YERNING SHAKLI VA HARAKATI KIRISH I-BOB. YERNING PAYDO BO’LISHI VA KOINOTDA TUTGAN O’RNI. I.1 Yerning paydo bo’lishi va tuzulishi haqidagi gipotezalar. I.2 Yerning sayyorasining koinotda tutgan o’rni . II-BOB. YERNING SHAKLI, O’LCHAMLARI VA HARAKATLARI. II.1 Yerning shakli, kattaligi va o’lchamlari. II.2 Yerning harakati va yer harakatining geografik oqibatlari. Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati Kirish. Yer Quyosh tizimidagi uchinchi sayyoradir. U Venera va Mars sayyoralari oralig‘ida joylashgan. Erdan Quyoshgacha bo‘lgan o‘rtacha masofa 149,6 mln.km. Mazkur masofa astronomik birlik sifatida qabul qilingan. Yerning orbita bo‘ylab o‘rtacha harakat tezligi sekundiga 29,8 km.ni tashkil qiladi. Er orbitasining uzunligi 940 mln.km. Er o‘z o‘qi atrofida 23,43 soatda bir martda aylanib chiqadi. Yer yadrodan, mantiyadan va er po‘stidan iborat. Hozirgi ma’lumotlarga binoan yerning yadrosi metalli zarralarni bir-biriga urilishi va yopishishi (asosan temir zarralarining) natijasida hosil bo‘lgan. Er tarkibida engil gazlardan tortib og‘ir metallargacha uchraydi. Ammo yerning tarkibi hali to‘la va atroflicha o‘rganilmagan. Erni besh foizini tashkil qilgan yuqori qismigina yaxshi o‘rganilgan. Yerning hajmi- 1,083 x 1012 km3 yer yuzasining 71% ni okeanlar va 29% ni quruqlik tashkil qiladi. Quruqlikning katta qismi shimoliy yarim sharda, Dunyo okeanining katta qismi janubiy yarim sharda joylashgan. Hamma qit’alar Antarktidadan tashqari juft-juft bo‘lib joylashgan. SHimoliy va janubiy Amerika, Evropa - Afrika, Osiyo - Avstraliya. Hamma materiklar (Antarktidadan tashqari) janub tomon torayib boradi va uchburchak shakliga ega. Er yuzasi qarama-qarshi (antipodal) tuzilishga ega. Janubiy qutbdagi quruqlikka shimoliy qutbdagi suvlik to‘g‘ri keladi, Janubiy yarim shardagi suvlikka shimoliy yarim shardagi quruqlik to‘g‘ri keladi. SHarqiy yarim sharning katta qismi quruqlikdan, g‘arbiy yarim sharning katta qismi esa suvlikdan iborat. I-BOB. YERNING PAYDO BO’LISHI VA KOINOTDA TUTGAN O’RNI. I.1 Yerning paydo bo’lishi va tuzulishi haqidagi gipotezalar. Quyosh sistemasidagi sayyoralarning hozirgi xususiyatlari ularning paydo bo‘lishi va rivojlanishi natijasidir. Shuning uchun ham yerning tabiatini va uning geograik qobig‘ini hamda boshqa sayyoralarning shunday qobiqlarini tushunish uchun kosmogoniyaga, ya’ni osmon jismlarining paydo bo’lishi va rivojlanishi haqidagi fanga murojaat etish zarur. Dastlabki kosmogonik ilmiy gipoteza nemis faylasufi I.Kantning 1755 yilda nashr etilgan “Osmonning umumiy tabiiy tarixi va nazariyasi” asarida bayon etilgan. Keyinroq, 1796 va 1824 yillarda fransuz matematigi P.Laplas mazkur gipotezaga o’xshash gipotezani mustaqil ravishda ishlab chiqdi. Kant-Laplas gipotezasi deb nomlangan kosmogonik kontseptsiya ana shunday yaratildi. Biroq uni Kant-Laplas gipotezasi deb atalishi unchalik ham to‘g‘ri emas, chunki bu gipotezalar haqiqatda bir-biridan anchagina farq qiladi. Kant bilan Laplasning tarixiy xizmati shundaki, ular tabiatshunoslikda birinchi bo‘lib tabiatni rivojlanishda deb qaradilar va bu bilan mexanik dunyoqarashga, ayniqsa diniy dunyoqarashga putur yetkazdilar. Kant fikriga ko‘ra, Quyosh hamda sayyoralar dastlabki siyrak tumanlikdan paydo bo‘lgan, tumanlikning gazlardan ham, qattiq sovuq jismlardan ham iborat bo‘lgan deb tushunish mumkin. Laplas gipotezasiga ko‘ra (u faqat Quyosh sistemasi haqidagi gipoteza), sayyoralar o‘z o‘qi atrofida tez aylanadigan Quyoshning qizib yotgan atmosferasidan iborat qizigan gazlardan paydo bo‘lgan. Quyosh yaqinidagi materiyada, Kant fikriga ko‘ra, tortilish va itarilish kuchlari ta’sirida yoki Laplas fikriga ko‘ra, sovish va zichlashish oqibatida aylanma harakatlar vujudga kelgan hamda aylanuvchi halqasimon zichroq moddalar to‘plami paydo bo‘lgan, so‘ngra har bir halqaning asosiy massasi bittadan sferik jism-sayyora bo‘lib to‘plangan, qolgan kamroq massasidan yo‘ldoshlar paydo bo‘lgan. Kant va Laplasning bu buyuk gipotezalari Quyosh sistemasining o‘sha davrda ma’lum bo‘lgan asosiy xususiyatlarini qoniqarli ravishda tushuntirib berar edi, lekin ular XVII asr fani taraqqiyoti darajasi bilan chegaralangan edi. XIX asrga kelib, ularda kamchilik borligi ma’lum bo‘lib qoldi, vaholanki bu ikki gipoteza ham olam haqidagi fan uchun hozirgacha ham ma’lum qimmmatini yo‘qotgani yo‘q. XX asrning 50-yillarida O.Yu.Shmidt rahbarligida Rossiyalik olimlar kolektivi birgalikda yangi kosmogonik gipotezani yaratdilar. Ular Quyosh sistemasining paydo bo‘lishi va rivojlanishi haqidagi masalani ikki qismga ajratishdi: 1) dastlabki diffuziyali bulut (tuman) massa Quyosh yaqinida qanday paydo bo‘lgan, 2) bu bulut massa sayyoralar sistemasiga aylanguncha qanday rivojlanib borgan. Garchi masalaning birinchi qismi hozirgi vaqtda hali to‘liq hal qilinmagan bo‘lsa ham uning ikkinchi qismi shu darajada ishlab chiqilganki, Quyosh sistemasining xosalari yetarli ravishda qoniqarli tushuntiriladi. Yulduzlar hosil bo‘layotganda ular orasidagi fazoda diffuziyali materiya- bulutlar qoladi, ular tez aylanishi sababli yulduzlarga borib tushmaydi. Dastlabki bulut qattiq sovuq zarrachalardan, ya’ni planetezimal-kosmik chang va gazlardan iborat bo‘lgan. Bu kosmik chang va gazlar buluti tez aylanishi va zarralarning bir-biriga urilishi natijasida juda yassi aylana qatlam hosil qilib, Quyoshni o‘rab olgan. Planetezimallarning o‘zaro tortishishi ayrim quyuqlashgan bo‘laklarning hosil bo‘lishiga olib kelgan, bu bo‘laklar keyinchalik qo‘shila borib, katta sayyoralarni vujudga keltirgan. Chang-gaz buluti diskasimon shaklda bo‘lganligidan eng katta sayyoralar - Yupiter bilan Saturn uning o‘rta qismida paydo bo‘lgan, bu joydan har ikki tomonga qarab sayyoralar kichiklasha boradi. Bulutdagi zarralar bir-birlariga qo‘shilish vaqtida ularning dastlabki harakatlari o‘rtacha holatga o‘ta borgan. Shuning uchun ham sayyoralar orbitalari doira shaklida, barcha sayyoralar taxminan bir tekislikda harakat qiladi, ularning sutkalik aylanish yo‘nalishi orbita bo‘ylab harakat yo‘nalishiga to‘g‘ri keladi. Zarralar qo‘shilganda ularning dastlabki harakatlarining o‘rtacha holatga o‘tib borishi sayyoralar oralig‘idagi masofalar qonunini va Quyosh sistemasining boshqa xususiyatlarini ham tushuntirib beradi. Sayyoralar sistemasining paydo bo‘lishida Quyoshning ta’siri juda katta bo‘lgan va ayni paytda Quyoshning o’zi ham rivojlangan. U vaqtda Quyosh radiatsiyasi hozirgidan bir necha yuz marotaba yuqori bo’lgan. Quyosh radiatsiyasi shunday ko’p miqdorda bo’lgan sharoitda Merkuriy orbitasigacha bo’lgan fazoda harorat shu darajada yuqori, Quyosh nurlari bosimi shunday kuchli bo’lganki, tumanlikdagi hatto qattiq jismlar ham bug’lanib va uzoqroq sferalarga o’tib ketishi kerak edi. Bu joyda sayyoralar paydo bo’la olmas edi. Yer guruhidagi sayyoralar doirasidagi radiusda harorat va yorug’lik nuri bosimi gazsimon engil massalarni bug’latib, ularni sayyoralar paydo qilgan bulutning uzoqroq qismiga surib yuborishga etadigan miqdorda bo’lgan. Shu sababli Quyoshga yaqin fazoda kichik, lekin Yer tipidagi zich sayyoralar vujudga kelgan. Bu sayyoralar orasidagi farqlarga, shuningdek, ular massalarining qo’shni sayyoralar massalari bilan o’zaro tahsiri ham sabab bo’lgan. Merkuriy Quyoshga yaqin bo’lganligidan o’z o’qi atrofidagi harakatining ancha qismini yo’qotgan, yorug’lik nuri bosimi ostida bu sayyorada massaning nurlanishi ro’y bergan. Mars massasining juda kichik bo’lishiga uning Yupiter bilan o’zaro ta’siri sabab bo’lgan. Sayyoralarni hosil qilgan bulutning Yupiter vujudga kelgan eng qalin qismida gravitatsion kondensatsiya, aftidan, boshqa sayyoralar orbitalaridagiga nisbatan ertaroq boshlangan. Bu joyda quyuqlashgan massa elliptik orbitaga ega bo’lib, boshqa sayyoralar orbitasi doirasiga kirib borgan. Natijada quyuqlashgan massa Yupiter bilan Mars orasidagi massani ham o’ziga qo’shib olgan; bu joyda asteroidlargina qolgan va Mars kichik sayyoraga aylanib qolgan. Biroq Quyoshdan ancha uzoqda joylashganligidan Mars massasini uchib ketishi hamda unda qalqish qarshiligi kata emas, shu sababli u o’z o’qi atrofida tez aylanadi. Yer orbitasida haqiqatda qo’sh sayyora bo’lgan, Yer - Oy vujudga kelgan. Oy yo’ldosh bo’lsa ham, Yerga nisbatan olganda shu qadar katta (Yerdan faqatgina 81 baravar kichik) va unga shuncha yaqin (384 ming km) joylashganki, aslida Yer bilan birgalikda ikki sayyora sistemasini hosil qiladi. Bunga sabab shuki, gaz-chang bulutining bu qismida materiya massasi juda katta va aylanish harakati juda kuchli bo’lib, barcha moda bitta markazda to’planishi mumkin emas edi. Kondensatsiyaning ikkinchi markazi bo’lgan Oy aylanish harkatining ortiqcha qismini o’ziga olib, Yerning barqarorligini tahmin etgan; shunday bo’lmaganda Yer yagona jism bo’lib qota olmagan bo’lar edi. Yer - Oy qo’sh sayyorasining bundan keyingi evolyutsiyasi aylanishning sekinlashishi va ularning o’zaro uzoqlashishi yo’lidan boradi. Quyosh sistemasining rivojlanishidagi hodisalar tartibi hozirgi zamonga nisbatan quyidagicha: -galaktikaning taxminiy yoshi - 10 mlrd yil; -Quyosh sistemasining paydo bo’lishi - 5 mlrd yil; -Yerning taxminiy yoshi - 4,7 mlrd yil (bahzi mahlumotlarda Yerning yoshi 5 mlrd yildan ortiq, 6 mlrd yildan kam deb beriladi.); -geografik qobiq (biosfera) tarkib topa boshlashi - 3 mlrd yil. I.2 Yerning sayyorasining koinotda tutgan o’rni . Yer – Metagalaktikadagi oddiy astronomik jismlardan biridir. Quyosh sistemasiga mansub bo‘lgan Yer sayyorasi shu sistema tarkibida va birgalikda vujudga kelgan hamda unda amal qiladigan qonuniyuatlarga bo‘ysunadi. Ayni paytda sayyoramiz bir qator o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Bu xususiyatlardan eng asosiysi – Yer Quyosh sistemasida hayotning barcha shakllari mavjud bo‘lgan yagona sayyora ekanligidir. Chunki, Yer harorat + 800 C dan oshmaydigan va – 700 C dan past bo‘lmaydigan Quyosh ekosferasi doirasida joylashgan. Ta’kidlash joizki, sayyoramizda hayotning rivojlanishida Yerning astronomik o‘rnidan tashqari uning kattaligi, massasi, atmosferasining tarkibi, ichki issiqligi ham muhim ahamiyatga ega. Yer yuzasi tabiati uchun uning astronomik o‘rnining ahamiyati quyidagilardan iborat: 1. Quyosh sistemasining markazida faqat bitta yulduz – Quyosh joylashganligi sababli boshqa sayyoralar kabi Yerning o‘z o‘qi va orbita bo‘ylab harakati bir tekisda boradi va shu sababli Yerdagi barcha jarayonlar ritmiklik xususiyatiga ega; ritmik o‘zgarish hayot uchun xavli chegaradan tashqariga chiqmaydi. 2. Yerda 11 ta kimyoviy element – kislorod, vodorod, kremniy, aluminiy, natriy, magniy, kalsiy, temir, kaliy, uglerod va titan eng ko’p tarqalgan. Yerdagi moddalar barcha atomlarining 99 % i ana shu kimyoviy elementlarga to‘gri keladi. Quyosh va yulduzlar esa, yuqorida ta’kidlanganidek, deyarli butunlay vodorod va geliydan tuzilgan. Yerda esa vodorod barcha atomlarning atigi 17,5% ini tashkil etadi. Binobarin, Yer – Koinotning o‘rtacha jismi emas, og‘ir metallarning juda yuqori miqdoriga ega bo‘lgan o‘ziga xos geokimyoviy anomaliyadir (Kalesnik, 1970). Bu esa biosferada hayotning rivojlasnishi va mavjudligini ta’minlash uchun juda katta ahamiyatga ega. Zero bu elementlar murakkab oqsil birikmalarining sintezini ta’minlaydigan ko‘pgina fermentlarning murakkab yadrosiga kiradi. 3. Yerning massasi undagi suvlarning hosil bo‘lishi uchun yetarli miqdordagi vodorodni o‘z yaqinida tutib turishga qodir. 4. Quyosh va Yer orasidagi masofa unda qalqish qarshiligining katta bo‘lmasligiga va pirovardida Yerning o‘z o‘qi atrofida tez aylanishiga sabab bo‘ladi. Shuningdek, bu masofa Yer atmosferasining harorat rejimi uchun qulaydir. Yerning shakli geografik qobiqda kechadigan tabiiy hodisa va jarayonlarda o‘z aksini topadi. Yerning shar shaklda ekanligi qadimdan ma’lum. Uning shar shaklda ekanligini dastlab Aristotel (melodga qadar IY asr) isbot qilib bergan. Yerning shar shaklda ekanligini quyidagi dalillar bilan isbotlash mumkin: 1) chiqayotganda ham, botayotganda ham Quyosh dastlab Yer yuzasining baland joylarini yoritadi; 2) dengiz qirg‘og‘idan uzoqlashayotgan kemaning dastlab bortlari va, oxirida, machtalarining uchlari ko‘zdan g‘oyib bo‘ladi; bandargohga qaytayotgan kemaning esa dastavval machtasining uchlari, keyin esa bortlari ko‘rinadi; 3) katta tekis maydonda yaqinlashib kelayotgan transport vositalarining dastlab undan chiqayotgan tutuni, keyinroq esa o‘zi ko‘rinadi; 4) yuqoriga ko‘tarilgan sari ufq (gorizont) chizig‘ning kengayib borishi ham Yerning shakli bilan bog‘liq. Masalan, tekis yerda turgan kishi 4-5 km masofadagi narsalarni ko‘ra oladi. Agar u 20 m yuqoriga ko‘tarilsa – 16 km, 100 m balandlikdan 36 km, 10 000 m balandlikdan 357 km masofadagi narsalarni ko‘ra olishi mumkin; 5) Oyning tutilishi ham Yerning shar shaklda ekanligini isbotlaydi; 6) dunyo aylanasi bo‘ylab qilingan sayohatlar ham Yerning shaklining isbotidir; 7) Yerning sun’iy yo‘ldoshlari va fazogirlarning parvozlari ham Yerning shar shaklini ochiq – oydin isbot qildi. Yuqoridagi ayrim ma’lumotlar Yer mutlaq shar shaklida emas, balki sferoid yoki ellipsoid shakliga yaqin ekanligini ko‘rsatadi. Ekvatorial yarim o‘q yoki Yer sferoidining radiuslari bir xil emas. Yer sferoidi shimoliy yarim sharda uch o‘qli (chunki ekvatorial siqiqlik 213 m ga teng). Ammo Yerning moddalari tarkibining turli xilligiga va massa taqsimlanishining notekisligiga bog‘liq holda uning shakli sferoidning to‘g‘ri shaklidan biroz farq qiladi. Umuman Yerning shakli hech qanday matematik shaklga to‘g‘ri kelmaydi. Shu sababli nemis olimi I.B. Listingning 1873 yildagi taklifiga ko‘ra Yerning shakli geoid deb nom oldi. Geoid Dunyo okeanining sathli deb ataladigan o‘rtacha yuzasiga to‘g‘ri keladigan shakl sifatida belgilanadi (3 - rasm). Geoidning har bir nuqtasida og‘irlik kuchining yo‘nalishi asosan ionosferada, o‘zgaruvchan magnit maydoninning manbalari joylashgan. O‘zgaruvchan magnit maydoni Yer magnit maydoni umumiy kuchlarining atigi 6 % ini tashkil etadi. O‘zgaruvchan magnit maydoni Quyosh shamoli tufayli vujudga keladi va o‘zgariib (variasiyalanib) turadi. 1 – rasm. Yer magnitosferasi 1 – plazma qatlami (magnitosfera “dumi”), 2 - qutbiy tirqish, 3 – radiatsiya mintaqasi, 4 - plazmosfera, 5 – plazmali mantiya, 6 – magnitopauza, 7 – urilma tulqin fronti, 8 – Quyosh shamoli Magnitosaferaning Quyosh shamolidan keskin deformatsiyasi Yer magnit maydonining Quyoshga boqqan kunduzgi tomonida ichiga botgan (puchchaygan), teskari (tungi) tomonida esa kuchli cho‘zinchoq holda bo‘lishida ifodalanadi. U silindr yoki sigara shakliga ega bo‘lib, magnit maydoninig kuch chiziqlari to‘g ‘ri chiziqli, bir-biriga parallel joylashgan bo‘ladi. Bunday assimetriya natijasida magnitosferaning chegarasi Yerning markazidan Quyosh tomonga taqriban 10 R dagi masofada, qarama-qarshi (tungi) tomonda esa 900 – 1 050 R dagi masofada bo‘ladi. Tungi tomonda Quyosh shamolining ta’siri ostida qutblardan keladigan magnit kuchi chiziqlari bir-biriga deyarli parallel holda cho‘ziladi va magnitosfera “dum”ini hosil qiladi. “Dum”ning diametri 40 R atrofida bo‘lib, Yerdan 900 – 1050 R masofaga cho‘ziladi. Oy Yerning magnit “dum”ini har 24,2 kunda kesib o‘tadi va unda 3 kun atrofida bo‘ladi. Magnit maydoni uyurmasi (girdob) oblasti 2 – 4 R ga yetadi, ya’ni urilma to‘lqin fronti Yerning markazidan 13x103 km ga yaqin masofada joylashgan. Magnitosfera tutib turadigan zaryadlangan zarralar (elektronlar va protonlar) zabt etilgan radiatsiya deyiladi. Yerning magnit maydoniga tushadigan zaryadlashgan zarralarning zabt etilgan radiatsiyasi magnitosferada radiatsiya mintaqasini hosil qiladi. Radiatsiya mintaqasida zaryadlangan zarralar spiral trayektoriyalar bo‘yicha magnit kuchi chiziqlari yo‘nalishida ko‘chib yuradi. Atmosferaning yuqori qatlamlari bilan o‘zaro ta’sirda bo‘ladigan bu zarralar qutb yog‘dusini vujudga keltiradi, atmosferani ionlashtiradi va ionosfera qatlamlarini hosil qiladi. Magnitosaferaning va atmosferani ionlashgan qatlamlarining paydo bo‘lishi – sayyoraning tashqi atrof bilan o‘zaro ta’siri shaklidir. Bu strukturaviy elementlar geografik qobiqning Quyosh shamolidan saqlaydigan tashqi qalqon (ekran) bo‘lib xizmat qiladi. Yerning bir butun hosilasi bo‘lgan radiatsiya mintaqasi hamma vaqt o‘zgaruvchan kattalikka hamda protonlar va elektronlarning taqsimlanishiga ega. Yer radiatsiya mintaqasining ichki chegarasi ekvatorial tekislikda g‘arbiy yarim sharda qariyb 600 km va sharqiy yarim sharda 1 600 km balandlikda o‘tadi. Kenglik ortgan sari bu chegara pasayadi va taqriban 650 kengliklarda 100 km ga yaqin balandlikda o‘tadi. Radiatsiya mintaqasining g‘arbiy va sharqiy yarim sharlardagi ichki chegarasining farqi Yer sharining turlicha magnitlashuviga bog‘liq. Chunki turlicha magnitlashuv tufayli magnit dipolining markazi Yer markaziga nisbatan sharqiy yarim sharga tomon 440 km ga siljigan. Yer radiatsiya mintaqasining tashqi chegarasi ekvatorial kengliklarda kunduzgi tomonda Yer markazidan 65 000 km, tungi tomonda taxminan 50 000 km masofada o‘tadi. Radiatsiya mintaqasi tashqi va ichki mintqalarga ajratiladi, ammo ularning o‘rtasida aniq chegara yo‘q. Chunki elektronlarning taqsimlanishida ikkita barqaror maksimum – elektron mintaqalari mavjud. Protonlarning maksimumi esa 3 500 km balandlikda bitta va u Yerning magnit maydoniga ta’sir ko‘rsatadigan proton mintaqalarini hosil qiladi. Magnit maydonida magnit milining me’yoriy holatdan tez og‘ishida namoyon bo‘ladigan juda kuchli g‘alayonlari magnit bo‘ronlari deb ataladi. Magnit bo‘ronlari Quyosh shamolining birdan zo‘rayishiga bog‘liq. Ular Quyosh chaqnashlari paytida taraladigan korpuskulyar nurlanishning Yer magnit maydoniga ta’siri tufayli sodir bo‘ladi. Quyosh shamoli zo‘rayganda zarralarning tezligi 1500 km/sek ga yetadi, zichlik esa 3 – 4 baravar oshadi. Magnit bo‘ronlari butun Yer bo‘ylab boshlanadi va odatda bir necha kun davom etadi. Kuchli magnit bo‘ronlari bir yilda taqriban bir marta, biroz kuchliroqlari esa bir oyda bir necha marta kuzatiladi. Kuzatishlar asosida 27 kunlik takrorlanish aniqlangan. Magnit bo‘ronlari bilan qutb yog‘dulari, qisqa to‘qindagi radio aloqalarning buzilishi bog‘lig. Magnitosfera geografik qobiqda kechadigan barcha jarayonlarga ta’sir ko‘rsatadi. Uning himoyaviy ahamiyati juda katta. Magnitosafera bo‘lmaganda edi, Quyosh radiatsiyasining biologik jihatdan o‘ta faol qismi atmosferaga hech bir to‘sqinlikka uchramasdan kirib kelishi va qisman Yer yuzasiga yetib borishi hamda hayot uchun halokatli jarayonlarga sabab bo‘lishi mumkin edi. Magnitosfera geografik qobiqni Quyosh shamolining to‘gridan-to‘g‘ri zarbasidan, atmosferaning quyi qatlamlariga yuqori energiyaga ega bo‘lgan proton va elektronlarning o‘tishidan, Quyoshning qisqa to‘lqinli (korpuskulyar) nurlanishidan asraydi. Magnitosfera geografik qobiqni tarkibida juda yuqori energiyalarning zarralari va kuchli magnit maydonlari bo‘lgan Quyoshning yuqori haroratli plazmalari oqimining bevosita ta’siridan saqlaydi. Ayni paytda magnitosfera Yer yuzasiga rentgen va ultrabinafsha nurlarni, radioto‘lqinlarni va geografik qobiqda kechadigan jarayonlarning asosiy issiqlik hamda energiya manbai bo‘lib xizmat qiladigan nur energiyasini o‘tkazadi. Magnitosfera yo‘nalishiga nisbatan o‘simliklar va hayvonot dunyosining vakillari muayyan bog‘lanishlarga ega. Magnitosferadagi o‘zgarishlar geografik qobiqdagi jarayonlarda ham aks etadi. Geomagnit maydoni variatsiyasining 11 yillik sikliga iqlim, daryolar va ko‘llar sathining o‘zgarishlari bog‘liq. Yer magnit maydonining tuzilishi kenglikka bog‘liq holda o‘zgaradi. Shu sababli har bir yuarim sharda uchta kenglik mintaqasi farqlanadi (Vitinskiy va b., 1976): 1. Yer atmosferasiga yuqori energiyali protonlar kam kirib kelishi xos bo‘lgan ekvaqtorial mintaqa (500 sh.k. – 250 j.k.). Protonlarning kirib kelishiga Yer yuzasiga deyarli parallel holatda bo‘ladigan magnit kuchi chiziqlari Koinot zarralari uchun to‘sqinlik qiladi va ularni o‘tkazmaydi. 2. Oqimlar intensivligi ortishi xos bo‘lgan mu’tadil kengliklar mintaqasi (300 sh.k. va 550 j.k.). Qutblarga tomon magnit maydonining o‘tkazuvchanligi ortadi. 3. Yerning qutbiy hududlari ustudagi mintaqa. Bu mintaqada magnit maydonining kuch chiziqlari Yer yuzasiga ozmi-ko‘pmi perpendikulyar holatda bo‘ladi va voronkasimon shakllarni – kasplarni hosil qiladi. Ular orqali Quyosh shamolining bir qismi kunduzgi tomondan geomagnit maydoniga va so‘ngra yuqori atmosferaga kirib boradi. Bu tarafga magnit bo‘ronlari davrida magnitosferaning “dum” qismidan zarralar harakatlanadi va har ikkala yarim sharning yuqori kengliklaridagi yuqori atvosferaning chegaralarigacha yetib boradi. Aynan shu zaryadlangan zarrachalar bu yerda qutb yog‘dularini hosil qiladi. II-BOB. YERNING SHAKLI, O’LCHAMLARI VA HARAKATLARI. II.1 Yerning shakli, kattaligi va o’lchamlari. Yerning shakli. yerning shakli qanday degan muammo qadimdan olimlarniqiziqtirib kelgan. Yerning shaklini yassi, yapaloq, tekis, qabariq, doirasimon, sharsimon degan fikrlar asta – sekin ma’lumotlar yig‘ilishi bilan vujudga kelgan. Yerning shakli sharsimon ekanligini miloddan avval IV asrda Aristotel tomonidan isbotlangan. Mazkur g‘oya XVII asrgacha fanda hukm surib keldi. XVII asrga qadar olimlar Erni shar shaklida deb tasavvur qilishgan. Ammo keyinchalik Yerning qutblari siqilgan va ekvator atrofida qavariq ya’ni shar emas, balki Yerning ekvator tekisligidagi radiusi Er o‘qining yarmidan uzunroq bo‘lgan ellipsoid yoki sferoid degan fikrlar paydo bo‘ldi. Yerning Ellipsoid ekanligini isbot etuvchi asosiy dalillar quyidagilar: a) o‘rtacha kengliklarda to‘g‘rilangan mayatnikli soat ekvatorga yoki qutb o‘lkalariga keltirilsa, ekvatorda orqada qoladi, qutblarda oldin ketadi. Mayatnikning bir tebranish davri og‘irlik kuchining tezlanishiga bog‘liq bo‘lganidan, mayatnik tebranishining sekinlashishi og‘irlik kuchining kamayganini, mayatnik tebranishining tezlashishi esa og‘irlik kuchining ortganini ko‘rsatadi. Qutbdan ekvatorga borgan sari markazdan qochish kuchi orta borishini hisobga olganda, mayatniklarning tebranishida kuzatilgan o‘zgarishlarga sabab, ekvatorda yer yuzasining har qanday nuqtasi, qutbdagiga nisbatan yer markazidan uzoqroqda turadi (yani tortish markazidan): b) Meridianning 10li markaziy burchakka to‘g‘ri keladigan yoyi ekvatorial kengliklardagiga nisbatan yuqori geografik kengliklarda uzunroq (ekvatorda 110,6 km., 800sh.k., 111,7km.), chunki sferoidda yoyning egriligi ekvator yaqinidagiga qaraganda qutb yaqinidan kichikroq. Hozirgi paytda Yerning shaklini bir necha variantlari bor. CHunki Erni shakli bu qandaydir ma’noda umumlashgan tushunchadir. SHuning uchun Erni shaklini bir necha taxminlari bor: sfera, ellipsoid, uch o‘qli ellipsoid, geoid. Planeta maddasining zichligi juda katta ahamiyatga ega. Yerning zichligi deb Er massasining shunday hajmdagi suv massasiga bo‘lgan nisbatiga aytiladi. Yerning hajmi aniq. SHunday hajmdagi suv shari massasini osongina o‘lchab chiqarish mumkin. Demak Er zichligini topish uchun uning og‘irligini bilish kerak. Yerning og‘irligini o‘lchash vazifasi quyidagi nisbatni echishdan iborat bo‘ladi: M:m – P:p yani Er massasi (M) metal shar massasidan (m) necha marta ortiq Erga tortilish (P) metal shartga tortilish (p) dan necha marta katta ekanligini aniqlanadi. SHu yo‘l bilan Yerning massasi 5,98*1027ga teng, o‘rtacha zichligi 5.52 g/sm2 ga teng ekanligi hisoblab chiqilgan. Bevosita geologik kuzatishlar bilan er po‘stining yuqori qatlamidagi tog‘ jinslarining o‘rtacha zichligi 2.7 g/sm3ga teng ekanligi aniqlangan.Bu qiymatni yerning o‘rtacha zichligi bilan taqqoslash Er sharining ichki qismidagi moddalar uning yuzasidagi moddalarga qaraganda og‘ir degan xulosaga olib keladi. Yerning ichki tuzilishi haqida zilzilalar natijasida hosil bo‘ladigan seysmik to‘lqinlarni, yani er moddalarining tebranma harakatini kuzatish eng aniq malumotlar beradi. Er qimirlaganda uch xil to‘lqin hosil bo‘ladi. 1. Er yuzasi bo‘ylab yuza to‘lqinlar tarqaladi, ularning tezligi kichik bo‘ladi. 2. Bo‘ylanma to‘lqinlar moddalarning o‘rtacha holati yaqinida to‘lqinlar yo‘nalishi bo‘yicha elastik tebranishi, yani ketma-ket qisilib cho‘zilishidir. Bunday to‘lqinlar har qanday muhitda ham tarqalaveradi. Tezligi eng katta bo‘ladi va seysmik stansiyalarga eng oldin etib keladi. 3. Ko‘nadalang to‘lqinlar moddalarning to‘lqin tarqatish yo‘nalishiga nisbatan perpendikulyar tebranishdir. Bular moddalarning siljishi bilan, yani modda shaklining o‘zgarishi bilan bog‘liq. Tabiiyki, bu to‘lqinlar faqat qattiq moddalardan o‘tadi. Suyuq va gazsimon moddalar shakl o‘zgarishiga qarshilik qilmaydi. Agar er bir xil jinslardan tuzilgan bo‘lganda edi, to‘lqinlar to‘g‘ri chiziq bo‘ylar tarqalar va tezligi bir xil bo‘lardi. Haqiqatda esa to‘lqinlarning o‘tish yo‘li murakkab bo‘ladi, tezligida keskin o‘zgarishlar bo‘lib turadi. To‘lqinlar keskin o‘zgaradigan birinchi sath o‘rtacha hisobda 60 km chuqurlikda bo‘ladi. Bu joyda bo‘ylama to‘lqinlar birdaniga 5 km dan 8 km ga oshadi. SHundan keyin tezlik asta sekin osha borib 2900 km chuqurlikda 13 kmg‘sekga etadi, so‘ngra birdaniga kamayib 8 kmg‘sek gacha oshib boradi. Kundalang to‘lqinlar 2000 km dan chuqurlikka etib bormaydi va bu chuqurlikdan qaytib er betiga chiqadi. Seysmik to‘lqinlar tezligining 60 va 2900 km chuqurliklarida keskin o‘zgarishi bu masofalarda moddalar zichligining keskin o‘zgarishini aks ettiradi va binobarin Yerning uch asosiy qobiqqa, yani geosferalarga bo‘linishi bildiradi. Bu qobiqlar Er po‘sti, mantiya va YAdrosi. Yerning qanday qobiqlardan tuzilganligi hozirgi vaqtda ancha yaxshi malum. Sovuq kosmik moddadan vujudga kelgan er keyinroq o‘z-o‘zidan qizigan va qisman erigan buning natijasida oson eruvchan va bug‘lanuvchi jinslar mantiyadan ajralib chiqib, yuqoriga ko‘tarilgan. Butun geologik davr mobaynida mantiyadan oson eruvchan va unga zich bo‘lmagan jinslar ajralib chiqib, Yerning yuqori qatlamlari ular bilan boyib turgan. Buning oqibatida Erda kimyoviy elementlar pastdan yuqoriga tomon qonuniy ravishda qobiqlar hosil qilib joylashgan. YAdro temir va nikel bo‘lishi mumkin. Mantiyada asosan magniy va kremniy, Er po‘stida esa toshli elementlar-silikatlar, oksidlar, alyuminiy, kalsiy, kremniy ko‘pchilikni tashkil etadi. SHunday qilib er po‘sti mantiyadan ajralib chiqqan mahsulotlar maxsulidir. Bu gipoteza mantiya bilan yadroda katta bosim ostida elemntlar er yuzasidagiga qaraganda, albatta zichroq tuzilishga ega bo‘ladi, albatta zichroq tuzulishga ega bo‘ladi. YAni kristal kataklar tamoman qaytadan tuziladi va elemntlar atomlari maksimal darajada zich joylashadi deb hisoblaydi. Fazali o‘tish gipotezasi mantiya va yadror holatini yuqori bosim tasiri natijasida deb tushuntiradi, yuqori bosim ostida moddalar ximiyaviy tarkibi qanday bo‘lishidan qatiy nazar, elektron qobiqlarni siqilishi va elektronlarning yaqinlashishi hisobiga boshqacha fizik hisobiga o‘tadi. 2900 km chuqurlikda yani er yadrosining yuqori chegarasida bosim1,5*1012 dina/sm2 ga yoki 1370000 atmosfera bosimiga etadi. Bunday va bunday ortiq bosim ostida atomlar qobig‘i buziladi va atom yadrolari elektronlarning umumiy massasiga ajralib ketadi. Modda yangi fizik holatga o‘tadi. Bunda moddaning kimyoviy element yoki birikma nomi bilan atash mumkin emas. Bunday holatdagi modda fizik xossalariga ko‘ra universal metal bo‘ladi va shu sababli magnit hossalariga ega bo‘ladi. YUqori mantiyada 100 km dan 700 km chuqurlikkacha moddalar yerning ichki qismi issiqlik tasirida erigan holatda bo‘lishi mumkin. 100 km dan yuqorida temperatura jinslarning erishi uchun etarli emas. 700 km dan chuqurda esa bosim juda kattadir. eriga qatlamda materiklar og‘irligini muvozanatga keltirib turish uchun moddalar oqadi. Vulqon o‘choqlari va chuqur fokuslari, zilzila markazlari shu erlarda joylashgan. O‘rta mantiyada fizik-ximik o‘zgarishlar eng ko‘p ro‘y beradi. Kristall kataklar buziladi, elektron qobiqlar qisqaradi, atomlar zich joylashadi. quyi mantiyada atom elektronlari bir-birlari bilan shunchali yaqinlashib ketganki moddalar metal xususiyatlariga ega bo‘lib qolgan. Er po‘sti-er tashqi qatlamlarining kompleksidir. Yer po‘ti mantiyadan Moxorovich yuzasi ajiralgan, bu yuzada bo‘ylama seysmik to‘lqinlar tezligi keskin oshadi. Bu chegara aniq chegara bo‘lib, er yuzasining hamma joyida bor. Moxo chegarasi turli tipdagi jinslar orasidagi oddiy chegara bo‘lib qolmay, mantiyadan eklogit va gabbro jinslari bilan er po‘stining bazal jinslari orasidagi fazoviy o‘tish yuzasidir. Mantiyadan er po‘stiga o‘tishda bosim shunchalik pasayib ketadiki, gabbrodan bazaltga o‘tiladi. Bu o‘tish vaqtida moddalar hajmi 15% ga oshadi va shunga mos ravishda zichlik kamayadi. Seysmik tadqiqotlar va og‘irlik kuchini o‘rganish er po‘tining 2 hil asosiy tipi- kontenental va okean er po‘sti tiplari borligini ko‘rsatadi. Kontenental er po‘stining qalinligi 30-40 km ga tog‘li o‘lkalar ostida esa 70- 80 km ga etadi. U uch qatlamdan iborat. YUqorigi qalinligi 3 km gacha bo‘lgan qatlam qavat qavat cho‘kindi jinslardan tuzilgan. Ikkinchi, shartli ravishda granitli deb ataluvchi qatlam ancha zich, uning qalinligi 10-15 km. quyi yanada zich qatlam qalinligi 15-35 km bo‘lib, bazaltga o‘hshash bo‘lganidan bazalt qatlam deyiladi. Materik er po‘stining o‘rtacha zichligi2,7 g∕sm3ga teng. Er po‘stining yoriqlari mintaqasida joylashgan chuqur dengizlar-O‘rta er dengizi, qora va YApon dengizlari hamda boshqa dengizlar ostida er po‘sti o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Bu joylarda er po‘sti okeanning er po‘stiga o‘hshash bazalt qatlamlaridan iborat. Lekin uni ustini qalin, chuqurligi 10-20 km keladigan cho‘kindi jinslar qoplangan. Okeanlardagi tog‘lar ostida er po‘sti tipik okeanik er po‘stidan biroz farq qiladi. Ularda okeanik er po‘stidan materik er po‘stiga o‘tuvchi «ikkinchi qatlam» hosil bo‘ladi. Uning tabiati ham o‘rganilgani yo‘q. Bu qatlam shu joylardagi tog‘ hosil bo‘lishi bilan bog‘liq holda vujudga kelgan bo‘lsa kerak. Gravimetriya-og‘irlik kuchini o‘rganish turli rayonlardagi er po‘stining xarakteri va qalinligi haqida muhim malumotlar beradi. Malumki og‘irlik kuchini miqdori Er massasining tortish va planetaning o‘z o‘qi atrofida aylanishidan hosil bo‘lgan markazdan ko‘chma kuchga teng. Ekvatorial kengliklarda og‘irlik kuchi o‘rta hisobda 978 ga teng, qutbiy o‘lkalarda esa 983 gal gacha etadi. Bunga yerning sferioid shaklida ekanligi ham, yuqori geografik kengliklarda markazdan ko‘chma kuchning kamayishi ham sababdir. Okeanlardagi suvning qalinligi 4-5 km bo‘lib, uning zichligi taxminan 1.0 g?sm3 ga teng. SHu sababli okeanlarda og‘irlik kuchi tog‘lardagiga qaraganda kam bo‘lishi kerak. Materiklardagi pasttekisliklarda og‘irlik kuchi o‘rtacha bo‘lib o‘rtacha kengliklardagiga teng bo‘lishi mumkin. O‘lchashlar og‘irlik kuchi bir xil geografik kengliklarda dengizda ham past quruqlikda ham tog‘li o‘lkalarda ham aslida bir hil ekanligini ko‘rsatadi. Bu esa og‘irlik kuchini tog‘larda normal qiymatdan kamchiligini yani manfiy gavimetriya anomaliyasi mavjudligini, pasttekisliklarda uning qiymati nazariy hisobga yaqinligi, yani anomaliya yo‘qligini bildiradi. Og‘irlik kuchini bunday taqsimlanishi va uning anomaliyasi izostatsiya bilan er po‘stining yuqori mantiyada muvozanatlashishi bilan tushuntiriladi. Bunda er po‘stiinng turli qismlari mantiyada turli hil chuqurlikkacha tushib boradi. Materiklarning o‘rtacha balandligidan yuqori ko‘tarilib turadigan tog‘ tizmalari mantiyaga chuqur kirgan, materiklarning unchalik qalin bo‘lmagan tekisliklari mantiyaga chuqur kirib bormagan, engil suvli okeanlar ostida esa og‘ir bazalt qatlami bor, granit qatlami esa butunlay yo‘q. YUqorida Yerning ichki issiqligi haqida, planetaning o‘z-o‘zidan qizishi haqida, yuqori mantiyada moddalar eriydigan qatlab borligi to‘g‘rida bir necha marta aytib o‘tildi. SHu narsani nazarda tutish kerakki chuqur qatlamlarning issiqlik rejimi ularning kimyoviy tarkibi kabi juda kam o‘rganilgan. SHaxtalarda va burg‘ quduqlarida olib borilgan o‘lchashlar izotermik gorizontdan pastda temperatura ko‘tarilib borishini ko‘rsatadi. Har 100 km chuqurlikda temperatura ko‘tarilgan graduslar miqdori geotermik gradient deb ataladi. CHuqurga tushgan sari temperatura 10S ko‘tariladigan masofa geotermik bosqich deyiladi. Geotermik bosqich turli joyda ancha turlicha bo‘ladi. U relefga tog‘ jinslarining issiqlik o‘tkazish qobiliyatiga, vulqon o‘choqlarining o‘zoq yaqinligiga, er osti suvlari oqimlariga bog‘liq. Geotermik bosqich o‘rta hisobda 33 metrga teng, xulosada er asosiy qobiqlarining og‘irligini keltiramiz. № Qobiqlar og‘irligi g hisobida 1 Atmosfera 5.1021 2 Gidrosfera 24 10 5 1   3 CHo‘kindi jinslar 24 10 2  4 Er po‘sti 25 10 3 5 Mantiya 27 10 . 4 6 YAdro 27 10 2  Geografik qobiq planetaning ichki qobiqlari bilan o‘zaro tasir etib turadi. Bu tasir alohida-alohida narsalar o‘rtasidagi o‘zaro tasir bo‘lma bir butun er va uning yuzasi o‘rtasidagi tasirdir. 1. O‘zaro tasir dastavvat yer yuqori qatlamlarini ichki qatlamlariga bosimida namoyon bo‘ladi. Bu bosim shunchalik kattaki, u zich yadro va qalin mantiyaning hosil bo‘lishiga olib keladi. 2. Bosim radioaktiv parchalanish bilan birgalikda issiqlik hosil qiladi. Bu issiqlik hosil qiladi. Bu issiqlik yerning ichki qismidan uning yuzasiga chiqib keladi va yiliga kalloriyaga teng. Bu issiqlikning er yuzasi uchun bevosita ahamiyati juda kam. U yer quyoshdan oladigan issiqlikning 0.001 ulushini tashkil etadi. 3. Planetaning og‘ir yadrosi yer yuzasida og‘irlik kuchining katta bo‘lishni taminlaydi. Buning yordamida yer o‘zida atmosfera va suvni ushlab turadi. 4. Yer yuzasi uchun suvning asosiy manbai mantiyadir. Suv to‘plamlari okean va dengizlar faqat atmosfera bosimi mavjudligi uchun mavjuddir. Aks holda suv bir daqiqadayoq bug‘ga aylanib uchib ketadi. 5. Suv havo sirkulyasiyasi tufayli materiklarga kirib borib, okeanlarga oqib tushadigan quruqliklardagi suvlarni hosil qiladi. Er yuzasida nurashning ro‘y berishi va cho‘kindi jinslarning vujudga kelishiga suv bilan havo sabab bo‘ladi. 6. Daryolardagi oqim tezligi va denudatsiya surati og‘irlik kuchini kattaligiga bog‘liq. 7. Er po‘sti mantiyadagi moddalarning saralanishi mahsuli bo‘lib uning o‘zi ham mantiyaga tasir ko‘rsatadi. Bu o‘zaro tasir er po‘stining ikki tipi – materik va okean er po‘stlarining tarkib topishida, materiklar rivojlanishida va tektonik jarayonlarda namoyon bo‘ladi. 8. Yerning ichki qismidagi moddalar elastiklik xususiyatiga ega. Buning oqibatida moddalarning oqishi Yerning shaklida aks etgan. qalqish qarshiligi er aylanishini sekinlashtiradi. Bu hol yuqori mantiyadagi moddalar bir qismining ekvotorial kengliklardan qutbiy kengliklarga oqib borishiga sabab bo‘ladi. 9. Materik va okeanlarning hosil bo‘lishi, tektonik jihatdan aktiv mintaqalarning, platformalarning joylashishini Yerning ichki qismidagi tektoni jarayonlarning oddiy aks etishi deb hisoblab bo‘lmaydi. Ularning hosil bo‘lishi, joylashishi va rivojlanishi er po‘sti, Yerning ichki qatlamlari va Koinotning o‘zaro tasiri natijasidir. Qoshimcha Yerning ichki tuzilishi va uning geografik ahamiyati. Quyosh sistemasidagi planetalar tarriflanganda ko‘rdikki, planetalarning tabiati uchun ularning tashkil etgan moddalar zichligi binobarin ichki tuzilishining ahamiyati juda katta ekan. Haqiqatda ham planetamizning geografik qobig‘i uning ustini yupqa qatlamidan iboratdir. Tabiiyki u chuqurroqdagi qobiqlar bilan o‘zaro tasir etib bturadi va uning hususiyatlari ko‘p jihatdan planetaning ichki qismlariga bog‘liqdir. Geografiya garchi yerning ichki tuzilishini o‘rganmasada, geografik qobiqni tushunish uchun boshqa fanlarning, birinchi navbatda geofizikaning planetaning ichki tuzilishi haqidagi malumotlaridan foydalaniladi. Planeta moddasini zichligi juda katta ahamiyatga ega. Yerning zichligi deb Er massasining shunday hajmdagi suv massasiga bo‘lgan nisbatiga aytiladi. Yerning hajmi aniq shunday hajmdagi suv shari massasini osongina o‘lchab chiqarish mumkin. Demak Er zichligini topish uchun uning og‘irligini bilish kerak. Yerning og‘irligini o‘lchash vazifasi quyidagi nisbatni echishdan iborat bo‘ladi. M:m-P:p yani er massasi (M) metall shar massasidan (m) necha marta ortiq erga tortilish (P) metal sharga tortilish (p) dan necha marta katta ekanligini aniqlanadi. SHu yo‘l bilan yerning massasi 5,98*1027 ga teng, o‘rtacha zichligi 5,52 g/sm2 ga teng ekanligi hisoblab chiqilgan. Bevosita geologik kuzatishlar bilan er po‘stining yuqori qatlamidagi tog‘ jinslarining o‘rtacha zichligi 2,7 g/sm3ga teng ekanligi aniqlangan. Bu qiymatni yerning o‘rtacha zichligi bilan taqqoslash Er sharining ichki qismidagi moddalar uning yuzasidagi moddalarga qaraganda og‘ir degan xulosaga olib keladi. Yerning ichki tuzilishi haqida zilzilalar natijasida hosil bo‘ladigan seysmik to‘lqinlarni, yani er moddalarining tebranma harakatini kuzatish eng aniq malumotlar beradi. Er qimirlaganda uch xil to‘lqin hosil bo‘ladi. 1. Er yuzasi bo‘ylab yuza to‘lqinlar tarqaladi, ularning tezligi kichik bo‘ladi. 2. Bo‘ylama to‘lqinlar moddalarning o‘rta holati yaqinida to‘lqinlar yo‘nalishi bo‘yicha elastik tebranishi, yani ketma-ket qisilib cho‘zilishidir. Bunday to‘lqinlar har qanday muhit ham tarqalaveradi. Tezligi eng katta bo‘ladi va seysmik stansiyalarga eng oldin etib keladi. 3. Ko‘ndalang to‘lqinlar moddalarning to‘lqin tarqatish yo‘nalishiga nisbatan perpendikulyar tebranishdir, bular moddalarning siljishi bilan yani modda shaklining o‘zgarishi bilan bog‘liq. Tabiiyki, bu to‘lqinlar faqat qattiq moddalardan o‘tadi. Suyuq va gazsimon muhitda so‘nib qoladi, chunki suyuq va gazsimon moddalar shakl o‘zgarishiga qarshilik qilmaydi. Agar er bir xil jinslardan tuzilgan bo‘lganda edi, to‘lqinlar to‘g‘ri chiziq bo‘lab tarqalar va tezligi bir xil bo‘lardi. Haqiqatda esa to‘lqinlarning o‘tish yili murakkab bo‘ladi, tezligida keskin o‘zgarishlar bo‘lib turadi. To‘lqinlar keskin o‘zgaradigan birinchi sath o‘rtacha hisobda 60 km chuqurlikda birdaniga 5 km dan 8 km ga oshadi. SHunday keyin tezlik asta sekin osha borib 2900 km chuqurlikda 13 kmg‘sek ga etadi, so‘ngra birdaniga kamayib 8 kmg‘sek gacha oshib boradi. Ko‘ndalang to‘lqinlar 2000 km dan chuqurlikka etib bormaydi va bu chuqurlikdan qaytib er betiga chiqadi. Seysmik to‘lqinlar tezligining 60 va 2900 km chuqurliklarida keskin o‘zgarishi bu masofalarda moddalar zichligining keskin o‘zgarishini aks ettiradi va binobarin Yerning uch asosiy qobiqqa, yani geosferalarga bo‘linishini bildiradi. Bu qobiqlar Er po‘sti, mantiya va YAdrosi. Yerning qanday qobiqlardan tuzilganligi hozirgi vaqtda ancha yaxshi malum. Sovuq kosmik moddadan vujudga kelgan er keyinroq o‘z-o‘zidan qizigan va qisman erigan buning natijasida oson eruvchan va bug‘lanuvchi jinslar mantiyadan ajralib chiqib, yuqoriga ko‘tarilgan. Butun geologik davr mobaynida mantiyadan oson eruvchan va unga zich bo‘lmagan jinslar ajralib chiqib, Yerning yuqori qatlamlari ular bilan boyib turgan. Buning oqibatida Erda ximiyaviy elementlar pastdan yuqoriga tomon qonuniy ravishda qobiqlar hosil qilib joylashgan. YAdro temir va nikel bo‘lishi mumkin. Mantiyada asosan magniy va kremniy, Er po‘stida esa toshli elementlar-silikatlar, oksidlar, alyuminiy, kalsiy, kremniy ko‘pchilikni tashkil etadi. SHunday qilib er po‘sti mantiyadan ajralib chiqqan maxsulotlar maxsulidir. Bu gipoteza mantiya bilan yadroda katta bosim ostida elementlar yur yuzasidagiga qaraganda, albatta zichroq tuzilishga ega bo‘ladi. YAni kristal kataklar tomoman qaytadan tuziladi va elementlar atomlari maksimal darajada zich joylashadi deb hisoblaydi. Fazali o‘tish gipotezasi mantiya va yadror holatini yuqori bosim tasiri natijasida deb tushuntiradi, yuqori bosim ostida moddalar ximiyaviy tarkibi qanday bo‘lishidan qatiy nazara, elektron qobiqlarni siqilishi va elektronlarning yaqinlashishi hisobiga boshqacha fizik hisobiga o‘tadi. 2900 km chuqurlikda, yani er yadrosining yuqori chegarasida bosim 1.5*1012 dina/sm2ga yoki 1370000 atmosfera bosimiga etadi. Bunday va bunday ortiq bosim ostida atomlar qobig‘i buziladi va atom yadrolari elektronlarning umumiy massasiga ajralib ketadi. Modda yangi fizik holatga o‘tadi. Bunda moddaning ximiyaviy element yoki birikma nomi bilan atash mumkin emas. Bunday holatdagi modda fizik xossalariga ko‘ra universal metal bo‘ladi va shu sababli magnit xossalariga ega bo‘ladi. YUqori mantiya 100 km dan 700 km chuqurlikkacha moddalar yerning ichki qismi issiqlik tasirida erigan holatda bo‘lishi mumkin. 100 km dan yuqori temperatura jisnlarning erishi uchun etarli emas. 700 km dan chuqurda esa bosim juda kattadir. erigan qatlamda materiklar og‘irligini muvozanatga keltirib turish uchun moddalar oqadi. Vulqon o‘choqlari va chuqur fokuslari, zilzila markazlari shu erlarda joylashgan. O‘rta mantiyada fizik-ximik o‘zgarishlar eng ko‘p ro‘y beradi. Kristal kataklar buziladi, elektron qobiqlar qisqaradi, atomlar zich joylashadi. quyi mantiyada atom elektronlari bir-birlari bilan shunchalik yaqinlashib ketganki, moddalar metal xususiyatlariga ega bo‘lib qolgan. Er po‘sti-Er tashqi qatlamlarining kompleksidir. Er po‘sti mantiyadan Moxorovich yuzasi ajralgan, bu yuzada bo‘ylama seysmik to‘lqinlar tezligi keskin oshadi. Bu chegara aniq chegara bo‘lib, er yuzasining hamma joyida bor. Moxo chegarasi turli tipdagi jinslar orasidagi oddiy chegara bo‘lib qolmay, mantiyadan eklogit va gabbro jinslari bilan er po‘stining bazalt jinslari orasidagi fazoviy o‘tish yuzasidir. Mantiyadan er po‘stiga o‘tishda bosim shunchalik pasayib ketadiki, gabbrodan bazaltga o‘tiladi. Bu o‘tish vaqtida moddalar hajmi 15% ga oshadi va shunga mos ravishda zichlik kamayadi. Seysmik tadqiqotlar va og‘irlik kuchini o‘rganish er po‘stining ikki xil asosiy tipi - kontenental va okean er po‘sti tiplari borligini ko‘rsatadi. Kontenental yer po‘stining qalinligi 30-40 kmga, tog‘li o‘lkalar ostida esa 70- 80 kmga etadi. U uch qatlamdan iborat. YUqorigi qalinligi uch kmgacha bo‘lgan qatlam qavat-qavat cho‘kindi jinslardan tuzilgan. Ikkinchi, shartli ravishda granitli deb ataluvchi qatlam ancha zich, uning qalinligi 10-15 km. quyi yanada zich qatlam qalinligi 15-35 km bo‘lib, bazaltga o‘xshash bo‘lganidan bazalt qatlam deyiladi. Materik er po‘stining o‘rtacha zichligi 2.7 g/sm3. Okean er po‘sti ancha yupqa, uning qalinligi kmdan kmgacha boradi. U ikki qatlamdan qalinligi 2-5 km bo‘lgan yuqori cho‘kindi jinslar qatlami va qalinligi 5- 10 km bo‘lgan quyi bazalt qatlamlaridan iborat. Uning zichligi 3.0 g/sm3 ga teng. Er po‘stining yoriqlari mintaqasida joylashgan chuqur dengizlar – O‘rta er dengizi, qora va Yapon dengizlari hamda boshqa dengizlar ostida er po‘sti o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Bu joylarda er po‘sti okeanning er po‘stiga o‘xshash bazalt qatlamlaridan iborat. Lekin uni ustini qalin, chuqurligi 10-20 km keladigan cho‘kindi jinslar qoplangan. Okeanlardagi tog‘lar ostida er po‘sti tipik okeanik er po‘stidan biroz farq qiladi. Ularda okeanik er po‘stidan materik er po‘stiga o‘tuvchi «ikkinchi qatlam» hosil bo‘ladi. Uning tabiati ham o‘rganilgani yo‘q. Bu qatlam shu joylardagi tog‘ hosil bo‘lishi bilan bog‘liq holda vujudga kelgan bo‘lsa kerak. Yuqori mantiya faqat vertika yo‘nalishda emas, gorizontal yo‘nalishda ham tartiblidir. Okeanlar ostidagi mantiya tarkib materiklar ostidagi mantiya tarkibidan boshqacharoq. II.2 Yerning harakati va yer harakatining geografik oqibatlari. Yer quyosh atrofida aylanasimon orbita bo‘ylab harakat qiladi. Er Quyosh atrofini 365 kun, 6soat, 9 min, 9 sek.da to‘la bir marta aylanib chiqadi. Yerning yillik aylanma harakati (orbitasi) Ellips shaklga ega, ellipsning bita fokusida Quyosh turadi. SHuning uchun Quyosh bilan Er o‘rtasidagi masofa doimo o‘zgarib turadi. Ular o‘rtasidagi eng qisqa masofa (perigeliy) 3-yanvarda 147 mln. km. bo‘ladi. Ular o‘rtasidagi eng uzun masofa esa (afeliy) 5- iyunda 152 mln.km. bo‘ladi. Er orbitasining uzunligi 940 mln.km. Bu masofani er soatiga 107 ming km. yoki sekundiga 29,8 km. tezlikda bosib o‘tadi. Afeliyda ya’ni er Quyoshdan uzoqlashganda uning tezligi kamayadi va sekundiga 29,3 km.ni tashkil qiladi. Perigeliyda, ya’ni Er Quyoshga yakinlashganda uning tezligi ortadi va sekundiga 30,3 km. ni tashkil qiladi. SHuning uchun shimoliy yarim sharda qish qisqaroq yoz esa uzunroq. Er o‘qi orbita tekisligiga og‘gan. Er o‘qi orbita tekisligi bilan 660331 burchak hosil qiladi, ya’ni Er o‘qining og‘ish burchagi 660331. Harakt davomida Er o‘qi ilgarilama shaklda siljiydi va orbitada 4ta o‘ziga xos nuqta hosil bo‘ladi. Yerning Quyosh atrofida aylanishi natijasida yil fasllari hosil bo‘ladi. Er o‘qining qiyaligi bilan tropiklar, qutb doiralari, ekvator kabi tushunchalar bog‘langan. Ekvator qutblardan teng masofada Er yuzasidan o‘tkazilgan shartli chiziq. Tropiklar Quyosh nurlari yozgi Quyosh turish davrida tik tushadigan parallellar, ya’ni 230271sh.k., 230271j.k. Qutb doirasi chizig‘i – kengligi Er o‘qining qiyaligiga teng bo‘lgan parallel, qutb doirasi chiziqlari qutbiy tun va kunning tarqalish chegaralari hisoblanadi. Er o‘qining qiyaligi yoritish mintaqalarin kelib cheqishiga sabab bo‘ladi. Er va Oy umumiy og‘irlik markazi atrofida aylanishadi. Er Quyosh bilan birga Galaktika markazi atrofida aylanadi. 200 mln. yilda ular Galaktika markazini bir marta aylanib chiqishadi. Buni Galaktika yili deb atashadi. Er va Oy umumiy og‘irlik markazi atrofida shunday aylanishadiki, ularning har biridagi hoxlagan nuqta bir xil orbita hosil qiladi. Demak, har bir nuqtada geografik kenglikka bog‘liq bo‘lmagan bir xil markazdan qochma kuch vujudga keladi. Yerning har bir nuqtasiga markazdan qochma kuchdan tashqari Oy tomonga yo‘nalgan tortishish kuchi ham ta’sir qiladi. Oyning tortishi natijasida Er elastik ravishda deformatsiyalanib, tuxum shaklini oladi. Bu «tuxum» Er va Oy markazlarini tutashtiruvchi chiziq bo‘ylab oy tomonga cho‘zinchoq bo‘ladi. Bunda Yerning suv qobig‘i sezilarli o‘zgaradi: okean yuzasining Oyga eng yaqin turgan nuqtasida va unga teskari tomondagi (oydan eng uzoq) nuqtada suv ko‘tariladi, bu nuqtalar orasida suv sathi Er – Oy chizig‘iga tik ravishda pasayadi Er sharining Oyga qaragan tomonida okean sathining ko‘tarilishaga sabab shuki, bu erda suv zarralarining markazdan qochirma kuch tufayli Oydan qochishga (itarilishiga) nisbatan, Oy suv zarralarini kattaroq kuch bilan tortadi. Bunda markazdan qochirma kuch Er bilan Oyning o‘zlarining umumiy markazi atrofida aylanishidan hosil bo‘ladi, ularning bu markazi Er sharida, uning markaziga yaqin joydadir. Yerning Oyga qarama – qarshi tomonida okean suvining ko‘tarilishiga sabab, yuqorida aytilgan itaruvchi kuchlar bu erda Oyning tortish kuchidan yuqori bo‘ladi. Bunda yerning Oydan uzoq turgan qismiga nisbatan 7 foiz ko‘p kuch bilan tortadi. Yerning sutkalik harakati. Er o‘z o‘qi atrofida g‘arbdan sharqqa tomon yoki Dunyo shimoliy qutbi tomondan qaraganda soat strelkasi harakati yo‘nalishiga qarama-qarshi aylanadi. O‘qi atrofida aylanish vaqti, yani sutka quyoshga va yulduzlarga qarab aylanishi mumkin. quyosh sutkasi deb, kuzatuvchi turgan nuqta merdiani orqali quyosh markazining ketma-ket ikki marta o‘tishi orasidagi vaqtga aytiladi. quyosh va Er harakatlarining murakkab ekanligi sababli o‘rtacha quyosh sutkasi vaqtini aniqlash uchun sutkaning butun yili davomidagi o‘rtacha uzunligiga teng bo‘lgan sutka qo‘llaniladi. Er quyosh atrofida aylangan yo‘nalishida aylanganidan quyosh sutkalari Yerning o‘z o‘qi atrofida to‘liq aylanib chiqishi uchun ketgan vaqtdan salgina uzun bo‘ladi. Yerning o‘z o‘qi atrofida to‘liq aylanib chiqish vaqti muayyan joy merdianidan yulduzning ketma-ket ikki marta o‘tishi orasidagi vaqt bilan aniqlanadi. YUlduz sutklari 23 soat 56 minut 4 sekundga teng. Bu vaqt Yerning haqiqiy sutkalik aylanish vaqtidir. Aylanishning burchak tezligi, yani Er yuzasidagi biror nuqtaning har qanday muayyan vaqt davomida aylanish burchagi hamma kengliklar uchun bir xildir. Nuqta bir soat davomida3600 / 24 soat 150yo‘l bosadi.Sekundiga metr hisobidagi tezlik kengliklarga qarab o‘zgaradi. Bu tezlik ekvatorda sekundiga 464 metrga teng, qutblarga tomon kamayib boradi. Er shari sutkalik aylanishining geogrfik ahamiyati juda katta. 1. Yerning quyosh radiatsiyasi mavjud fazoda aylanishi uchun uning sharsimon shaklda ekanligi bilan birga tabiatning zonal bo‘lishiga olib keladi. 2. Yerning o‘z o‘qi atrofida aylanishi Er yuzasining quyosh nuri tasirida hayot uchun qulay ravishda isib va souib turishiga sabab bo‘ladi. Er yuzasining quyosh yoritib turgan tomoni kun davomida mo‘tadil isiydi, tunda esa soya tomon mo‘tadil soviydi. 3. Yerning o‘z o‘qi atrofida aylanishi natijasida ikkita doimiy nuqta- qutblar hosil bo‘ladi. Bu hol sharda kordinatalar turini yaratishga, yani merdianlar va paralellar o‘tkazishga imkon beradi. qutblarni tutashtiruvchi chiziqlar (elepslar) merdianlar deyiladi. Merdian tekisligi gorizont tekisligiga tik bo‘ladi. Bu ikkala tekislik kesishgan chiziq to‘sh chizig‘i deyiladi. Bosh merdianni aniqlash uchun tabiiy bir belgi yo‘q. SHu sababli merdianlarni biri shartli ravishda bosh merdian deb qabul qilinadi. Hozirgi vaqtda Grinivich merdian hisoblanadi. Bosh merdiangan nisbatan olingan gradus hisobidagi masofa uzunlik deyiladi. Uzunlik bosh merdiandan aylananing graduslarga bo‘linishiga muvofiq ravishda bir tomonga qarab ham, bu merdian ham har ikkala tomonga g‘arb va sharq tomonlarga qarab hisoblanishi mumkin. Hozirgi vaqtda qulay hisob sifatida har ikki tomonga qarab hisoblash qabul qilingan. SHu sababli uzunlik, uzunliklar g‘arbiy va sharqiy bo‘lib 1800 gacha boradi. Biroq bu qoida mustasnolarga ega. Masalan, Evrosiyoning Dejnev burni sharqiy chekka nuqtasi 1700 g‘arbiy uzunlikda yotadi deb ham, 1900 sharqiy uzunlikda yotadi deb ham hisoblash mumkin. Uzunliklar hisobining shartliligi Erni g‘arbiy va sharqiy yarim sharlarga bosh merdian bo‘yicha emas, balki materiklarning to‘liq qamrab olishga qarab ajratishga imkon beradi. Hamma nuqtalarida qutblardan barobar uzoqlikda o‘tkazilgan chiziq ekvator deb ataladi. ekvator tekisligi Er o‘qiga tik bo‘lib, Erni shimoliy va janubiy yarim sharlarga ajratadi. Bu yarim sharlar chegarasi tabiiy belgilanganligidan uni o‘zgartirish mumkin emas. ekvatorga paralel qilib o‘tkazilgan chiziqlar paralellar deb ataladi. Paralellarning shuningdek har qanday nuqtaning ekvatordan merdian graduslari bilan belgilanuvchi uzunligi kenglik deb ataladi. SHimoliy, janubiy yarim sharda bo‘lsa-janubiy kenglik deyiladi. ekvator bilan har bir merdian katta aylanalardir. Bunda Yerning shakli shar deb qabul qilinadi. 4. Yerning o‘z o‘qi atrofida aylanishi asosiy vaqt birligi bo‘lgan sutkani hosil va sutkalarni ikkita asosiy qismga tun bilan kunga ajralishiga olib keladi. Sutkalarni 12 soatdan qilib ikki qismga bo‘lish qadim zamonda hisob sistemasi 12 sondan iborat bo‘lgan vaqtda rasm bo‘lgan. Sutka organik dunyo evolyusiyasi jarayonida o‘simlik va hayvonlarning fiziologik faoliyati moslashib qolgan vaqt birligidir. Zo‘riqish (ishlash) bilan zaiflashish (dam olish) ning almashinib turishi butun jonivorlarning ichki ehtiyojidir. evolyusiya jarayoni davomida ikki biologik soat sutkaga moslashgan organizmlar tabiiy tanlanib qolgan. SHu bilan birga ichki soatni Oyga bog‘liq bo‘lgan qalqish hodisasi va oy fazalari bilan bog‘langan organizmlar ham bor. Sutka vaqtlari-ertalab, kunduz, kequrun, tun turli merdianlarda turli vaqtda boshlanadi. Biroq Er sharining turli qismlarida yashovchi kishilarning mehnat faoliyati kelishgan vaqt hisobini yuritishni talab etadi. SHu maqsadda mintaqa vaqti joriy etilgan. Mintaqa vaqtining mohiyati shundaki, bunda er yuzi sutkadagi soatlar soniga muvofiq 24 mintaqaga ajratilgan. Mintaqalar bir qutbdan ikkinchi qutb tomon cho‘zilib boradi. Har bir mintaqaning kengligi 3600 / 24 s 150 ga teng.Har bir mintaqadagi o‘rta merdianning mahalliy vaqti shu mintaqaning hamma joyi uchun mintaqa vaqti hisoblanadi. Har bir mintaqa vaqti qo‘shni mintaqada vaqtidan bir soatga farq qiladi. Soat mintaqalariinng chegaralari quruqlikda hamma vaqt ham o‘tkaziladi. Mamlakatimiz 11 soat mintaqasi bor. 5. Yerning o‘z o‘qi atrofida aylanishi harakatdagi jismlarni dastlabki yo‘nalishdan shimoliy yarim sharda o‘ngga, janubiy yarim sharda chapga og‘ishga sabab bo‘ladi. Bunday og‘ishni keltirib chiqaruvchi kuch kariolis kuchi yoki aylanish kuchi deyiladi. Barcha jinslar harakat vaqtida o‘zlarini to‘g‘ri chiziq bo‘ylab yo‘nalishini saqlashga intiladi. Biroq ularning harakati aylanayotgan sferada ro‘y beradi va shu sababdan ular dastlabki yo‘nalishdan og‘ayotgandek tuyuladi. Aslida esa jismlar og‘maydi, balki ular harakat qilayotgan yuza o‘z joyidan siljiydi. Kokiolis kuchini Fuko mayatnigining tebranishida eng aniq kuzatish mumkin. erkin ipga osib qo‘yilgan yuk dunyo o‘qiga nisbatan bitta tekislikda tebranadi. Mayatnik ostidagi disk Er bilan birga aylanadi. SHu sababli mayatnikning diskka nisbatan har bir tebranishi yangi yo‘nalish bo‘yicha ro‘y beradi. Leningradda(4q600) mayatnik ostidagi disk bir soat davomida15 sin 600q130ga aylanadi,bundagi 15 gradus Yerning bir soat davomidagi aylanish burchagi. Havo va suv massalarining dastlabki yo‘nalishidan og‘ishi ham fizik mohiyatga ko‘ra Fuko mayatnigining og‘ishi bo‘ladi. Inersiya kuchi tufayli massalar to‘g‘ri chiziqli harakatning saqlanish va shu bilan birga Er yuzasining aylanishi harakatlar yo‘nalishining SHimoliy yarim sharda o‘ngga, Janubiy yarim sharda chapga burilgandek ko‘rinishiga sabab bo‘ladi. Er aylanishining og‘dirish harakati shamollarning, dengiz va okean oqimlarining yo‘nalishida, daryolarning shimoliy yarim sharda o‘ng, janubiy yarim sharda chap qirg‘oqlarni emirib turishida ko‘rinadi. Buni ballstikada ham hisobga olishga to‘g‘ri keladi. Massasi-M, tezligi –v bo‘lgan havo yoki suv oqimining er yuzasida w kenglikda harakati vaqtida burilishi kuchi F ning qiymati 4 sin 2  mwv F ga teng bo‘ladi. Bunda w burchak aylanishining tezligi. SHunday qilib Er aylanishining og‘dirish kuchi harakatdagi jism massasi, harakat tezligi, kenglikka teskari proporsionaldir. ekvatorda bu kuch O ga teng. Kenglik ortib borgan sari u ham ortib boradi. Kichik massalarning, masalan, kichik daryolardagi suv harakatida bu kuch deyarli namoyon bo‘lmaydi. O‘ng qirg‘oqlarining yuvilishi birinchi marta 1826 yili Sibir daryolarida P.A.Slovsev tomonidan tasvirlab yozilgan edi. 1857 yili Rus akademigi K.N.Berg shimoliy yarim sharda o‘ng qirg‘oqlarining yuvilish hodisasi haqida umumiy qoidani, Yerning aylanishi bilan bog‘liq bayon qildi. Keyinchalik bu qoida Berg qonuni deb ataladigan bo‘ldi. 6. Turli kengliklarda joylashgan nuqtalarning er o‘qi atrofida aylanish tezligining, binobarin markazdan qochish kuchining kamayib borishi katta geografik ahamiyatga ega. Bu tezlik quyi kengliklarda sekin, o‘rta kengliklarda tez kamayib boradi. Har bir paralelning aylanish radiusi Rn shar radiusi R va Cos u bilan aniqlanganligi sababli 300 kenglikda 5660 8660 , 0 6378 30    R km, yani ekvator radiusidan tahminan 1|7 barobar kichikdir, 600 kenglikda esa 3189 500 . 0 6378 60    R km yani ekvator radiusining yarmiga teng. 300 va 600 atrofi, aniqrog‘i 350 va 620 faqat litosferadagi o‘zgarishlar uchungina emas balki atmosfera va okeandagi suv harakatlari uchun ham kriptik (keskin o‘zgaruvchan) joy ekan. Yerning kosmik gravitatsiya maydonida aylanishi, yuqorida ko‘rib o‘tganimizdek, planetaning qutbiy sikiklik darajasini belgilaydi. Lekin bunday aylanish tezligi doimiy emas. qalqish qarshiligi natijasida aylanish tezligi asta-sekin kamayib boradi. Buning oqibatida qutbiy sikiklik ham kamayib boradi. Er po‘sti ostidagi modda ekvatorial kengliklardan o‘rtacha kengliklarga tomon oqadi. Bunday jarayon yerning tektognik harakatlarida aks etadi. Natijada yuqorida qayd qilib o‘tilgan tektonik harakatlar aktiv ro‘y beridgan zonalar tarkib topadi. 7. ekvator bo‘ylab assimetrik bo‘lgan Yerning aylanishi turli medional sektorlarda tektonik zo‘riqishning bir hil bo‘lmasligiga olib keladi. Tektonik harakatlar xarakteri yuqorida bayon etiladi. Yerning quyosh atrofida aylanishi vaqtning ikkinchi asosiy birligi-yilning hosil qiladi. Lekin yil faqat vaqt hisobi birligi bo‘lmay ko‘pchilik tabiiy hodisalarning fasllik o‘zgarishi ham hisoblanadi. Turli geografik kengliklarda joylashgan nuqtalarning Yerning o‘qi atrofida aylanishi sharoitida to‘g‘ri chiziq bo‘ylab harakat tezliklari. Kengliklar gradus Hisobi Tezliklar mg‘ sek Har 50 dagi tezlik farqi 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 464,0 461,1 456,6 457,7 435,7 420,4 401,8 380,0 355,4 328,0 297,8 265,8 232,0 195,0 1,9 5,5 8,9 12,0 15,3 18,6 21,8 24,6 27,4 30,2 32,0 33,8 37,0 - Xulosa Yer va quyosh sistemasidagi boshqa sayyoralar qizib yotgan changsimon zarachalarning birikishidan hosil bo’lgan. Vujudga kelgan sayyoralarda moddalar tabaqalashuvi ro’y berib sayyoralarning ichki qobiqlari shakllandi. Yer quyosh sistemasidagi Quyoshdan uzoqligi jihatdan uchinchi (Merkuriy, Venera sayyoralaridan keyin) sayyora. U oʻz oʻqi atrofida va aylanaga juda yaqin boʻlgan elliptik orbita boʻyicha Quyosh atrofida aylanib turadi. Hajmi va massasi jihatidan Yer. katta sayyoralar ichida (Yupiter, Saturn, Uran, Neptundan keyin) beshinchi oʻrinda. Yerda hayot borligi bilan u Quyosh sistemasidagi boshqa sayyoralardan farq qiladi. Biroq hayot materiya taraqqiyotining tabiiy bosqichi boʻlganligi sababli Yerni koinotning hayot mavjud boʻlgan yagona. kosmik jismi, hayotning Yerdagi shakllarini esa mavjudotning yagona shakllari deb boʻlmaydi Yer poʻsti oʻrtacha 30 km qalinlikka ega boʻlib, uning ostidagi Yer mantiyasi 2900 km chuqurlikkacha boradi. Undan pastda — 5500 km li chuqurlikkacha suyuq tashqi yadro joylashgan boʻlib, markazda diametri 1500 km chamasidagi qattiq subʼyadro yotadi. Yerdan tashqarida tashqi geosferalar — suv sferasi (gidrosfera) va havo sferasi (atmosfera) joylashgan. Yer . yuzasining katta qismini Dunyo okeani egallaydi (361,1 mln. km2 yoki 70,8 %), quruqlik 149,1 mln. km2 (29,2 %)ni tashkil etadi (quruqlik olti katta materik va koʻpdan-koʻp orollardan iborat). Yevrosiyo materigi ikki qitʼaga: Yevropa va Ocueʼra boʻlinadi, Shimoliy va Janubiy Amerika materiklari esa bir qitʼa hisoblanadi, baʼzan Tinch okean orollari Okeaniya deb ataladi va odatda uning maydoni Avstraliya bilan qoʻshib hissoblanadi. Yer gravitatsion (tortish), issiklik, magnit va elektr maydonlariga ega. Yerning gravitatsion kuchi Oy va sunʼiy yoʻldoshlarni Yer orbitasida tutib turadi. Yerning sferik (dumaloq) shaklda boʻlishi, Yer usti relyefining koʻp xususiyatlari, daryolar oqimi, muzliklar siljishi va b. jarayonlar ham gravitatsion maydon oqibatidir. Foydalanilgan adabiyotlar 1. Abdug’aniev O “Umumiy yer bilimi” fanidan ma’ruzalar matni 2008-yil. 2. Nigmatov A, yusupov R, - “tabiiy geografik komplekslar va ekzogen jarayonlar” Toshkent 2006. 3. Soatov A va Abulqosimov A “Tabiy geografiya” Toshkent 2006-yil. 4. Vahobov, Abdunazarov “Umumuiy yer bilimi” Toshkent 2005-yil. 5. Yo’live A, Sattorov A, Yusupov A “Geologiya asoslari” Toshkent 2006-yil. 6. Zokirov Sh S, Toshov X R “Landshaftshunoslik” Toshkent 2013-yil. 7. Chiniqulov X, Jo’live A. X “ Umumiy geologiya” Toshkent 2010. 8. Jo`liev. A.X., Chiniqulov. X. Umumiy geologiya (Oliy o`quv yurtlarining geologiya fakulteti talabalari uchun darslik). Тошкент, «Университет», 2005.