiyatlariga qarab morfologik turlarga bo‘linadi. Burmalar o‘q tekis-ligining vaziyatiga qarab simmetrik va asimmetrik burmalarga bo‘linadi . Simmetrik burmalarda o‘q tekisligi vertikal joylashgan bo‘lib, ularning qanotlari bir xil qiyalik burchagiga ega bo‘ladi. Asimmetrik burmalarda esa o‘q tekisligi qiya yoki gorizontal yotgan bo‘lib, qanotlari turli qiyalik burchagiga ega bo‘ladi Asimmetrik burmalar orasida qiya, to‘ntarilgan, yotuvchi va sho‘ng‘uvchi turlari ajratiladi. Qiya burmalarda qanotlari qarama-qarshi tomonga yotgan bo‘lib, uning yotish burchagi har xil va o‘q tekisligi qiya bo‘ladi.To‘ntarilgan burmalarda qanotlari bir tomonga yotgan va o‘q tekisligi qiya joylashgan bo‘ladi. Ularda to‘g‘ri va to‘ntarilgan qanotlar ajratiladi. YOtuvchi burmalarda o‘q tekisligi gorizontal yotgan bo‘ladi. SHo‘ng‘uvchi burmalarda o‘q tekisligining oldingi qismi pastga qarab engashgan bo‘ladi Ba’zi hollarda bunday burmalarning ustki qismi yuvilib ketishi natijasida ularning yadrosida, shakli bo‘yicha sinklinal burmani eslatuvchi qoldiqni kuzatish mumkin. Lekin uning markazida yosh emas, balki nisbatan qari tog‘ jinslari yotgan bo‘ladi. Burmalar qanotlari orasidagi munosabatga qarab odatdagi, izoklinal va elpig‘ichsimon turlarga bo‘linadi. Odatdagi burmalarda qanotlari qarama-qarshi tomonga yotgan bo‘ladi. Izoklinal burmalarda qanotlari bir-biriga paralleldir. Elpig‘ichsimon burmalarda ularning qanotlari elpig‘ichsimon tarzda yoki yoyilgan bo‘ladi. Burmalar eni bilan bo‘yi orasidagi nisbatga qarab cho‘ziq, braxiformali va gumbazsimon turlarga bo‘linadi . CHo‘ziq burmalarda ularning bo‘yining eniga nisbati 3 dan katta bo‘ladi. Braxiformali burmalarda bo‘yining eniga nisbati 3 dan kichik bo‘ladi. Gumbazsimon burmalarda burma eni bilan bo‘yi taxminan bir-biriga teng bo‘ladi. Fleksuralar. Fleksura deb gorizontal yoki qiya yotgan qatlamlarning tirsaksimon buklanishidan hosil bo‘lgan pog‘onali strukturaga aytiladi. Fleksuralarda ustki yoki ko‘tarilgan qanot, pastki yoki cho‘kkan qanot va tutashtiruvchi qanot singari elementlar ajratiladi Qiya yotgan qatlamlarda hosil bo‘lgan fleksuralar muvofiq va nomuvofiq turlarga bo‘linadi. Muvo-fiq fleksuralarda ustki, pastki va tutashtiruvchi qanotlari bir tomonga qarab yotgan bo‘ladi. Nomuvofiq fleksuralarda ustki va pastki qanotlar bir tomonga, tutashtiruvchi qanotlari esa, qarama-qarshi tomonga qarab yotgan bo‘ladi.Fleksuralar substrat yotqiziqlarida uzilmali strukturalar hosil bo‘lishi va ma’lum blokning cho‘kishi natija-sida paydo bo‘ladi. Lekin bunda fleksura hosil qiluvchi qatlam yaxlitligi buzilmasdan cho‘zilgan bo‘ladi. Burmali strukturalar va fleksuralar tabiatda juda keng tarqalgan. Ular er po‘stining tektonik rivojlanishi natijasida vujudga keladi va hududning geologik taraqqiyoti tarixini bosqichma-bosqich o‘rganishda muhim ahamiyatga ega. Bulardan tashqari ko‘pgina foydali qazilma boyliklarning hosil bo‘lishi va to‘planishi burmali strukturalarning rivojlanishi bilan bog‘liq. Burmali struktu- ralarni va fleksuralarni har tomonlama o‘rganish foydali qazilma konlarini qidirishda, razvedka va eksplutatsiya qilishda katta amaliy ahamiyatga ega. I.2 Litosfera plitalari tektonikasi Litosfera plitalari tektonikasi - litosferaning harakati haqidagi zamonaviy geologik nazariyaga muvofiq er po‘sti nisbatan yaxlit bloklardan - litosfera plitalaridan tuzilgan va ular bir-biriga nisbatan doimiy harakatda bo‘ladi. Kengayish zonalarida (o‘rtaokean tizmalari va kontinental riftlarda) spreding tufayli (inglizcha seafloor spreading - dengiz tubining kengayishi) yangi okean po‘sti hosil bo‘ladi, eskisi subduksiya zonalarida yutiladi. Bu nazariya ko‘pchiligi litosfera plitalari chegaralarida joylashgan zilzilalar, vulkanizm va tog‘ hosil bo‘lish jarayonlarini tushuntirib beradi. Hozirgi davrda SHimoliy Amerika plitasi Evrosiyo plitasiga nisbatan asta- sekin g‘arbga siljimoqda. Ushbu ikkita litosfera plitalari orasidagi chegara bo‘lib Atlantika okeanidagi o‘rtaokean tizmasi sanaladi. YAngi okean po‘sti o‘rtaokean tizmasi zonasida deyarli uzluksiz hosil bo‘lmoqda. O‘rta okean tizmasi Atlantika okeanida Islandiyani qirqib o‘tadi. Islandiyaning g‘arbiy qismi shimoliy Amerika plitasiga, sharqiy qismi esa Evrosiyo plitasiga kiradi. Bu plitalar bir-biridan uzoqlashayotganligi uchun Islandiyaning o‘lchami yiliga 2 sm ga oshmoqda. Plitalar tektonikasini rekonstruksiya qilish uchun paleomagnit tadqiqotlarning natijalari katta ahamiyatga ega. Ba’zi minerallar o‘zida hosil bo‘lish vaqtidagi magnit maydonining mo‘ljali to‘g‘risida ma’lumotlarga ega bo‘ladi. Ushbu minerallarning magnitlanganligini o‘rganib, ular qaysi kengliklarda hosil bo‘lganligini aniqlash mumkin. Agar kelajakda ham Afrika va Somali plitalari qarama-qarshi tomonga harakatlarini davom ettirsa ularning orasida yangi okean vujudga keladi (57-rasm). Ilk bor er po‘sti bloklarining harakati haqidagi g‘oya Alfred Vegener tomonidan 1920-inchi yillari taklif etilgan kontinentlar dreyfi nazariyasida yoritilgan. po‘sti harakati haqidagi g‘oya - mobilizm 1960-yillari okean tubining relefi va geo- p o ‘ m a ’ k o ‘ HYPERLINK "http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%BE%D0%BD% 1%86% 0% 5% 0% % 1%86% 0% 8% 1%8 " \ HYPERLINK "http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D0%B5%D0%BE% D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B0%D0%BC%D0%B8%D1 %87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D0%B E%D0%B1%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D 0%B2%D0%BA%D0%B0" \o "Геодинамическая обстановка" b o ‘ HYPERLINK "http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%BB%D1%8C% D 1 % 8 4 % D 1 % 8 0 % D 0 % B 5 % D 0 % B o ‘ k o ‘ b o ‘ HYPERLINK "http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D0%B0%D0%BB% D 0 % B 5 1915 yilda Alfred Vegener kontinentlar dreyfi haqidagi gipotezasini chop ettirgan. Vegenerning gipotezasi chop etilganda butun geologlar jamiyati uning ustidan kulishgan. Ammo 50 yil o‘tib geologlarning ko‘pchiligi Vegener gipotezasidagi asosiy holatlarning to‘g‘riligiga ishonch hosil qilishgan. HYPERLINK "http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D0%B5%D0%BE% D1%84%D0%B8%D0%B7%D0%B8%D0%BA%D0%B0" \o " Г е HYPERLINK "http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D0%B5%D0%BE% D0%B4%D0%B5%D0%B7%D0%B8%D1%8F" \o "Геодезия" o ‘ b o ‘ 1930 yili Vegener Grenlandiyada ekspeditsiya vaqtida halok bo‘lgan, ammo u o‘limidan oldin nazariyasini ilmiy jamiyat qabul qilmaganini eshitgan. HYPERLINK "http://ru.wikipedia.org/wiki/1922_%D0%B3%D0%BE%D0 % B 4 " \ o " 1 9 2 2 г о д " b o ‘ 1 9 6 0 - i n c h i y i l l a H Y P E R L I o ‘ s u n ’ y L i t o s f O‘tgan o‘n yilliklarda litosfera plitalari tektonikasi nazariyasi o‘zining asosiy - Erning ustki qattiq qismi mo‘rt litosferaga va plastik astenosferaga bo‘linadi. Astenosferadagi konveksiya - litosfera plitalari harakatining bosh sababchisi. - Litosfera 8 ta yirik, o‘nlab o‘rtacha o‘lchamdagi va ko‘plab mayda plitalarga bo‘linadi. Mayda litosfera plitalari yiriklarining orasidagi qambarlarda joylashgan. Seysmik, tektonik va magmatik faollik litosfera plitalari orasidagi chegaralarda kuzatiladi. - Litosfera plitalari birinchi qarashda qattiq jism kabi ko‘rinadi, ammo ularning harakati Eylerning aylanish teoremasiga bo‘ysinadi. - Litosfera plitalarining nisbatan surilishi uch turda amalga oshadi: a) rifting va spreding orqali ifodalangan ajralish (divergensiya); b) subduksiya va kolliziya orqali ifodalangan tutashish (konvergensiya); v) transformali er yoriqlari bo‘ylab siljish. - Okeanlardagi spreding ularning chekkalaridagi subduksiya va kolliziya bilan kompensatsiyalanadi, bunda Erning radiusi va hajmi o‘zgarmasdan qoladi. Er o‘lchamlarining doimiyligi davriy ravishda rad etilib kelingan, ammo erning sezilarli o‘zgarishini tasdiqlovchi dalillar etishmaydi. - Litosfera plitalarining surilishi astenosferadagi konvektiv oqimlar yordamida amalga oshadi. Er po‘stining batamom o‘xshash bo‘lmagan ikki turi - kontinental po‘stloq (ancha qari) va okean po‘stloq (200 million yildan ortiq emas) mavjud. Ba’zi litosfera plitalari faqat okean turidagi po‘stdan (masalan - ulkan Tinchokean litosfera plitasi), boshqalari esa okean po‘stiga payvandlanib qolgan kontinental po‘stning bloklaridan iborat. Er yuzasining 90% dan ortiqirog‘ini 8 ta ulkan litosfera plitalari tashkil etadi  Avstraliya plitasi  Antarktida plitasi  Afrika plitasi  Evrosiyo plitasi  Hindixitoy plitasi  Tinchokean plitasi  SHimoliy Amerika plitasi  Janubiy Amerika plitasi O‘rtacha o‘lchamdagi litosfera plitalariga misol qilib Arabiston yarimoroli, Arabiston subkontinenti, Kokos va Xuan de Fuka, Karib, Filippin, Naska kabi litosfera plitalarini ko‘rsatish mumkin. Litosfera plitalarini siljituvchi kuchlar. Hozir litosfera plitalarining gorizontal harakatlari mantiyaning issiqlik-gravitatsion oqimlari - konveksiya tufayli sodir bo‘lishiga shubha yo‘q. Bu oqimlar energiyasining manbai bo‘lib, Erning markaziy qismlari va yuzasidagi haroratlar farqi hisoblanadi. Er yadrosidagi harorat juda yuqori, taxminan 5000 S deb baholanadi. Konvektiv oqimlar yopiq zanjir shakliga ega bo‘ladi. Uni oddiy tajribada tekshirib ko‘rish mumkin. Bunga o‘quvchi kastryulkadagi suvni gaz gorelkasida qizdirish yo‘li bilan ishonch hosil qilishi mumkin. Idish tubidagi haroratning oshishi bilan suv qalinligida harorat gradienti va yuqoriga harakatlanuvchi issiqliq oqimi yuzaga keladi. Qizigan suv balandga ko‘tarila boshlaydi, yuzasi bo‘ylab yoyiladi va, sovushi tufayli, idishning devori bo‘ylab pastga tushadi. Bu holda suyuqlikning barcha qatlamlari konveksiyaga jalb etiladi. Hosil bo‘lgan konveksiya tartibli va bir yarusli bo‘ladi. Agar bir qancha gorelkadan foydalanilsa konveksiya tartibsiz holga keladi. Ammo har ikki holda ham suvning butun qatlami konveksiyaga jalb qilingan, konveksiyaning o‘zi esa bir yarusli bo‘ladi. Boshqa tajribada o‘zaro aralashmaydigan suyuqliklarning ikki qatlamli (suv, moy) modelidan foydalanamiz. Uni qizdirish jarayonida konveksiyaning ikki sathi vujudga keladi va ularning har birida mustaqil zanjirlar hosil bo‘ladi. Bu holda konveksiya ikki sathli yoki ikki yarusli hisoblanadi. Er mantiyasida ham, suyuqliklar bilan o‘tkazilgan tajribadagi singari, konvektiv oqimlar vujudga keladi. Ammo bu jarayon juda murakkab bo‘lib, ko‘p omillarga bog‘liq bo‘ladi. Energiya generatsiyasining turli sathlarda va turli jadallikda kechishi, jinslarning yuqori qovushoqligi, mantiya va po‘stloqning qatlamlarga ajralganligi va lateral bir jinsli emasligi shular jumlasidandir. Ular tog‘ jinslarining turli petrokimyoviy tarkibi, zichligi va qizdirilganligi bilan bog‘liq. Qovushoq mantiya moddasining harakatga keltiruvchi kuchi konvektiv oqimning pastki va ustki qismlarida zichlikning o‘zgachaligidan kelib chiqadi. Zichlik mantiya oqimining ko‘tarilgan qismida past bo‘lib, oqimning cho‘kadigan joyi tomon yaqinlashgan sari ortib boradi. Er po‘stining cho‘kayotgan oqim ustidagi og‘irlik kuchi shunday yuqoriki, vaqti-vaqti bilan po‘stning mustahkamligidan oshib ketadi (eng past mustahkamlik va eng yuqori kuchlanish joylari), ya’ni po‘stning noelastik (plastik, mo‘rt) deformatsiyasi - zilzila vujudga keladi. Bunda po‘stning deformatsiyalanuvchi joylaridan butun bir tog‘ tizmalari, masalan, Himolay siqib chiqariladi. Plastik (mo‘rt) deformatsiya juda tez (zilzila vaqtida po‘stning surilish tezligida) susayadi, zilzila o‘chog‘i markazida va uning atrofida kuchlanish kamayadi. SHunday qilib, litosfera plitalarining harakati – Erning markaziy qismidan juda qovushoq magma bilan issiqlik olib kelinishi oqibati hisoblanadi. Bunda issiqlik energiyasining bir qismi ishqalish kuchini engib o‘tish uchun mexanik ishga aylanadi, bir qismi esa, er po‘stidan o‘tayotganda, atrofdagi bo‘shliqqa tarqab ketadi. Demak, bizning sayyora ma’lum ma’noda issiqliq dvigateli ham sanaladi. Er qa’ridagi harorat to‘g‘risida bir necha gipotezalar mavjud. XX asrning boshlarida bu issiqlik energiyasining radiofaol tabiati to‘g‘risidagi gipoteza ommaviy bo‘lgan. Birinchi ko‘rinishda u er po‘stida uran, kaliy va boshqa radioaktiv elementlarning ancha yuqori konsentratsiyasi bilan tasdiqlangan, ammo keyinchalik er po‘sti jinslaridagi radioaktiv elementlarning miqdori kuzatiladigan issiqliq oqimini ta’minlash uchun mutlaqo etarli emasligi aniqlandi. Po‘stosti moddasidagi (tarkibi bo‘yicha okean tubi bazaltlariga yaqin) radioaktiv elementlarning miqdori juda ham kam. Ammo bu sayyoraning markaziy qismida issiqlik ajratib chiqaruvchi og‘ir elementlarning ancha yuqori miqdorini istisno qilmaydi. Ikkinchi model - qizishni Erning kimyoviy differensiatsiyasi orqali tushuntiradi. Dastlab sayyora silikatli va metalli moddalarning aralashmasidan tarkib topgan. Ammo sayyoraning hosil bo‘lishi bilan bir vaqtda uning muayyan qobiqlarga differensiatsiyalanishi boshlangan. Ancha zich metalli qismi sayyoraning markaziga qarab harakatlangan, silikatlar esa ustki qobiqlarda to‘plangan. Bunda tizimning potensial energiyasi kamayib borgan va issiqliq energiyasiga aylangan. Boshqa tadqiqotchilar esa sayyoraning qizishi meteoritlarning zarbasi ta’siridagi akkretsiya tufayli sodir bo‘lgan deb taxmin qilishgan. Ikkinchi darajali kuchlar. Issiqlik konveksiyasi tufayli hosil bo‘luvchi qovushoq ishqalanish kuchi litosfera plitalarining harakatida belgilovchi ahamiyatga ega bo‘ladi. Ammo undan tashqari litosfera plitalariga boshqa, uncha katta bo‘lmagan, biroq muhim kuchlar ham ta’sir qiladi. Bu og‘irroq mantiya yuzasida engilroq po‘stning suzishini ta’minlovchi Arximed kuchidir. Oy va Quyoshning gravitatsion ta’siri tufayli vujudga keluvchi priliv oqimlari ham shunday ahamiyatga ega. SHu jumladan er yuzasining turli joylarida atmosfera bosimining o‘zgarishi tufayli paydo bo‘ladigan kuchlar ham mavjud. Atmosfera bosimining 3% ga o‘zgarishi 0.3 m qalinlikdagi yaxlit suv qatlamining bosimiga teng. Bunday o‘zgarishlar kengligi yuzlab kilometrlarga boruvchi zonalarda kechishi mumkin. II-BOB. ZILZILA VA VULKANIZIMNING YER YUZASIGA TASIRI II.1 Zilzilalarning yer sharida tarqalishi , paydo bo’lishi va turlari Erning ichki qismidan sirtiga tomon yo‘nalgan kuchlanish ta’sirida er po‘stining ayrim joylarida to‘satdan er silkinishiga zilzila deyiladi. Zilzila - tabiatda sodir bo‘ladigan eng xavfli hodisalarning biridir. To‘fonlar, suv bosish, ko‘chkilar singari tabiat hodisalari insoniyatga katta kulfat keltiradi. Lekin ularning orasida eng dahshatlisi zilziladir. Hech bir kataklizm zilziladek vayronaga olib kelmaydi va insonlar hayotiga zomin bo‘lmaydi. YUNESKO ma’lumotiga ko‘ra zilzila keltiradigan iqtisodiy zarar va insonlar orasidagi qurbonlar bo‘yicha tabiiy ofatlarning ichida birinchi o‘rinni egallaydi. Har bir odam zilzila nima ekanligini biladi, ammo u nima sababdan kelib chiqishini bilmaydi. Vulkan otilishi, tog‘larda ko‘chki rivojlanishi, yirik meteoritning erga urilishi, yadro bombasi portlashi, foydali qazilmalarni qazib olish – bularning barchasi zilzilaga sababchi bo‘lishi mumkin. Ammo bunda litosfera plitalarining harakati etakchi ahamiyatga ega. Bunday plitalarning tutashish chegaralarida zilzilalarni keltirib chiqaruvchi tektonik kuchlanish to‘planadi. Plitalar bir-biridan uzoqlashishi, tutashish chegaralari bo‘ylab qarama-qarshi yo‘nalishlarda siljishi, bir-birining ustiga surilib chiqishi mumkin. SHu tufayli er yuzasida turli ko‘rinishdagi relef shakllanadi. Litosfera plitalarining ba’zi joylarida zilzila keltirib chiqaruvchi er yoriqlarining vujudga kelishi yoki muayyan qismining ko‘tarilishi kuzatiladi. Tog‘li relefga ega bo‘lgan mintaqalar eng seysmofaol hududlar hisoblanadi. Xitoy, YAponiya, CHili, Peru, O‘rta Osiyo shular jumlasidandir. Bu joylarda eng yirik talofatlarga olib kelgan va minglab odamlarning hayotiga zomin bo‘lgan zilzilalar sodir bo‘lgan. Masalan, XX asrdagi eng kuchli zilzila 1976 yilning 28 iyulida Xitoyda sodir bo‘lgan. Gipotsentri Tiyon-SHon ostida bo‘lgan bu zilzila 650 mingdan ortiq kishilarning hayotdan ko‘z yumishiga sababchi bo‘lgan. Ulkan darzliklar butun uylarni, poezdlarni domiga tortib ketgan, temir yo‘llarni qirqib o‘tgan. Zilzila hodisasini seysmologiya fani o‘rganadi. Zilzila er po‘stining ostki qismidagi, jumladan, mantiyadagi moddalarning saralanish jarayonida vujudga keladi. Bunda hosil bo‘lgan tebranma to‘lqinli harakatlar zilzila markazidan atrofga va er yuzasi bo‘ylab tarqaladi. Zilzilaning dastlabki harakatidan keyin ham er ichida saqlanib qolgan ortiqcha energiya evaziga er po‘stining ayrim qismlari ma’lum vaqtgacha bot-bot tebranib turadi. Er sirtining tebranishi, unga ichki qatlamlardan o‘tib keluvchi elastik to‘lqinlarning urilishidan kelib chiqadi. Agar zilzila markazidan yo‘nal-gan to‘lqin er sirtiga tik yoki unga yaqin burchak ostida urilsa, er ustidagi jismlar yuqoriga ko‘tari-libtushadi. To‘lqin qiya urilganda esa er ustidagi jism-lar gorizontal yo‘nalishda suriladi, ba’zan ular qayiqqa o‘xshab chayqaladi, daraxtlar og‘ib, yana tiklanadi, imorat bezaklari ko‘chib tushadi. Zilzilalarni tahlil qilishda zilzila o‘chog‘i, gipotsentr, epitsentr, izoseyst va boshqa tushunchalardan foydalaniladi (62-rasm). Zilzila o‘chog‘i – bu er qa’rida oniy buzilishga uchraydigan tog‘ jinslarining hajmi. Er ichidagi zilzila markazi - gipotsentr, uning er yuzasidagi proeksiyasi - fokusi epitsentr deb ataladi. Izoseyst – tebranishlar kuchi teng bo‘lgan chiziq. Litosfera va astenosferadan tarkib topgan tektonosferada bunday jarayonlar natijasida gipotsentrda mexanik energiya hosil bo‘ladi. Bu energiya gipotsentr atrofidagi qatlamlarga elastik to‘lqinlar tarzida yoyiladi. Zilzilalarning er sharida tarqalishi. Bir necha yuz yillar davomida to‘plangan ma’lumotlar zilzilalar sayyoramizning ayrim seysmik zonalarda ko‘p sodir bo‘lishini ko‘rsatadi. Seysmik zonalar asosan geosinklinal mintaqalarga to‘g‘ri keladi. Er yuzasi relefini buzuvchi zilzilalarning ko‘pi Pireney, Alp, Apennin, Karpat, Balqon, Kavkaz tog‘larida va O‘rta Osiyoning tog‘li rayonlari, Hindiqush, Himolay tog‘larida va Tinch okean halqasida sodir bo‘ladi. Butunlay yoki deyarli zilzila bo‘lmaydigan hududlar ham mavjud. Bunday hududlar (Germaniya va Polsha pasttekisliklari, Rossiya tekisligi, Finlandiya, Kola yarimoroli, Kanada, Braziliya tekisliklari) 62-rasm. Zilzila o‘chog‘ining tuzilish sxemasi. aseysmik o‘lkalar deb ataladi. Er sharida sodir bo‘ladigan zilzilalar er po‘stining asosan ikki yirik harakatchan mintaqasida joylashgan (66-rasm). 1. Tinch okeani mintaqasidagi zilzilalar barcha zilzilalarning 80% ini tashkil etadi. Bu mintaqa eng chuqur er yorig‘i o‘tgan joylarni o‘z ichiga olib, undagi zilzilalar gipotsentrining chuqurligi 700 km gacha boradi. Ayniqsa, YAponiyada kuzatiluvchi kuchli zilzilalar bunga yaqqol misol bo‘ladi. 2. O‘rta er dengizi - Indoneziya mintaqasi. Bu mintaqaga barcha zilzilalarning 12% to‘g‘ri keladi. U Indoneziyaning janubiy-sharqdidan boshlanib, g‘arbga tomon Himolay tog‘lari orqali Tiyon-SHon va Pomirga, Afg‘oniston va Eron orqali Kavkaz tog‘lariga o‘tadi. Kavkazda Qora dengiz sohillari bo‘ylab ikkiga bo‘linadi: bir qismi shimoliy - g‘arbda Qrim, Karpat, Alp, Pireney tog‘lari orqali Atlantika okeaniga tutashadi, ikkinchi qismi esa janubiy - g‘arbga tomon yo‘nalib, O‘rta er dengizning janubiy va shimoliy sohillari bo‘ylab, u ham Atlantika okeaniga chiqadi. Zilzilalarning qolgan qismi ikki kenja mintaqaga to‘g‘ri keladi. Bularning biri SHimoliy va Janubiy Amerikani, ikkinchisi Qizil dengiz bo‘ylab Afrikaning shimoliy-g‘arbini, Arabistonni va Hindistonni o‘z ichiga qamrab oladi. Bulardan tashqari, Atlantika okeani ostidagi rift (sayyorar er yorig‘i) zonasi Islandiyadan Buva oroligacha cho‘ziladi. Umuman zilzila bo‘lmaydigan joy Er sharida yo‘q desa bo‘ladi. Ilmiy ma’lumotlar shuni ko‘rsatadiki, seysmik faollik kuzatiladigan joylarda zilzilalar ma’lum qonuniyatlar asosida takrorlanadi. Halokatli zilzilalar er sharida har 100 yilda bir marta sodir bo‘lishi olimlar tomonidan aniqlangan. Birgina XX asr yakunida yuz bergan Eron (1990) zilzilasida 50 ming, Turkiyadagi (1999) zilzila chog‘ida 45 mingdan ortiq odamning jabrlanishi tabiiy ofatlar ichida eng kam tarqalgan zilzila nechog‘li katta kuchga ega ekanligidan dalolat beradi. 1911 yilda Olmaota shahari yaqinida zilzila sodir bo‘lgan, ammo uning epitsentri aholi yashaydigan joydan uzoqligi sababli binolar deyarli buzilmagan, 1948 yil 6 oktyabrda ro‘y bergan Ashgabad zilzilasi kuchli zilzilalardan bo‘lib, uning to‘lqin zarbalarini Moskva, Toshkent, Samarqand, Dushanba va boshqa shaharlardagi seysmik stansiyalar sezgan. YUqorida qayd qilingan zilzilalar Hindi-Xitoy plitasi Evrosiyo plitasi bilan tutashgan joyda, Tiyon-SHon va Pomir tog‘larida vujudga kelgan. Hozirgi zamon er harakatlari bu joylarda keskin va faol bo‘lganligi tufayli ularda zilzilalar nisbatan ko‘proq uchraydi. Zilzilaning paydo bo‘lish sabablari va genetik turlari Avvalo, zilzilaning yuzaga kelish sabablari turlicha bo‘lib, hozirgi vaqtda mukammal o‘rganilgan. Lekin hozircha ilm-fan taraqqiyoti qachon, qaerda, qanday kuchlanishda er silkinishi sodir bo‘lishini bashorat qilishga ojiz. Muammoning o‘ziga yarasha ob’ektiv sir-sinoati va mavhum tomonlari mavjud. O‘ylaymizki, bu savollarga XXI asrda albatta javob topiladi. YUqorida erning paydo bo‘lishi va rivojlanish bosqichlariga qisqacha to‘xtalib o‘tdik. SHu rivojlanish bosqichlari bilan, albatta, er silkinishlari uzviy borliqdir. Litosfera plitalarining harakati tufayli zilzilalar bo‘lgan va hozir ham kuzatilib turibdi. Zilzilalar litosfera plitalari tutashgan joylarda keng tarqalgan. Zilzila ro‘y berish sababiga ko‘ra quyidagi guruhlarga bo‘linadi: a) tog‘ qulashlari, surilma, o‘pirilish zilzilalari; b) vulkan zilzilalari; v) tektonik zilzilalar; g) sun’iy zilzilalar. O‘pirilish zilzilalari. Bunga Pomir tog‘ida 1911 yil sodir bo‘lgan zilzila misol bo‘ladi. Usoy qishlog‘i yaqinida juda katta hajmdagi tog‘ massasining o‘pirilib tushishi natijasida Murg‘ob daryosi to‘silib qolgan va Sarez ko‘li hosil bo‘lgan. Usoy qishlog‘i shu ko‘lning ostida qolib ketgan (67,68 - rasmlar). Vulkan zilzilalari. So‘nmagan vulkanlarning harakati natijasida ham zilzila bo‘lib turadi. Bunday zilzila faqat vulkanli o‘lkalarga xosdir. Vulkan harakatlanib turgan o‘lkalarda zilzila kuchi 5 - 6 balldan (ba’zilarini hisobga olmaganda) oshmaydi. Masalan, Tinch okean atrofidagi, Kamchatka yarimoroli, Kuril, Xokkaydo orollari shular jumlasidandir. Bu erlarda zilzilalar o‘chog‘i 200 - 600 km chuqurlikda joylashgan. Erning chuqur qismida harorat yuqori bo‘lishi tufayli hosil bo‘lgan magmalardan ajralib chiquvchi gaz va bug‘ning er ostidan dahshatli kuch bilan otilib chiqishidan kuchli zilzila ro‘y beradi. Bunday zilzilalar aholi yashaydigan joydan chetda bo‘lsa talofat kam, agar ularga yaqin bo‘lsa katta zarar keltiradi (Krakatau vulkani). Tektonik zilzilalar. Er qatlamlarini o‘zgartirib tog‘lar hosil qiluvchi energiya (kuch) zarbidan zilzila vujudga keladi. Tektonik jarayon natijasida er po‘stida qatlamlar burmalanadi, siqiladi, yoriladi, uziladi va yangi relef shakllanadi. Tektonik zilzilalar keng tarqalgan bo‘lib, Er sharida kechadigan barcha zilzilalarning 90% ga yaqinini tashkil etadi. Tektonik zilzilalar xalq xo‘jaligiga katta talofat keltiradi. Dengiz zilzilalari va sunami. Dengiz va okean tublarida ham kuchli zilzilalar bo‘lib turadi. Suv ostidagi zilzilalar sunami (yaponcha - qo‘ltiqdagi to‘lqin) nomli dahshatli to‘lqinlarni keltirib chiqaradi. Sunamining eng dahshatli oqibati bo‘lib zilzila o‘chog‘ining ustidagi suv massasida hosil bo‘luvchi va okean orqali sohillariga qarab harakatlanuvchi kuchli uzun to‘lqinlar hisoblanadi. Bu to‘lqinlarning sohil tubiga urilib sinishi tufayli uning kuchi keskin oshadi. Bunday to‘lqinlar butun Tinch okeani orqali tarqalishi va sohilga urilib, orqaga qarab harakat qilishi mumkin. 1896 yili Xonsyu orolining (YAponiya) sharqiy sohilida vujudga kelgan shunday sunami Tinch okeani o‘rta qismidagi Gavayi orollari orqali Amerika sohillarigacha etib borgan va undan qaytib YAngi Zelandiya va Avstraliyaga qarab harakatlangan. Sunami to‘lqinlarning balandligi 20 m ga etgan. Sunami nafaqat tektonik, balki vulkanik zilzilalar tufayli ham sodir bo‘ladi. Masalan, 1883 yili Krakatau (36 ming kishi qurbon bo‘lgan) va Gavay orollaridagi Kilauea vulkanlari otilganda ulkan sunamilar hosil bo‘lgan. Texnogen zilzilalar. Bunday zilzilalar inson faoliyati bilan bog‘liq bo‘ladi. Bu hodisaning sabablaridan biri bo‘lib seysmik faollikning oshishi hisoblanadi. Orovill shahri rayonida (Kaliforniya) AKSH dagi eng baland to‘g‘on (235 m) va suv ombori qurilgan joyda 7 balli zilzila sodir bo‘lgan. Bunday seysmik faollikning kuchayishi Kurskda, Tojikistonda va boshqa joylarda kuzatilgan. Muayyan seysmik faollikni neft va gaz konlarini qazib olish, burg‘i quduqlariga suv yuborish ham keltirib chiqarishi mumkin. Aynan shu jarayonlar 1976 yili Grozniy shahri yaqinida hamda 1976 va 1984 yillari Gazlida kuchli zilzila sodir bo‘lishiga olib kelgan deb taxmin qilishadi. Zilzilaning kelib chiqish sabablarini aniqlash asosan ilmiy tadqiqot institutlarida olib boriladi. Hozirgi vaqtda juda ko‘p maxsus seysmik stansiyalar (Moskva, Sverdlovsk, Tbilisi, Toshkent, Almati, Dushanba, Irkutsk, Samarqand va boshqa shaharlarda) mavjud bo‘lib, ularda ilmiy tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Zilzila oqibatlari. Tarixda eng kuchli zilzilalar CHili (1960), Alyaska (1969), Suriya, Falastin, Kichik Osiyo, Hindiston, Xitoy (1976), YAponiya va O‘rta Osiyoda: Andijon (1902), Almati (1911), Xait (1949), Ashgabad (1929, 1948), Toshkent (1966), CHotqol (1946) va boshqa joylarda sodir bo‘lgan. Pireney yarim-orolida, Portugaliyaning poytaxti Lissabonda 1755 yil 1 noyabrda dunyoda eng kuchli zilzila (11 - 12 ball) sodir bo‘lgan. Bu zilziladan qo‘rqqan aholi dengiz sohiliga qochgan, biroq, sohil odamlar bilan birga bir zumda 200 metrgacha cho‘kib, ular ustiga dengiz bosib kelgan. Bu zilzila zarbasidan dengizdan baland to‘lqin ko‘tarilib, uning kuchi 7•1022 ergga etgan. Lissabondagi zilziladan 60 ming kishi halok bo‘lgan. Tabiatning dahshatli hodisalari ta’sirida faqat er qatlamlarining yotish holatlarigina o‘zgaribgina qolmasdan, balki aholiga va ularning uy - joylariga, shaharlarga moddiy zarar etadi II.2 Vulkan qurulmalari,vulkanizim, vulkan turlari Vulkan qurilmalari. Endodinamik jarayonlar ichida bevosita kuzatish va tekshirish mumkin bo‘lganlaridan biri vulkanizmdir. Vulkanizm magmatizm jarayoniniig bir qismi bo‘lib, bunda er yuzasiga magma mahsulotlari otilib yoki oqib chiqadi. Er sharidagi eng yirik vulkanlar. Afrikadagi Kilimanjaro - 5895 m, CHimboraso (Ekvador) - 6267 m, Popokatepet (Meksika) - 5452 m, Klyuchi Sopkasi (Kamchatka) - 4750 m, Mauna - Loa (Gavayi orollari) - 4166 m (okean tagidan 10 ming m). Etna (O‘rta dengiz) - 3263 m, Stromboli vulkani (O‘rta er dengizi) - 900 m hisoblanadi. Vulkanizm jarayonini odamlar ibtidoiy tuzumdan boshlab kuzatib keladilar. O‘tmishda vulkan otilib turadigan o‘lkalarda yashovchi kishilar bu tabiiy jarayonni ilohiy kuchga bog‘lab kelganlar. Darhaqiqat, tabiatda sodir bo‘ladigan dahshatli hodisalar ichida eng qo‘rqinchlisi vulkan otilishidir. Vulkanlar harakatidan er po‘stida kuchli o‘zgarishlar ro‘y beradi, kishilik jamiyatiga moddiy ham ma’naviy zarar keltiriladi. Vulkan hara-kati tufayli turli yangi reef shakllari hosil bo‘ladi. Ularning orasida vulkan konuslari asosiy ahamiyatga ega (73-rasm). Daslab magma o‘chog‘ida vujudga kelgan magma burdalan-gan zonalar yoki er yoriqlari bo‘ylab er sirtiga intiladi. Vulkan mahsulotlari chiqadigan kanal bo‘g‘iz, uning og‘zidagi doira shaklidagi pastkamlik krater deb ataladi. Ba’zan vulkan apparatlarining yon tomonlarida eriqlar paydo bo‘ladi, u erdan ham vulkan mahsuloti chiqaboshlaydi. Bu xildagi vulkan parazit vulkan deb ataladi. Ulardan ham ko‘p miqdorda lava chiqishi mumkin. Vulkan ildizi, ya’ni uning birlamchi magmatik o‘chog‘i 60-100 km chuqurlikdagi astenosfera qatlamida joylashgan bo‘ladi. Er po‘stining 20-30 km chuqurligida ham ikkilamchi magmatik o‘choq joylashgan bo‘lib, u bo‘g‘iz orqali vulkanni bevosita oziqlantiradi. Vulkan konusi otilib chiqqan mahsulotlardan tuzilgan. Konus uchidagi krater ba’zan suv bilan to‘ldirilgan bo‘ladi. Krater diametri turlicha bo‘lishi mumkin. Masalan, Klyuchevsk Sopkasiniki 675 m, Pompeyni vayron qilgan Vezuviy vulkaniniki esa 568 m. Vulkan otili-shdan hosil bo‘lgan relef shakllari xilma - xildir. Masalan, Maar tipidagi vulkan kraterining atrofi tuf yoki vulkan kulidan iborat. Vulkan kraterining diametri 250 m dan 1 km gacha bo‘lib, uning shakli voron-kaga o‘xshash, krateri ko‘pincha suv bilan to‘lib, ko‘l hosil qiladi. Vulkan otilganidan so‘ng krater emiriladi va tik devorlarga ega bo‘lgan cho‘kma – kaldera hosil bo‘ladi. Kalderalar gaz va bug‘ning juda ko‘p to‘planib qolishi natijasida ba’zan juda kuchli portlash evaziga vujudga kelishi mumkin (74- rasm). Kalderalar aylana shaklda, chetlari asosan tik, ichki devorlari vertikal bo‘lishi mumkin. Kalderalarning o‘rtasida keyin paydo bo‘lgan yosh konuslari kuzatiladi. Ba’zi kalderalarning diametri ko‘plab kilometrlarga boradi, masalan, Alyaskadagi Aniakchan vulkanining kalderasi 10 km ni tashkil etadi. Keyinchalik kalderalar suvga to‘lib, yirik ko‘lga aylanadi. Bunday ko‘llardan biri AQSHdagi Kreyter (inglizcha Crater Lake, Kreyter ko‘li) ko‘li hisoblanadi. Ko‘l Maunt-Mazam vulkanining buzilganidan so‘ng bundan 7700 yil ilgari hosil bo‘lgan. U kalderani qisman to‘ldirgan. O‘lchamlari 8 x 9,6 km, o‘rtacha chuqurligi 350 m. Maksimal chuqurligi 594 m bo‘lib, AQSHdagi ko‘llar orasida eng chuquri hisoblanadi va dunyoda chuqurligi bo‘yicha ettinchi o‘rinni egallaydi (Baykal - eng chuqur ko‘l). Kalderaning cheti okean sathidan 2130 - 2440 m balandda joylashgan. Vulkanizm. Hozirgi zamon tushunchasi bo‘yicha vulkanizm magmatizmning tashqi effuziv shakli deb nomlanuvchi Er qa’ridan magma massasining er yuzasiga qarab harakatlanish jarayoni hisoblanadi. Sayyoramizning 50 dan 350 km gacha etadigan chuqurliklarida suyuqlangan modda – magma hosil bo‘ladi. Er po‘stining burdalangan va er yoriqlar zonalari bo‘ylab magma ko‘tarilib chiqadi va u er yuzasiga lava shaklida quyuladi. Magma lavadan farqli o‘laroq uchuvchi komponentlarga ega bo‘ladi. Bu gazlar er yuzasida bosimning pastligi tufayli magmadan ajralib chiqib, atmosferaga qo‘shilib ketadi. Magma er yuzasiga quyulganda vulkanlar hosil bo‘ladi. Vulkanlar uch turkumga: maydonli, yoriqli va markaziy vulkanlarga ajratiladi. Maydonli turkumidagi vulkanlar. Hozirgi vaqtda bunday vulkanlar uchramaydi yoki ular mavjud emas desa bo‘ladi. Bunday vulkanlar er po‘sti hali uncha qalin bo‘lmagan vaqtlarda vujudga kelgan. Bunda juda katta hajmdagi suyuq lavalar er yuzasining yirik hududlarini qoplagan. Maydonli vulkanlar arxey va proterozoy akronlarida erning protopo‘sti rivojlanishida katta ahmiyatga ega bo‘lgan. Darzlik turkumidagi vulkanlari. Ular er yuzasiga yirik er yoriqlari bo‘ylab otilib chiqadi. Vulkan apparati ochilib qolgan yoriq shaklida bo‘ladi. Darzliklardan chiqadigan asosli magma - bazalt mahsulotlari suyuq bo‘lib, er betiga bir tekisda quyilib, bora - bora qalqonsimon shaklni oladi. Erning rivojlanishidagi muayyan bosqichlarida bu vulkanizm turi keng miqyoslarda sodir bo‘lgan. Natijada er yuzasiga juda katta miqdorda vulkan materiallari – lavalar oqib chiqqan. Hindistonda bunday maydonlar kengligi 5.105 km2 va o‘rtacha qalinligi 1 dan 3 km gacha boradigan Dekan platosini tashkil etadi. Ular AQSHning shimoliy-g‘arbida va Sibirda ham mavjud. U vaqtlarda er yoriqlaridan quyuladigan bazalt lavalari tarkibida kremnezem (50%) kam va ikki valentli temirga boy (8-12%) bo‘lgan. Lava harakatchan, suyuq bo‘lganligi sababli oqib chiqqan joyidan yuzlab kilometr uzoqlarga yoyilib ketgan. Ba’zi vulkan lavalarining oqimi 5-15 km ni tashkil etgan. AQSHda, Hindistondagi kabi, ko‘p yillar davomida juda katta qalinlikdagi effuziv jinslar to‘plangan. Bunday yassi xarakterli pog‘onasimon tuzilishga ega bo‘lgan lava hosilalari platobazaltlar yoki trapplar deb nom olgan. Hozirgi vaqtda darzlik vulkanizmi Islandiyada (Laki vulkani), Kamchatkada (Tolbachi vulkani ), YAngi Zelendiyaning bitta orolida rivojlangan. Islandiya orolidagi eng yirik lava quyulishi uzunligi 30 km ga boruvchi Laki er yorig‘i bo‘ylab 1783 yilda sodir bo‘lgan. Bunda ikki oy maboynida er yuzasiga lava quyulib turgan. SHu vaqt davomida 12 km3 bazalt lavasi oqib chiqib, atrofdagi 915 km2 maydonni 170 m qalinlikdagi qatlam bilan qoplagan. SHunga o‘xshash hodisa 1886 yili YAngi Zelandiya orollaridan birida kuzatilgan. Ikki soat davomida 30 km masofada diametri bir necha yuz metrni tashkil qilgan 12 ta kraterlardan lava otilib chiqib turgan (76-rasm). Vulkan otilishi portlash va kul chiqish bilan birga kechgan, natijada 10 ming km2 maydon vulkan mahsulotlari bilan qoplangan, darzlik yoqinida uning qalinligi 75 m ga etgan. Portlash samarasi darzlikka tutashgan suv havzalaridan bug‘lanish tufayli kuchaygan. Suv borligi tufayli bunday portlashlar freatik nomini olgan. Portlashdan so‘ng ko‘l o‘rnida uzunligi 5 km va kengligi 1,5-3 km bo‘lgan grabensimon botiqlik hosil bo‘lgan. Markaziy turkumdagi vulkanlar. Bu effuziv magmatizmning eng keng tarqalgan turkumidir. Markaziy vulkanlar doimo bir kanaldan otilib turadi. Ular konus shaklida, yonbag‘ri 30 - 40°li qiyalikka ega bo‘ladi (77-rasm). Markaziy vulkan kraterlarining diametri ko‘pincha 500 - 2000 m bo‘lib, ba’zan 25 - 75 km gacha (Afrikada), chuqurligi esa bir necha 100 m ga boradi. Hozirgi vaqtda er sharida rivojlangan harakatdagi va so‘ngan vulkanlarning ko‘pchiligi markaziy turkumdagi vulkanlardir. Vulkan turlari. Vulkan jarayonlarini va mahsulotlarini muttasil kuzatish va tekshirish natijasida tarkibi har xil ekanligi aniqlangan. Otilib chiqayotgan vulkan mahsulotlarining miqdori, mahsulotlari turlarining nisbati (gaz, suyuq yoki qattiq) va lavaning qovushoqligi bo‘yicha vulkan otilishining gavay (effuziv), stromboli (aralash), gumbazli (ekstruziv) turlari ajratiladi.Gavay turi. Bunga Gavay orollaridagi va Islandiyadagi vulkanlar kiradi. Gavay orolida bir qancha vulkan kraterlari bor. Masalan, Xualalai (2521 m), Mauno - Loa va boshqalar er yorig‘i ustida joylashgan. Ular orasida eng balandi Mauna - Loa vulkani bo‘lib, dengiz sathidan 4366 m baland. Bu vulkan 1843 yildan boshlab 1896 yilgacha har 2-3 yilda, ba’zan har yili otilib, o‘zidan va yon yoriqlaridan olivinli bazalt lava chiqarib turgan. Islandiyadagi so‘nmagan vulkanlardan Kodlouttadingiya (1180 m) bor. Mahsuloti va harakati bilan boshqa vulkanlardan farq qiladi. Vulkandan harorati 1200°S ga etadigan suyuq bazalt lava oqib chiqib turadi (86-rasm). Bu xil vulkanlardan bomba, kul chiqmaydi va ular portlamaydi. Bunday vulkanlarning mahsuloti qavat - qavat bo‘lib yotadi, ularning konuslari qotgan lava qatlamlaridan iborat bo‘lib, yuzasining qiyaligi 5 - 8° ga boradi, tepadan qalqonga o‘xshab ko‘rinadi. SHuning uchun ularni ba’zan qalqonli vulkan deb ham atashadi. Gavay turidagi harakatdagi vulkanlarining kraterida kamroq miqdorda gazga ega bo‘lgan suyuq lava bo‘ladi. U kraterda qattiq qaynaydi – vulkan tepasidagi kichiroq ko‘l juda ham chiroyli manzara hosil qiladi. Xiraroq qizg‘ish-jigarrang lava yuzasini davriy ravishda balandga otilib chiqayotgan lava yorqin oqimi yorib chiqadi. Vulkan harakatlangan vaqtda lava ko‘lining sathi asta-sekin zarbasiz va portlashsiz ko‘tarilib boradi, keyin lava krater chetidan oshib tushadi va o‘nlab kilometrli keng maydonlarga yoyilib ketadi. Lava juda suyuq bo‘lganligi sababli uning tezligi 30 km/s gacha boradi. Gavay turidagi vulkanlarning davriy ravishda otilib turganligi sababli vulkan orollarining hajmi yonbag‘irlarida yangidan otilib chiqqan lavalar qotishi hisobiga oshib boradi. Masalan, Gavay orolidagi Mauna-Loa vulkanining chiqargan mahsuloti 21103 km3 bo‘lib, bu er sharida ma’lum bo‘lgan har qanday vulkannikidan ko‘pdir. Gavay turi bo‘yicha Afrikaning sharqiy qismidagi Samoa orollaridagi vulkanlarda, Kamchatkada va Gavay orollarining o‘zida - Mauna-Loa va Kilaueada vulkan otiladi. XULOSA Xulosa o’rnida shuni aytish munkinki yer yuzasidagi barcha relef shakillari paydo bo’lishining asosiy sababchisi yerning ichki (endogen) va yerning tashqi (ekzogen) kuchlari hissoblanadi. Endogen kuchlar tasirida burmali va palaxsali tog’lar, vulkanik tog’lar va balandliklar hosil bo’ladi. Yer yuzasi notekis ko’rinishga keladi va o’z o’rnida bu yer yuazsi iqlimiga tasir etadi. Tog’larning kattaligi va balandligiga, yo’nalishiga qarab iqlimga turlicha tasir etadi. Umumiy xulosa qilib shuni aytish munkinki, endogen kuchlar relef hosil qiluvchi, ekzogen kuchlar esa yer yuzasini tekislovchi vazifani bajaradi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: 1. Jo`liev. A.X., Chiniqulov. X. Umumiy geologiya (Oliy o`quv yurtlarining geologiya fakulteti talabalari uchun darslik). Toshkent, «Universitet», 2005. 2. Islomov O.I., SHorahmedov SH.SH. Umumiy geologiya. T., 1971. 3. SHorahmedov SH.SH. Umumiy va tarixiy geologiya. Toshkent, 1985. 5. SHorahmedov SH.SH., Qodirov M.H. Umumiy va tarixiy geologiyadan laboratoriya mashg‘ulotlari uchun qo‘llanma. T., 1988. 6. Xain V.E. Geologiya. M., 1993. 7. Qodirov M.H., SHorahmedov SH.SH. Geologiyadan amaliy mashg‘ulotlar. T., 1994. 8. Jo‘liev A.X., Soatov A., YUsupov R. Geologiya asoslari. T. 2001. 9. Chiniqulov Kh. Litologiya (darslik). Toshkent, «Yangi asr avlodi», 2008.