YERNING SHAKLI VA KATTALIGI Kirish…………………………………………………………………………. I Bob.Yerning shakli va kattaligi 1.1. Yerning Quyosh tizimidagi o’rni………………………………………. 1.2. Yerning o’lchamlari…………………………………………………....... II Bob. Yer po’sti va uning tuzilishi 2.1. Litosfera xaqida tushuncha……………………………………………… 2.2. Yerning ichki tuzilishi…………………………………………………… 2.3. Yer po’sti va uning xususiyatlari ……………………………………… Xulosa…………………………………………………………………………. Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………….. Kirish Yer — Quyosh sistemasidagi Quyoshdan uzoqligi jihatdan uchinchi (Merkuriy, Venera sayyoralaridan keyin) sayyora. U oʻz oʻqi atrofida va aylanaga juda yaqin boʻlgan elliptik orbita boʻyicha Quyosh atrofida aylanib turadi. Hajmi va massasi jihatidan Yer katta sayyoralar ichida (Yupiter, Saturn, Uran, Neptundan keyin) beshinchi oʻrinda. Yerda hayot borligi bilan u Quyosh sistemasidagi boshqa sayyoralardan farq qiladi. Birok hayot materiya taraqqiyotining tabiiy bosqichi boʻlganligi sababli Yerni koinotning hayot mavjud boʻlgan yagona. kosmik jismi, hayotning Yerdagi shakllarini esa mavjudotning yagona shakllari deb boʻlmaydi. Hozirgi zamon kosmogoniya nazariyalariga koʻra, Yer Quyosh atrofidagi fazoda gazchang holatda boʻlgan kimyoviy elementlarning gravitatsion kondensatlanishi (birbiriga qoʻshilishi) yoʻli bilan 4,7 mlrd. yil muqaddam paydo boʻlgan. Yer tarkib topib borayotgan vaqtda radioaktiv elementlarning parchalanishi natijasida ajralib chiqadigan issiqlik hisobiga Yerning ichki qismi asta-sekin qizib, Yer moddasining differensiyalanishiga olib kelgan, oqibatda Yerning konsentrik joylashgan turli qatlamlari — kimyoviy tarkibi, agregat holati va fizik xossalari jihatidan bir-biridan farq qiladigan geosferalari hosil boʻlgan. Yer ichki qismining tuzilishi, seysmik toʻlqinlarning yer sirti va butun hajmi boʻyicha tarqalishini tadqiq etish asosida aniqlangan. Bu toʻlqinlar boʻylama va koʻndalang toʻlqinlar boʻlib, ularning Yer ichki qismini tashkil etgan qattiq, suyuq qatlamlarida tarqalishi turlicha koʻrinish kasb etadi. Bu zamonaviy metodlar asosida Yer ichki qatlamlarini oʻrganish quyidagi natijalarni berdi. I Bob.Yerning shakli va kattaligi 1.1. Yerning Quyosh tizimidagi o’rni Yer Quyosh sistemasidagi organik xayot mavjud bulgan yagona sayyoradir. Yerning shakli boshka sayyoralar kabi dumalok bulib bulib sharga juda uxshaydi. Uning dimetiri 12 ming 700 km dan ortik bulsa xam tekis joyda turgan kishi uz atrfida yerning juda kichik kismigina kura. Yer yuzasining odamga kuringan bu kismi xamma tomondan gorizont chizigi bilan uralgan, shu sababli kishilar kup vaktgacha yerni yassi deb uylaganlar. Yerning sharsimonligi xaqida dastlabki fikrlar Arestotelga tegishli. U Oy tutilishi misolida, uzoklashib borayotgan kemaning machtasi kurinishag karab Yer sharsimon shakliga ega degan xulosa kelgan . Xozirgi kunda yerning sharsimonligini isbotlovchi bir kancha dalilllar mavjud. Yer shari uz uki atrofida 23 soat 56 min. 4 sek bir marta tulik aylanib chikadi. Bu stuka deb ataladi. Yer aylanishining burchak xisobida tezligi uning xamma kismida teng ya'ni bir soatda 15 gradus siljiydi, lekin Yer aylanishining masofa xisobidagi tezligi turli parallellar uchun turlichadir. Agar ekvator atrofida u sek ga 464 m tezlikda aylanib katta doira yasasa, kutbga borgan sari aylanish tezligi kamayib kichik aylana yasaydi. Yer ukining 2 uchida kutblarda sutkalik xarakati jarayonida Yer aylanalar yasamaydi. Yerning sutkalik xarakati bir kancha jarayonlarga sabab buladi. A) Yer shari uz uki atrofida aylanish tufayli shamollar va okimlar dastlabki Yunalishiga nisbatan shimoliy yarim sharda ungga, janubiy yarim sharda chapga bulinadi. B) Akad. Ber K.M. konuniga kura daryolar kaysi tomoniga okishidan kat'iy nazar shimoliy yarim sharda ung kirgogini, janubiy yarim sharda chap kirgogini yuvadi. YE) Yerningsutkalik aylanishi va Oyning tortishish kuchi ta'sirida suv yuzasi xar 6 soatda 2 marta kutariladi, 2 marta pasayadi. G) Yerning uz uki atrofida aylanishi tufayli uning shimoliy va janubiy kismida kuzgalmas nuktalar kutblar vujudga kelgan. Kutblarni birlashtiruvchi chiziklar meridianlar deyiladi. Yer sharini kok 2 ga ajratib turadigan xayoliy chizik ekvator deyiladi. Ekvatordan bir xil nuktada joylashgan nuktalarni birlashtiruvchi chiziklar parallellardir. D) Yerning sutkalik xarakati tufayli sutkalik ritmiklik xosil buladi. YE) yerning sutkalik xarakati tufayli turli meridianlarda bir vaktning uzida sutka vaktlari xar-xil buladi. Lekin xar bir meridianning boshidan oxirigacha vakt bir xildir. Maxalliy vaktdan foydalanish nokulay, shuning uchun xalkaro kelishuvga kura mintaka vakti kabul kilingan va Yer shari 24 ta soat mintakasiga bulingan. Yer uz uki atrofida aylanishdan tashkari sek ga urtacha 29,76 km tezlik bilan Quyosh atrofida xam aylanadi. Yerning Quyosh atrofida aylanishi davri 365 kun 5 soat 48 min. 46 sek bulib, kiskacha yil deyiladi. Yer orbitasining shakli elipsimon bulib, Yer 3 yanvarda Quyoshga eng yakin kelib, bu xolat perigeliy deyiladi, unda Yer va Quyosh orasidagi masofa 147 mln km. Aksincha, 5 iyuldan Yer Quyoshdan eng uzokda 152 mln km bulib, bu xolat ofiley Yerning Quyosh atrofida aylanish uchun ketgan vakt yaxlitlar 365 kun 6 soat deb xisoblaydilar. Lekin yilni oylariga bulishida usha 6 soat ancha nokulaylikka sabab buladi. Shundan kutilish uchun xar 4 yilning 3 yili 365 kun, 4 yili esa 366 kun deb kabul kilingan. Shu sababli usha 4 yilning fevral oyi 29 kun bulib, kabitsa yili deyiladi. Yer Quyosh atrofida aylanayotganda uz orbita tekisligiga 66 gradus 33 ming 25 sek. Kiya ogushganligi navbatida yil fasllari xosil buladi. 21 mart va 23 sentabrda Yer ukining kiyaligi Quyoshga nisbatan neytral bulib, Quyosh nuri ekvatorga tik tushadi, xamda xar ikkala yarim sharni bir xilda yoritadi va isitadi. Kun va tun 12 saotga teng buladi. 21 iyundan Yer sharining shimoliy kutbi Quyoshga kirgan bulib, bu yarim shar janubiy yarim sharga nisbatan Quyosh nurini va yorugligini kuprok oladi. Shu kuni Quyosh nuri ekvatorga emas, 23 grad. 30 min shimoliy kenglikka tik tushadi. 21 iyun shimoliy yarim sharda eng uzun kun bulsa, janubiy yarim sharda eng kiska kundir. Bu vaktda shimoliy yarim sharda yoz, janubiy yarim sharda kish fasli bulib 66 grad 30 minj.k. dan janubda uzok vakt Quyosh kurinmaydi, kutb tuni buladi. 22 dekabrda Quyosh kuprok janubiy yarim sharni yoritadi va isitadi. Shu tufayli bu kuni Quyosh nuri 23 grad. 30 min j.k. ga tik tushadi. Janubiy kutb dorasidan kutbgacha bulgan joylarda Quyosh uzok vakt botmaydi aksincha shimoliy kutb atroflarida uzok vakt Quyosh kurinmaydi. 1. Ochik va tekis joyda tursak atrof katta doiraga uxshab kurinadi. Bu doiraning chetlariga osmon gumbazi tutashib turgandek tuyiladi. Ana shu doira shaklida kurinadigan ochik joy gorizont deyiladi. 2. Bir joyda turib gorizont tomonlarini aniklash oriyentirlash deyiladi. Oriyentirlashni bir kancha usullari bor. A) Quyoshga karab oriyentirlash. B) Kutb yulduziga karab oriyentirlash. V) Kompas yordamida oriyentirlash. G) maxalliy belgilar karab oriyentirlash. Uning chekkasida osmon bila yer yuzasi guyo tutashgandek kurinadigan chizikka gorizont chizigi deb ataladi. Gorizontning Quyosh chikadigan tomoni shark deb, Quyosh botadigan tomoni garb deb ataladi.Tush paytida Quyosh janubda buladi, janubning karama-karshi tomoni esa shamol deyiladi. Gorizontning turtta asosiy tomonidan tashkari yana oralik tomonlari xam bor: Shimol bilan Garb orasi shimoli-garb shimol bilan shark orasi shimoli-shark orasi shimoli-shark janub bilan garb. Biz kuyida ularning eng muximlari bilan tanishib chikamiz. Quyoshga karab oriyentirovka kilish usuli. Quyosh tush praytida gorizontdan eng baland kutariladi va yil buyi uzgarmay, doimo janub tomonda buladi. Quyoshning bunday xususiyatidan foydalanib, gorizont tomonlarini aniklash mumkin. Buning uchun kuyidagi vazifaldarini bajarish kerak. Ochik va tekis yerga bir tayokcha yoki temir kozikchani tikka kuyamiz. Bu tayokcha gnomon deb ataladi. Bu nozik soyasi Quyosh kutarilgan sari uzgarib boradi. Tush paytiga kelganda Quyosh soyasi eng kiska buladi. Tush paytida kozikchaning soyasi shimolga yunalgan buladi. Bu « tush chizigi» meridian yunalishini kursatadi shunday kilib, gnomon soyasi yordamida janub bilan shimolni aniklab olamiz. Sungra shimolga karab tursak, ung tomonimiz shark va chap tomonimiz garb ekanligini osongina aniklab olamiz. Kul yoki chuntak soati yordamida xam Quyoshga karab oriyentirovka kilish mumkin. Bunda soat maxalliy vaktga tugirlanib, gorizontal xolatda ushlab turiladi. Sungra uning soatni soatni kursatuvchi sterelkasini Quyoshga tugri bulguniga kadar aylantirriladi. Keyin Quyoshga tugirlangan soat strelkasi bilan uning sferblatidagi bir rakami orasida vujudga kelgan burchakning kok urtasida chizik utkaziladi va u shimol bilan janubni kursatuvchi chizik xisoblanadi. Shuni esdan chikarmaslik kerakki bu chizikning janubi doimo Quyoshning tush vakti (kun urtasi) da bulgan yoki buladigan tomonini kursatadi. Kechasi xavo ochik bulsa, kutb yulduziga karab xam gorizont tomonini aniklash mumkin. Chunki Kutb yulduzi doimo gorizontning shimoli tomonida turadi. Kutb yulduzini topish yuli kuyidagichadir. Kutb yulduzi besh ogayni (yetti karokchi , Katta ayik) turkimidagi ikki chetki yulduzlar orkali xayolimizda tugri chizik utkazamiz. Sungra bu yulduzlar orasidagi masofadan besh marta uzok masofa ulchanadi va ana shuni Kutb yulduziga kelib takaladi. Eng oson usul xisoblanadi. Kompas eramizdan avvalgi uchinchi asrda Xitoyda ixtiro kilingan. Kompas doira shakldagi kutichadan iborat bulib, uning markaziga utkir uchli igna ustiga magnitlangan strelka urnatilgan. Bu strelka igna ustida erkin aylanadi.Kuticha tagiga gorizont tomonlarini kursatuvchi xarflar katta S ( sever shimol ), V (vostok-shark), YU(Yug-janub), Z (zapad- garb) yozilgan va O Odam 360 gacha bulgan gradus bulaklari chizilgan. Kompasdan kechasi xam foydalanish uchun uning magnit strelkasi xamda gorizont tomnlarini kursatuvchi xarflar fosforlangan. Kompas yordamida gorizont tomonlarini aniklash uchun kuydagilarga amal kilish kerak. A) Kompasni tekis joyga yok kaftga kuyib strelkasini bushatib kerak. Magnit strelkasi tebrana-tebrana tuxtaguncha kutib turish zarur. B) Magnit strelkasining uchinchi shimolni kursatuvchi «S» (shimol) xarfining ustida tuxtalguncha kadar kompas kutichasini asta aylanarok. Magnit strelkasi tebrana-tebrana tuxtaguncha kutib turish zarur. V) Magnit strelkasining uchini shimolni kurstuvchi «S» (shimol) xarfining ustida tuxtalgunga kadar kompas kutichasini asta aylantirish kerak: G) Kompas magnit strelkasining uchini shimolni kursatuvchi «S» xarfiga tugirlangach, gorizontning boshka tomonlarini xam bemalol aniklash mumkin. A) Tog tepaliklarining janubiy yon bagirlarida kor erta eriydi usimliklar esa shimol tomonga karaganda erta kukaradi va sargaya boshlaydi: B) Yakka turgan daraxtning shoxi va barglari janub tomonda kalin , shimol tomonda, aksincha siyrak buladi. G) Kesilgan daraxtning tunkalaridagi uning yoshini kursatadigan xalkalar tunkaning janubiy kismida kengrok, aksincha shimol tomonida ensizrok buladi. Biror notanish joyda adashganday bulsangiz, topografik kartaga karab muljal olishingiz mumkin. Tumanli korongi kechalarda esa joyni kartaga solishtirib, yul topish kiyin. Bunday vaktda kompasdan foydalaniladi. Chunki kompast yordamida yul azimut buyicha aniklanadi. Joyda azimut kompas yordamida magnit strelkasi kursatgan yunalishdan, ya'ni magnit meridianning shimoliy yunalishidan boshlab ulchanadi. Yerning magnit kutblarini tutashtiradigan chiziklar magnit meridianlari deb yer sharining shimoliy va janubiy kutblarini tutashtiradigan chiziklar esa geografik meridian deb ataladi. Yerning geografik kutblari magnit kutblari bilan bir nuktada joylashgan emas janubiy magnit kutbi janubda antarktida kirgogida bulsa, shimoliy magnit kutbi Kanada orollaridir. Shu sabali yerning geografik meridiani bilan magnit meridiani xamma joyda xam bir biriga tugri kelavermaydi. Bular orasida ma'lum burchak xosil buladi, bu burchak magnit strelkasining ogish (enkayish) burchagi deyiladi. Odatda magnit meridianining yunalishi magnit strelkasi yunalishiga mos keladi. Magnit strelkasining shimol tomoni geografik meridianidan garb yoki sharkka tomon ogish mumkin. Agar magnit strelkasi geografik meridian sharkka ogsa musbat (Q) belgi, garbga ogsa ( - ) manfiy minus belgi kuyiladi. Biron chizik yunalishini aniklash uchun asosiy yunalish kilib geografik meridian olinsa, ular orasida xosil bulgan oriyentirlash burchagi xakikiy azimut, aosiy yunalish kilib magnit meridiani kabul kilinsa, direksion burchak deb ataladi. Xakikiy azimut magnit azimuti va dereksion burchak boshlangich yunalishining shimol tomonidan boshlab soat strelkasining yunalishi buylab O dan 360 gacha xisoblanadi. Yer shari parallel va meridianlarga ajratilganda ular bir biri bilan kesishib, kator katakchalar (yacheykaoar) xosil kiladi. Buni gradus turi yoki geografik tur deyiladi. Geografik tur deyilishining sababi shundaki paralel va meridianlar yordamida yer yuzasida xoxlagan ob'yektning (tog, daryo, kul, orol, kultik, shaxar, kishlok va boshka) geografik urnini (kaysi kenglik va uzunlikda joylashganligini) tezda aniklab olish mumkin. Gradus turi paralel meridian kutb, ekvator kabi elementlardan tashkil topgan. Yer yuzasining xar bir yuzasidan bitta paralel va bitta meridian utkazish mumkin. Binobarin yer yuzasini xoxlagancha paralel va meridianga ajratsa buladi. Lekni kulay bulsin uchun globus va kartalarda paralel va meridianlar xar 10: 15: 20: kabi yirik sonlarda utkaziladi.Paralellar ichida eng kattasi, bu yer sharining kok urtasida utgan aylana – ekvator xisoblanadi. Ekvatordan kutblar tomon paralellar aylanasi kichiklashib boraveradi . Aksincha meridianlarning xammasining uzunligi bir xildir. Ma'lumki globus va kartalar masshtabibir xil bulmaganligi sababli paralel va meridianlar oraligidagi masofa xam usha globus va karta masshtabiga boglik xolda xar xildir. Xatto bir masshtabli kartaning uzini xam xamma kismida masofa turlichadir. Bu nokulaylik tufayli globus va kartalarda ma'lum geografik ob'yekt oraligidagi masofani uzunlik ulchovida ulchab xisoblash notugri bulib chikadi. Binobarin shunday ulchov birligini kullash kerakki, okibatda xoxlagan globus va kartalar paralel va meridianlari yordamida geografik ob'yektdlar orasida masofani anik xisoblab chikilsin. Bunday ulchov birligi bu gradus ulchovidir. Gradus ulchovida gradus turi chiziklari (paralel va meridianlar) yordamida kiziktirgan ob'yekt va yuzasining kaysi kenglik va uzunligida joylashganligini tezda topib xisoblab chikiladi. Kenglik va uzunlik geografik koorlinatani tashkil etib. U yer yuzasida ma'lum ob'yektning joylashgan urnini anik kursatuvchi gradus ulchovining ifodasidir. Geografik kenglik – biron ob'yektning ekvatordan kanchalik uzokda joylashganligini kursatuvchi mikdor xisoblanib, u meridian buylab ekvatorning xar ikki tomoniga karab 0 dan 90 gacha xisoblanadi. Ekvatordan shimoliy kutbga tomon ketgan va gradus bilan ifodalangan masofa shimoliy kenglik, janubiy kutbga tomon ketgan masofa esa janubiy kenglik deb ataladi. Odatda kenglik urniga kiskacha-(grekcha «fi» xarfi) kuyiladi. Agar janubiy kenglik bulsa Q (plyus) belgisi kuyiladi. Masalan Toshkent Q q 41 21. Geografik uzunlik bu muayyan joyning boshlangich meridianidan kanchalik uzokligini kursatuvchi mikdor. U boshlangich meridiandan xar ikki tomonga karab 0 dan 180 gacha xisoblandi. 0 li meridian chizigi Grinvich observatoriyasi (London shaxri) ustidan utkazilgan va u boshlangich meridian deb ataladi. Usha 0 meridiandan shark tomondagi (gradus xisobidagi) masofani sharkiy uzunligi, garb tomondagisini garbiy uzunlik deyiladi va 180 gacha davom etadi. Odatda uzunlik urniga «1» (lyamda xarfi) ishlatiladi. Agar sharkiy uzunlik bulsa, usha «1» xarfi oldiga Q (plyus), garbda bulsa – (minus) belgisi kuyiladi. Masalan, Toshkent Q1q69 3. 1.2. Yerning o’lchamlari Yer yuzasi meridian yoyining uzunligi ekvatorda qutb doi-rasiga nisbatan qiskarokdir. Meridian yoyining bir gradus uzunligi ekvatorda 110,9 km, Parijda 111,3 km, qutb doirasida 111,9 km. Yer qutblarida bir oz qisilgan bo’lib, qutb o’qlari uzunligi 12714km, ekvator bo’yicha diametr 12756 km, radiusi 6371,221 km teng. Demak, yerning siqiqligi 12 km ni tashkil etadi. Keyingi vaqtlarda olib boradigan aniq o’lchash ishlari yerning elliksoyid shakliga yaqin ekanligini ko’rsatadi. Agar ekvatorial va qutbiy o’qlarning uzunligidagi farqning kichik ekanligini xisobga olsak, bunday ellliksoyibni sferoip deb atash mumkin. Lekin yer yuzasi bizga ma'lum bo’lgan biror geometrik shakliga tug’ri kelmaydi. Ximoloy tog’idagi Jomolungma cho’qqisining balandligi okean yuzasida 8848 m, Tinch okeaning eng chukur joyi 11521 m ekanligini va yer yuzasi relyefi o’zgarishining qariyb 20 km dan oshiqligini xisobga olsak, u o’ziga xos geoid shakliga ega ekanligini ko’ramiz. Yer yuzasi 510 mln.km2,xajmi 1,083 * 1012 km3, massasi 5,974 * 1027 gr, o’rtacha zichligi 5,52gG`sm3 ga tengdir. Yer ichki qismining tuzilishini va tarkibini tuzatish yuli bilan aniqlab bo’lmaydi, shuning uchun xam u bil vosita geofizik, seysmologik, graviymetrik va astronomik usullar yordamida aniqlanadi. Yer yuzasida tez-tez uchrab turadigan moddalarning o’rtacha zichligi 2,7 gG`sm3, bu esa yerning o’rtacha zichligidan kamroqdir. 17 asrning yarmigacha yerning geometrik shar shaklida deb uylar edilar. Birok, keyingi yerning ulchamlarin xisoblash asosidla uning sharsimonligiga shubxa tutildi. Chunonchi, 1672 yilda Parij Kayenaga (Gviana) keltirgan astoronomik soatlar xar kuni 2 minut 28 sekundga orkaga kola boshladi. Soatni vaktni tugri kursatishga erishish uchun mayatligini taxminan 3mm kiskartirishga tugri keladi.Dastlabki vaktlarda bu xodisaga yer aylanishning markazdan kochirish kuchi sabab deb kelindi. Birok keyingi xisoblar mayakning aylanish xaligiday uzgarishi uchun yer aylanish tezligini 17 marta oshirish kerakligi ma'lum buldi. Shunda mayatnikning orkada kolishi: kutblardan ekvatorga borgan sari ogirlik kuchining kamayishi yer kutblarining kiskaligiga boglik degan xulosaga kelindi. Bu fikrga xam e'tirozlar buldi. Shunday sung Fransiya akademiyasikutbiy va ekvatoial kenliklarda gradus ulchash uchun 2ta ekspedisiya uyushtirdi. 3. 1735 yilda Peruda utkazilib 1 gradusning uzunligi 56753 tuaz, 1736 yilda Laplandiyada utkazilgan tadkikot lar 1 gradusning uzunligi 57437 tuazga tengligi aniklandi. Ya'ni ekvatorial radius kutbiy radiusdan 634 tuaz kamrok ekan (1 tuaz- 1949 m). Gradus ulchash ishlari vatandosh olimlarimiz Al Xorazmiy va Beruniy tomonidan xam amalga oshirilgan. Beruniy xisobiga kura 1 gradus yoy uzunligi 111,6 km. Yer meridian aylanasining uzunligi esa 40183 km. Yerning anik kulamini xisoblab chikishda rus olimiF.N.Krasovskiy boshchiligida Amalga oshirildi va kuydagicha ma'lumotlar olindi. Ekvotorial radius 6372 km, Kutbiy radius 6356,8 km. Ekvotorial va kutbiy orasidagi fark yoki kutbiy issiklik 21,4 km Meridian aylanasining uzunligi 40008,5 km . Ekvator aylanasining uzunligi 4675,7 km, Yer yuzasining maydoni 510 mln kvg'km. Yerning xajmi 1083 x 10G'9 kubg'km, massasi 5,975 x 10G'21 tonna. Ushbu ma'lumotlardan kurinib turibdiki Yer kutblari biroz botik. Demak yer shar shaklida emas, balki ellipsoid shaklidadir. Yerning shakli ikki ukli ellipsoid emas balki 3 ukli ellipsoid ekan. Chunki yer shaklining fakat 2 kutbi issikligidan tashkari ekvatior xam tugri aylana emas balki ellips shaklida bulib, ekvotorial issikligi 213 m ga teng. Shuning uchun yerning shakli ellipsoiddan xam fark kiladi. Shu sababli Yerning shaklini geoid,ya'ni yerga xos bulgan shakl deb atash kabul kilindi. Yer sharining sharsimonligi Yer yuzasida sodir buladigan kuplab tabiiy jarayonlar muxim axamiyatga ega. II Bob. Yer po’sti va uning tuzilishi 1. Litosfera xaqida tushuncha Yer shari turli xil kattik, suyuk va gazsimon moddalardan iborat bulib, bu moddalar solishtirma ogirligiga karab joylashgan. Solishtirma ogirligi kattarok bulgan moddalar Yerning yadro kismida, aksincha, yengilroklari esa ustki kismida joylashgan. Yerning ustki kismi (yer pusti) kupirok kislarod kremniy va ammoniy kabilardan iborat bulsa, undan pastki katlami- mantiya kremniy, magniy va temir kabi moddalardan, Yer yadrosi esa, asosan, temir va nikelkabimoddalardan tarkib topgan. Yerning ichki kismini tuzilishi va uni tashkil etuvchi moddalar xaqidagi ma'lumotlar insonning bilvosita kuzatishlari (xar xil moddalar seysmik, gravatasion, elektrik va b. Yordamida) natijasida aniklangan. Shu tufayli Yerning ichki kismi kanday jinslardan tuzilganligi, ularning zichligi, solishtirma ogirligini, temperaturasini geofizik tekshirishlar, xususan seysmik metod yordamida aniklangan. Seysmik metod Yerning ichki kismini yoritib turuvchi fonar vazifasini utaydi. Bu metod zilzila yoki portlash ta'sirida tulkinlar vujudga keltiradi. Odatda seysmik tulkinlar buylama va kundalang deb ataluvchi ikki kismga bulinadi. Buylama va kundalang seysmik tulkinlarning uziga xos xususiyatlari ularning Yerning ichki kismida tarkalishiga boglik. Ma'lumotlarga kura buylama tulkinlar xar kanday muxitga xam (kattik, suyuk, gazsimon moddalar) tarkalaveradi. Aksincha, kundalang tulkinlar esa fakat kattik jinslardan utib,suyuk va gazsimon moddalardan sunib koladi. Seysmik tulkinlarning usha xususiyatlari yordamida olimlar Yerning ichki kismi moddalardan tuzilganligi aniklangan. Agar yerning ichki kismi bir xil moddalardan tuzilganda ediunda tulkinlarning yunalish va tezligi bir xil bular edi. Seysmik tulkinlarining usha xususiyatlari yordamida olimlar Yerning ichki kismi bir xil moddalardan tuzilgandan edi unda tulkinlarning yunalishi va tezligi keskin kamayib sekundiga 8 km ga tushadi. Kundalang tulkinlar yerning 2900 km ichki kismigacha tushadi undag chukurda utmaydi. Seysmik tulkinlarning chukurlashgan sari uzgarishini xisobga olib geofizik olimlar Yerning ichki kismini kuyidagi katlamlariga ajratiladi. A) Yer pusti – Yer yuzasidan moxo chegarasigacha bulgan yerlarni ishgol etadi. Kalinligi materiklarda 40-80 km, okeanlar tubida 5-10 km. B) Mantiya – moxo chegarasidan 2900 km chukurlikkacha bulgan joylarini egallaydi. Mantiya yukori mantiya utkinchi katlam kuyi mantiya kabi kismlarga bulinadi. Mantiya seysmik tulkinlar (70-150 km chukurliklarda) keskin susayadigan oblast antinosfera joy2lashgan. Antenosferada bosib 2000 ming atmosfera xarorati 1.5 ming gradus atrofida bulib, moddalar erish nuktasiga yetadi. Natijada bosimning sal pasayishi tufayli atmosferadagi moddalar erib, magmalar xosil kiladi va u yer yoriklari orkali yukorigajoy2lashgan. Antenosferada bosib 2000 ming atmosfera xarorati 1.5 ming gradus atrofida bulib, moddalar erish nuktasiga yetadi. Natijada bosimning sal pasayishi tufayli atmosferadagi moddalar erib, magmalar xosil kiladi va u yer yoriklari orkali yukorigajoy2lashgan. Antenosferada bosib 2000 ming atmosfera xarorati 1.5 ming gradus atrofida bulib, moddalar erish nuktasiga yetadi. Natijada bosimning sal pasayishi tufayli atmosferadagi moddalar erib, magmalar xosil kiladi va u yer yoriklari orkali yukorigajoy2lashgan. Antenosferada bosib 2000 ming atmosfera xarorati 1.5 ming gradus atrofida bulib, moddalar erish nuktasiga yetadi. Natijada bosimning sal pasayishi tufayli atmosferadagi moddalar erib, magmalar xosil kiladi va u yer yoriklari orkali yukorigajoy2lashgan. Antenosferada bosib 2000 ming atmosfera xarorati 1.5 ming gradus atrofida bulib, moddalar erish nuktasiga yetadi. Natijada bosimning sal pasayishi tufayli atmosferadagi moddalar erib, magmalar xosil kiladi va u yer yoriklari orkali yukorigajoy2lashgan. Antenosferada bosib 2000 ming atmosfera xarorati 1.5 ming gradus atrofida bulib, moddalar erish nuktasiga yetadi. Natijada bosimning sal pasayishi tufayli atmosferadagi moddalar erib, magmalar xosil kiladi va u yer yoriklari orkali yukorigajoy2lashgan. Antenosferada bosib 2000 ming atmosfera xarorati 1.5 ming gradus atrofida bulib, moddalar erish nuktasiga yetadi. Natijada bosimning sal pasayishi tufayli atmosferadagi moddalar erib, magmalar xosil kiladi va u yer yoriklari orkali yukorigajoy2lashgan. Antenosferada bosib 2000 ming atmosfera xarorati 1.5 ming gradus atrofida bulib, moddalar erish nuktasiga yetadi. Natijada bosimning sal pasayishi tufayli atmosferadagi moddalar erib, magmalar xosil kiladi va u yer yoriklari orkali yukorigajoy2lashgan. Antenosferada bosib 2000 ming atmosfera xarorati 1.5 ming gradus atrofida bulib, moddalar erish nuktasiga yetadi. Natijada bosimning sal pasayishi tufayli atmosferadagi moddalar erib, magmalar xosil kiladi va u yer yoriklari orkali yukorigajoy2lashgan. Antenosferada bosib 2000 ming atmosfera xarorati 1.5 ming gradus atrofida bulib, moddalar erish nuktasiga yetadi. Natijada bosimning sal pasayishi tufayli atmosferadagi moddalar erib, magmalar xosil kiladi va u yer yoriklari orkali yukorigajoy2lashgan. Antenosferada bosib 2000 ming atmosfera xarorati 1.5 ming gradus atrofida bulib, moddalar erish nuktasiga yetadi. Natijada bosimning sal pasayishi tufayli atmosferadagi moddalar erib, magmalar xosil kiladi va u yer yoriklari orkali yukorigajoy2lashgan. Antenosferada bosib 2000 ming atmosfera xarorati 1.5 ming gradus atrofida bulib, moddalar erish nuktasiga yetadi. Natijada bosimning sal pasayishi tufayli atmosferadagi moddalar erib, magmalar xosil kiladi va u yer yoriklari orkali yukorigajoy2lashgan. Antenosferada bosib 2000 ming atmosfera xarorati 1.5 ming gradus atrofida bulib, moddalar erish nuktasiga yetadi. Natijada bosimning sal pasayishi tufayli atmosferadagi moddalar erib, magmalar xosil kiladi va u yer yoriklari orkali yukorigajoy2lashgan. Antenosferada bosib 2000 ming atmosfera xarorati 1.5 ming gradus atrofida bulib, moddalar erish nuktasiga yetadi. Natijada bosimning sal pasayishi tufayli atmosferadagi moddalar erib, magmalar xosil kiladi va u yer yoriklari orkali yukoriga xarakat kiladi. Shu sababli atmosfera vulkanlar va yer kimirlash uchogi sifatida geologik jarayonlar tarakkiyotida aktiv ishtirok etadi. V) Ya d r o – 2900 km dan 6371 km chukurlikkacha bulgan joylarni uz ichiga oladi. Yer yadrosi uz navbatida tashki yadro, utkinchi katlam va ichki yadrosiga bulinadi. Yerning issiklik manbai Quyosh energiyasi va yerning ichki energigiyasidir. Yerning ichki energiyasi yerning ichki kismida moddalarning silkishi va radioaktiv elementlarning parchalanishidan vujudga kelgan. Shu sababli yerning ustki kismida Quyosh nurining ta'siri xaroratining sutka davomida uzgarishi 1 m chukurlikkacha yillik uzgarishi esa 30-40 m chukeurlikgacha seziladi. Ma'lum chukurlikda xarorat deyarli yil buyi uzgarmaydi, bu katlam neytral katlam deyiladi. Uning chukurligi ekvatordankutblarga tomon uzgaradi. Neytral katlamdan kuyida urtacha xar 33 m da xarorat chukurlashgan sari 1 gradus ortadi.Buni geometrik boskich deyiladi. Shunday kilib, Yer sharining issiklik manbai bu ekzogen va endogen energiyadir. 2.Litosfera murakkab tuzilishga ega bulgan asososan kattik jinslardan tashkil topgan kobik. U uz ichiga Yer pustini va yukori mantiyaning antinosferagacha bulgan kismini ishgol etadi. A.A.Vinogradov ma'lumotiga kura litosferaning yer pustidagi ximiyaviy tarkibi kuyidagicha. Kislarod 99, 79 % kremniy 27-60% alyuminiy 8,60%, temir 5,1% kalsiy 3,6%, magniy 2,1% vodorod 0,21% esa Mendeleyev davriy sistemasidagi boshka elementlarga tugri keladi. Litosferani ustki kismini Litosferani ustki kismini tashkil etuvchi Yer pusti 2 tipli bulib bir biridan fark kiladi. Materik tipili yer pusti 3 katlamli yotkizikdan – chukindi, granitli – metomorfik va bazaltli jinslardan iborat. Zichligi 2,65 gg'sm.kub. Materik tipli yer putining yoshi 3 mlrd yil atrofida. Okean tipli yer pusti 2 katlamli bulib, bazaltli va chukindi Jinslardan tuzilgan. Uning zichligi 2,85 gg'sm.kub. Yoshi 100-150 mln atrofida. Tg'S: Seysmik tulkinlar, yer pusti, mantiya, antinosfera, yadro, issiklik manbai, neytral katlam, geometrik boskich, materik tipli yer pusti, okean tipli yer pusti. 1940 yillarda olib borilgan o`lchash ishlari natijasida er elipsoid degan fikrga kelindi. 1873 yilda nemis geodezisti er shaklini geoid deb nomladi. 1960 yillardan so`ng er shakli kardioid ya’ni yuraksimon shakli aniqlandi. Byuunday fikrga kelinishida sunoiy yo`ldoshlarda olib borilgan tadqiqotlardan olingan maolumotlar asos bo`ldi. Shunday qilib, erning sharsimon, elipsoid, geoid, kardioid shakllari aniqlangan. Lekin bu shakllar o`rtasida unchalik katta farq yo`q, shuning uchun biz erning shakli to`g`risida so`z yuritganda, “er shari” tushunchasidan ko`proq foydalanamiz. Ilmiy-tadqiqot ishlarida erning har bir shaklini xususiyatlarini e’tiborga olish zarurdir. Sharsimon shakl - erning eng umumlashgan birinchi shaklidir. Bu shaklda alohida ifodalangan simmetriya o`qi yo`qdir, unda behisob teng uzunlikdagi o`qlarni kuzatish mumkin. Erning sharsimon shaklini undan ortiq isbotlari aniqlangan. Shunday bo`lsada, sharsimon shakl erning haqiqiy shakliga mos kelmaydi. elipsoid shakl 1940 yilda rus olimi N.F.Krasovskiy rahbarligida olib borilgan o`lchash ilaridan so`ng foydalanila boshlandi. U erning haqiqiy shakliga yaqinroq bo`lgan shakldir. elipsoid bo`yicha aniqlangan er maydoni 510 mln kv.km. Geoid geometrik shakl bo`lmasdan u “erning o`z shakli” maonosida qo`llaniladi. Ҳaqiqatg`dan ham erning shakli juda murakkab va o`ziga xos bo`lib u hech qanday geometrik shaklga o`xshamaydi. Kardioid to`nkarilgan yuraksimon shaklda bo`lib, shimoliy qutb janubiy qutbga nisbatan +30 gradus bo`rtgandir. Bu shaklda qutbiy asimmetriya vujudga keladi. 2.2. Yerning ichki tuzilishi Er sayyorasi quyosh sistemasida o`zining kattaligi jihatdan 5-o`rinda turadi. Er maydonining 361 mln km.kv. suvlik 149 mln. km. kv. quruqlik tashkil etadi. Erning sharining o`rtacha radiusi 6371,2 km. Meridian uzunligi 40008.6 km. ekvator uzunligi 40075,7 km, rning hajmi 1,083*1012 km3, erning massasi 5,976*1021 t, erning o`rtacha zichligi 5,52 gr/sm3. Erning tabiiy yo`ldoshi oydir. Yer pustining sifat jixatdan fark kiluvchi ikki tipi – materik va okeanlar pustlari tipiga planeta relyefining ikki asosiy boskichi materiklar yer yuzasi va Dunyo okeani tubi tugri keladi. Okean satxidan past joylashgan yerlar dippresiya deyiladi. Ularning maydoni 800 ming km.kv.mas: Kasbiy buyi p.t. – 28 m, Turfon –154, Ulik –392. Yer yuzasi satxidan 0-200 m balandlikkacha joylashgan kismlar past tekisliklar deyiladi. Kuruklikning eng katta maydonini 48,2 mln km.kv tashkil kiladi. Undan keyin balandlik boskichi 200 m dan 500 m gacha bulib, kir va platolardan iborat. Platolar yuzasi yassi, tekis kirlarniki esa past baland buladi . Kirlar bilan platolar maydoni 33 mln km.kv ga teng. 500 mdan yukori toglar joylashadi. Balandligiga karab toglarni past urtacha va baland toglar ajratiladi. Chukkilari 1000 m dan yukori kutarilmaydigan toglar past toglar deyiladi. Mas: Kozogiston past toglari Umumiy maydoni 27 mln kv.km. Urtacha toglarning balandligi 1000 m dan 2000 m gacha 2000 m dan yukori kutarilgan toglarni baland toglar yoki Alp tipidagi toglar deyiladi. Ular atigi 16 mln km.kv maydonini egallaydi. Yer yuzasining baland kutarilgan kismlari odatda juda past baland, birtomonga yunalgan kator toglar-tog tizmalaridan iborat buladi. Toglar tizmalarini vodiylar bir biridan ajratib turadi. Keng maydonlarni egallagan tog sistemalari togli ulkalar deyiladi. Uncha baland bulmagan yerlarning kupchiligini tashkil etishi materikda tabiatni zonal bulishiga kulaylik tugdiradi. Togli ulkalarda va kirlarda tabiat sharoit kompleksi balandlikning uzgarishiga karab maxalliy uzgarishlarga uchraydi. Tabiiy tarixiy zonalar doirasida balandlikka karab tabiiy sharoitning uzgarishi vertikal mintakalanish deyiladi. Okean tagi xam kuruklik kabi, chukurlikka karab boskichlarga ajratiladi . 0 dan 2000 m gacha materik sayozligi materiklarning okean satxidan past yuzasi joylashgan . Undan chukurda suv osti yuzasi yuzasi ancha keskin uzgardi va uning kiyaligi oshadi. Bu materig yon bagirlari undan keyin materik etagi keladi. Bu uchala boskich materikning suv osti chekkasini tashkil etadi. U 2440 m chukurlikkacha davom etadi. Kuruklik materik sayozligi va materig yon bagri bilan birgalikda yer yuzasining 40% ni tashkil etib, materik palaxsalarini xosil kiladi. Undan narida 2440 m dan 6000 ming chukurlikkacha dunyo okeani tubi joylashgan, uning yer yuzasining 55% ni tashkil etadi. Dunyo okeanining urtacha chukurligi 3600 m. 2.3. Yer po’sti va uning xususiyatlari Litosfera qobig’i turli jins va minerallardan tashkil topib, fizik xossasi va tarkibi bilan farq qiluvchi ayrim ximiyaviy birikmalardan yoki sof ximiyaviy elementlardan iborat. Litosferaning 16 km qalinligigacha bo’lgan qismi quyidagi elementlarning ko’pligi bilan xarakterlanadi . Qolgan ximiyaviy elementlar birgalikda yer qobig’ining 0,5 %inigina tashkil etadi. Litosfera tarkibidagi turli tog’ jinslarini tashkil etuvchi kislorod, kremniy, alyuminiy, temir va kaltsiy ko’p tarqalgan elementlar xisoblanadi. Atmosfera, gidrosfera va litosfera qobiqlari o’zaro uzviy bog’lik bo’lganligi uchun yer yuzasining tarkibi va tuzilishida o’zgarishlar yuz berib turadi. Litosferaning yuqori qismi asosan cho’kindi, magmatik va metamorfik tog’ jinslaridan tashkil topgan bo’lib, ximiyaviy va fizikaviy xossalariga qarab ularni granit–metamorfik va bazali qatlamlarga bo’lish mumkin. Granit qatlamning o’rtacha qalinligi 50–70 km bo’lib, yer qobig’ida bir xil joylashmagan. Baland tog’li rayonlarda granit qatlami 60–80km, past tog’li rayonlarda esa 50–60 km. Okean suvlari ostida granit qatlami deyarli uchramaydi yoki uning qalinligi 3–18 km dan oshmaydi. Granit qatlami tarkibi bir xil jinsli bo’lib, zichligi 2,6–2,7 gG`sm3 gacha o’zgaradi. Chuqurlik oshgan sari xarorat, bosim va zichlik tez ortadi, 2,3–3,3 km chuqurlikda tog’ jinslarining xarorati 1000S ga yetadi. Bazalt qatlamining qalinligi tekisliklarda 20–30 km, yosh tog’li rayonlarda 15–20 km, okean suvlari tubuda 5–6 km ni tashkil etadi. Uning zichligi 2,8–2,9 gG`sm3 bo’lib, kremniy oksidi kam bo’lgan (bazalt, gabbro va x.k.) jinslardan tarkib topgan. Granit va bazalt qatlamlari tarkibida kremniy va alyuminiy elementlari ko’p tarqalganligi sababli, birgalikda sial qatlami deb xam ataladi. Elementlar Foiz xisobida A.P. Vinogradov ma'lumotlariga ko’ra Kislorod 46,8 Kremniy 27,3 Alyuminiy 8,7 Temir 5,1 Kaltsiy 3,6 Magniy 2,1 Natriy 2,6 Kaliy 2,6 Titan 0,6 Vodorod 0,15 Fosfor 0,08 Uglerod 0,1 Bazalt qatlamining ostki qismida Moxorovich bo’luvchi chizig’i (chegarasi) yotadi (ushbu chegara uni birinchi bo’lib aniqlagan yugoslaviyalik geofizik S. Maxorovich nomi bilan ataladi). Uning ostida Yerning mantiya deb ataluvchi qismi bo’lib, u quyidagi qobiqlarga bo’linadi: 1. Barisfera qatlamining qalinligi 900km bo’lib, u kislorod va kremniy elementlaridan tashqari magniyga boy jinslardan tashkil topgan. Zichligi yuqori qismida 3,2-3,4 gG`sm3, pastki qismida 4–4,6 gG`sm3 ni tashkil etadi. 2. Oraliq qobik 900–2900 km chuqurlikda joylashgan bo’lib, yer yadrosining yuqori qismi bilan chegaralanadi. Uning tarkibida kislorod, temir, magniy, nikel elementlari bor deb taxmin qilinadi. Zichligi 5,3–6,6 gG`sm3. 3. Yer yadrosi (mag’zi) 2900km chuqurlikdan boshlanib, uning markaziga-cha (6371,221 km) boradi. U eng og’ir moddalar–nikel va temirdan iborat. Zichligi 7–11 gG`sm3. Yerning yadro qismida bosim 3–4 mln. atmosfera, xarorat esa 2000–50000S. Ba'zi olimlar yerning yadro qismi 5100 km chuqurlikda (2200 km qalinlikda) suyuq massadan iborat deb qarashsa, ba'zilari yer markazigacha qattik jismdan iborat deb xisoblaydilar. Seysmologik tekshirishlar aniqlashicha yerning granit va bazalt qatlamlari qattiq jinslardan, mantiya va yadro qobiqlari esa o’zining fizik xossalariga binoan suyuq, xamirsimon, parafin ko’rinishidagi moddadan iborat. Yer poʻsti deb ataluvchi qatlam oʻrtacha 30 km qalinlikka ega boʻlib, uning ostidagi Yer mantiyasi 2900 km chuqurlikkacha boradi. Undan pastda — 5500 km li chuqurlikkacha suyuq tashqi yadro joylashgan boʻlib, markazda diametri 1500 km chamasidagi qattiq subʼyadro yotadi. Yerdan tashqarida tashqi geosferalar — suv sferasi (gidrosfera) va havo sferasi (atmosfera) joylashgan. Boshqa sayyoralarning tortishi taʼsirida ekliptika tekisligining holati va Yer orbitasining shakli mln. yillar mobaynida sekin oʻzgaradi. Bunda ekliptikaning Laplas tekisligita ogʻishganligi 0° dan 2,9° gacha, Yer orbitasi ekssentrisiteti esa 0 dan 0,067 gacha oʻzgaradi. Hoz. ekssentrisitet 0,0167 ga teng bulib, yiliga 4-10~7 dan kamaya boradi. Olam Shim. Qutbidan turib Yer shariga qaralsa, Yerning orbita buylab soat miliga teskari yunalishda aylanayotganini koʻrish mumkin boʻlar edi. Gravitatsiya, Yerning oʻz oʻqi atrofida aylanishi natijasida yuzaga keladigan markazdan qochma kuch, shuningdek, relyef hosil qiluvchi ichki va tashqi kuchlar taʼsirida Yer murakkab shaklga kirgan. Gravitatsion potensialning sath yuzasi (yaʼni hamma nuqtalarda shoqul yoʻnalishiga perpendikulyar (tik) boʻlgan va okean sathiga toʻgʻri keladigan yuza) taqriban Yer shakli deb qabul qilingan (bunda okeanlarda toʻlqin, suv koʻtarilishi, oqim va atmosfera bosimi taʼsirida suv sathining oʻzgarib turishi eʼtiborga olinmaydi). Bu geoid shakl deb ataladi. Ana shu yuza bilan chegaralangan qajm Yer qajmi deb h.isoblanadi (qitʼalarning dengiz sathidan yuqori joylashgan qismlari hajmi bunga kirmaydi). Geodeziya, haritagrafiya va b. da bir qancha ilmiy va amaliy masalalarni hal qilish uchun Yer shaklining ellipsoid yuzasini Yer shakli deb qabul qilinadi. Yer ellipsoidi parametrlarini, Yerdagi holatini, shuningdek, Yerning gravitatsion maydonini bilish, sunʼiy kosmik jismlarning harakat qonunlarini oʻrganadigan astrodinamikada katta ahamiyatga ega YER shar shaklida deb hisoblansa, ekvatordagi har bir nuqta 462 m/s, sr kenglikdagi nuqtalar esa 463 cos f (m/s) tezlik bilan harakatlanadi. Aylanish chizikli tezligining, binobarin markazdan qochma kuchning kenglikka bogʻliqligi turli kengliklarda ogʻirlik kuchi tezlanishining turlicha boʻlishiga olib keladi. YERning aylanish oʻqi ekliptika tekisligiga tushirilgan perpendikulyardan 23°26,5’ ogʻishgandir (20-a. urtalarida); hozir bu burchak yiliga 0,47" dan kichrayib bormoqda. Yer Quyosh atrofida orbita boʻylab harakat qilganda aylanish oʻqi fazoda doimiy yoʻnalishini deyarli sakdaydi. Bu esa pil fasllarini hosil qiladi. Yerning oʻz oʻqi atrofida aylanishi natijasida kun va tun hosil boʻladi. Yerning oʻz oʻqi atrofida bir marta aylanish davri sutka deyiladi. Oy, Quyosh va b. sayyoralarning gravitatsion taʼsirida Yer oʻqi qiyaligi va orbitasi ekssentrisitetining uzok, davom etadigan davriy oʻzgarishlari yuzaga keladi, bu esa, oʻz navbatida, iklimning koʻp asrlar davomida qisman oʻzgarib borishiga sabab buladi. Oy va Quyoshning tortishi taʼsirida Yerning aylanish davri muntazam ravishda ortib bormoqda. Oyning tortishi atmosfera, suv qobigʻi va „qattiq“ Yerda ham deformatsiyalanishni yuzaga keltiradi. Oy tortishi natijasida Yer poʻstidagi koʻtarilish-pasayish amplitudasi 43 sm ga, ochiq okeanda koʻpi bilan 2 m ga yetadi; atmosferada esa bosim bir necha yuz N/m2 (bir necha mm sim. ust.)gacha oʻzgaradi. Koʻtarilish-pasayish harakatida roʻy beradigan ishqalanish taʼsirida Yer- Oy sistemasi energiya yoʻqotadi va harakat miqdori momenti Yerdan Oyga oʻtadi. Oqibatda Yerning aylanishi sekinlashadi, Oy esa Yerdan uzokdashadi. Yerning oʻz oʻqi atrofida aylanish davri bir asrda oʻrtacha bir necha m/s ga ortib bormoqda (500 mln. yil oldin sutka 20,8 soat boʻlgan). Yerning aylanish tezligi havo massalari va namlikning mavsumiy almashinib turishi natijasida ham yil davomida oʻzgarib turadi. Yer qutblari botiq (ekvator atrofi massasi kattaroq) bulganligi va Oy orbitasi Yer ekvatori tekisligida yotmaganligidan Oyning tortishi pretsessiyami vujudga keltiradi, yaʼni Yer oʻqi fazoda ekliptika oʻqi atrofida sekin burilib boradi va 26 ming yil deganda bir marta toʻliq konus sirt chizadi. Bu harakatga oʻq yoʻnalishining davriy tebranishlari — nutatsiya ham qushilib ketadi (asosiy davri 18,6 yil). Aylanish uqining Yer tanasiga nisbatan holati davriy ravishda ham (bunda qutblar urtacha holatdan 10—15 m ogadi), asrlar davomida ham oʻzgarib turadi, Shim. qutbning Urtacha holati Shim. Amerika tomonga yiliga −11 sm dan surilib boradi (k,. Geografik qutblar). Yerning tuzilishi. Magnitosfera. Yerning eng tashqi va eng kalin poʻsti Yerga eng yaqin fazo — magnitosfera, uning fizik xossalari Yer magnit maydoniga va bu maydonning kosmik zarralar oqimi bilan oʻzaro taʼsirlashuviga bogʻliq. Kosmik zondlar va Yer sunʼiy yoʻldoshlari yordamida olib borilgan tekshirishlar Yer doimo Quyoshdan keladigan korpuskulyar zarrachalar oqimi (quyosh shamoli)da turishini koʻrsatadi. Yer orbitasi yaqinida bu zarralar oqimining tezligi 300 dan 800 km/s gacha yetadi. Quyosh plazmasida kuchlanganligi oʻrtacha 4,8-10~3 a/m (6- 10~5)ga teng magnit maydoni mavjud. Quyosh plazmasi oqimi Yer magnit maydoni bilan tuqnashganda zarba toʻlqini paydo boʻladi, uning Yer markazidan uzokligi 13—14 Re ga teng (Rffi — Yer radiusi), shu toʻlqindan keyin 20 ming km qalinliqdagi qatlam (oraliq soha) keladi. Quyosh plazmasidagi magnit maydonida zarralar tartibsiz harakatlanadi. Bu maydonda plazma t-rasi 200 ming darajadan 10 mln. darajagacha koʻtariladi. Magnitosferaga quyosh shamoli oraliq soha orqali utadi. Oraliq soha bilan magnitosfera chegarasi — magnitopauza quyosh shamolining dinamik bosimi Yer magnit maydoni bosimi muvozanatlab turadigan joydan utadi. U Yer markazidan 10—12 Rffi (70—80 ming km), qalinligi 100 km; magnitopauza atrofida magnit maydoni kuchlanganligi 8-10 2 a/m (10~3). Quyosh faolligi paydo boʻlishi natijasida magnitosfera oʻzgaradi. Quyosh faolligi tufayli quyosh shamoli va uning magnit maydonida sezilarli oʻzgarish yuz beradi, yaʼni magnit boʻroni paydo boʻladi. Magnit boʻroni tufayli atmosferaning yuqori qatlami qiziydi, zarralar ionlanishi ortadi, tezlashadi, qutb yogʻdusining yorqinligi kuchayadi, elektromagnit shovqinlari hosil boʻladi, qisqa toʻlqinli radioaloqa buziladi va h. k. Geomagnit maydon Yerning radiatsiya mintaqasini hosil qiladi, bu esa kosmik kemalarning uchishi uchun xavflidir. „Qattiq“ Yer. „Kattiq“ Yerning tuzilishi, tarkibi va xususiyatlari haqida, asosan, taxm. maʼlumotlargina mavjud, chunki Yer poʻstining faqat eng ustki qisminigina bevosita kuzatish imkoniyati bor. Yer qaʼrining eng chuqur qatlamlari toʻgʻrisidagi maʼlumotlar esa turli xil bilvosita (asosan, seysmologiya, gravimetriya, geotermiya, magnitometriya, geofizika, Yer tebranishi chastotasini oʻlchash va b.) tadqiqot usullari bilan olingan. Bulardan eng ishonchlisi — zilzila toʻlqinlarining Yerda tarqalish yoʻllari va tezligini oʻrganishga asoslangan seysmik usuldir. Bu tadqiqotlar asosida Yer 3 geosfera: Yer poʻsti, mantiya va yadrodan tuzilganligi isbotlandi. „Qattiq“ Yerning ustki qismi — Yer poʻsti tarkibi nihoyatda xilma-xil va eng murakkab sferadir. Olimlarning fikriga koʻra, Yer poʻstining qalinligi quruqlikda 20—80 km, okeanlar tubida 5—10 km. Oʻrta Osiyoda Yer poʻstining qalinligi tekisliklarda 35 km, togʻlik joylarda 50—80 km. Yer poʻsti bir necha tipga boʻlinadi; ulardan koʻp tarqalganlari materik va okean osti Yer poʻstidir. Materik Yer poʻsti 3 qatlamdan iborat: ustki — chukindi qatlam (10 km dan 20 km gacha), oʻrta — shartli ravishda „granit“ qatlam deb ataladigan qatlam (10 km dan 40 km gacha) va quyi — „bazalt“ qatlami (10 km dan 80 km gacha). Okeanlarda choʻkindi qatlamning qalinligi aksari bir necha yuz m ni tashkil etadi. „Granit“ qatlami juda yupqa yoki butunlay bulmaydi. Uning urnida qalinligi 1— 2,5 km cha bulgan va tabiati aniqlanmagan „ikkinchi“ qatlam uchraydi. „Bazalt“ qatlamining qalinligi 5 km chamasida. Yer poʻstining asosiy tiplaridan tashqari yana „oraliq“ tuzilishiga ega bir necha tiplari uchraydi. Subkontinental (baʼzi bir arxipelaglar tagida) va subʼokean tiplari (qitʼa ichkarisida va chekka dengizlarning chuqur suvli botiqlarida) shular jumlasidandir. Subkontinental poʻstda „granit“ va „bazalt“ qatlamlari bir-biridan unchalik aniq ajralmagan va umumlashtirilib granit- bazalt qatlami deb yuritiladi. Subʼokean poʻsti okean osti Yer poʻstiga yaqin, ammo undan umumiy qalinligi, shu jumladan chukindi qatlamining qalinligi bilan farq qiladi. Yer poʻsti 95 % otqindi, 5 % chukindi va metamorfik jinslardan tuzilgan. Aksariyat foydali qazilma konlar Yer poʻstila joylashgan. Yer poʻstining ostida Yerning mantiya qobigʻi boshlanadi. Mantiyadan Yer poʻsti Moxorovichich yuzasi bilan ajralgan. Mantiya 3 qatlamdan iborat bulib, 2900 km chuqurlikkacha choʻzilib, usha yerda Yerning yadrosi bilan chegaralanadi. Ikki qatlami yu qori mantiya (kalinligi 850— 900 km)ni va 3-qatlam quyi mantiya (qalinligi 2000 km cha)ni tashkil etadi. 1- qatlamning bevosita Yer poʻsti tagidagi ustki qismi substrat deyiladi. Yer poʻsti substrat bilan birgalikda litosferami hosil qiladi. Yuqori mantiyaning quyi qismi uning xossalarini kashf etgan seysmolog nomi bilan Gutenberg kotlami (astenosfera) deb ataladi. Gutenberg qatlamida seysmik toʻlqinlarning tarqalish tezligi undan yuqori va quyidagi qatlamlardagidan kichikroq. Astenosfera quyi mantiyadan Golitsin qatlami bilan ajralgan. Golitsin qatlamida seysmik toʻlqinlarning tezligi quyiga tomon orta boradi (boʻylama toʻlqinlar 8—11,3 km/sek, koʻndalang toʻlqinlar 4,9—6,3 km/sek ga yetadi) (q. Yer mantiyasi). Hoz. zamo-naviy tasavvurlarga kura mantiyaning tarkibi tosh meteoritiga yaqin. Man- tiyada kislorod, kremniy, magniy, temir koʻp. Yer yadrosi (urtacha radiusi 3,5 ming km cha) tashqi yadro hamda 1,3 ming km radiusli ichki yoki subʼyadroga bulinadi. Subʼyadroda seysmik toʻlqinlar deyarli bir xil tezlikda tarqaladi. Ularni bir-biridan kalinligi 300 km ga yaqin oraliq zona ajratib turadi. „Qattiq“ Yerning fizik xossalari va kimyoviy tarkibi. Yer ichiga chuqur kirgan sari zichlik, bosim, ogʻirlik kuchi, moddaning elastikligi, qayishqoqligi va t-ra oʻzgarib boradi. Yer Poʻstining oʻrtacha zichligi 2,8, choʻkindi qatlamniki 2,4—2,5, „granit“ qatlamniki 2,7, „bazalt“ qatlamniki 2,9 t/m3. Yer poʻsti bilan mantiya chegarasida (Moxorovichich yuzasida) zichlik 2,9—3,0 dan 3,1—3,5 t/m3 gacha yetadi. Shundan soʻng zichlik asta-sekin orta boradi va yadroda birdaniga 10,0 t/m3 ga yetadi, keyin yana asta-sekin orta borib, Yer markazida 12,5 t/m3 ga teng boʻladi. YER poʻsti va yuqori mantiyada t-ra chuqurlikka tomon koʻtarila boradi. Mantiyadan „qattiq“ Yer ustiga tomon issiq oqim keladi; bu oqim Quyoshdan keladigan issiqlikdan bir necha ming marta kam. Mantiyaning hamma joyida t-ra uning tarkibidagi materialning toʻla erish t-rasidan past. Materik Yer poʻsti tagida t-ra 600—700° ga yaqin, Gutenberg qatlamida esa erish nuqtasiga yaqin (1500—1800°) boʻlsa kerak. Mantiyaning yanada chuqur qatlamlari va yadro haqida taxm. fikr yuritiladi. Yadroda t-ra 4000—5000° dan oshmasa kerak, koʻpchilik tadqiqotchilar fikricha yadro tarkibida temir va nikel metallari koʻproq, boshqalar fikricha mantiya va yadroning tarkibi bir xil, ammo ular xossalarining turliligi katta bosimda boʻladigan fazali oʻtishlarga bogʻliq. Yuqori mantiyaning 700 km chuqurlikkacha boʻlgan qismida zilzila oʻchoqlari mavjudligi aniqlangan. Bu esa mantiyani tashkil etadigan materialning mustahkamligidan dalolat beradi; bundan ham chuqurroqa zilzila oʻchoqlarining yoʻqligi bu yerda moddaning u qadar mustahkam emasligidan yoki yetarli darajada mexanik kuchlanish yoʻqligidan darak beradi. Substratning elektr oʻtkazuvchanligi juda sust; Gutenberg (astenosfera) qatlaminiki esa kuchli, bu t-raning yuqori boʻlishi bilan bogʻliq boʻlsa kerak deb hisoblaydilar, quyi mantiyaniki, ehtimol, bundan ham kuchliroq. Yer yadrosida oʻtkazuvchanlik juda kuchli, bu esa yadrodagi moddaning metallik xossalaridan darak beradi. Hoz. kosmogonik farazlar sayyoralar, ularning yoʻldoshlari va meteoritlarning kimyoviy tarkibi Quyosh tarkibiga yaqin boʻlishi kerakligini koʻrsatadi (q. Geokimyo). YER poʻstining deyarli yarmi kisloroddan, toʻrtdan biridan koʻprogi esa krem- niydan tarkib topgan. Alyuminiy, magniy, kalsiy, natriy va kaliy ham anchagina. Kislorod, kremniy, alyuminiy Yer poʻstida eng koʻp tarkalgan birikmalar — silikat angidrid (SiO2) va alyuminiy oksid (A12O3)ni hosil qilgan. Mantiya asosan magniy va temirga boy ogʻir minerallardan iborat. Ulardan SiO2 bilan birikmalar vujudga kelgan. Substratda, forsterit (Mg2Si04) eng koʻp, undan chuqurda fayalit (Fe2Si04) ulushi orta boradi. Quyi mantiyada yuqori bosim taʼsirida bu minerallar oksidlar (SiO2, MgO, GʻeO)ga parchalanib ketgan deb taxmin qilinadi. YER ichki qismlaridagi moddalarning agregat holati Yer qaʼridagi yuksak t-ra va bosimga bogʻliq; agarda yuqori bosim boʻlmaganda mantiya erib ketardi, shu sababli butun mantiya qattiq kristall holatdadir; faqat Gutenberg qatlamida t-raning taʼsiri bosimdan kuchli boʻlganligi sababli uni amorf yoki qisman erigan xrlatda deb hisoblaydilar. Tashqi yadro suyuq (erigan) holatda boʻlsa kerak, chunki suyuklikda tarqala olmaydigan koʻndalang seysmik toʻlqinlar tashqi yadrodan oʻtmay qoladi. Yer magnit maydonining paydo boʻlishi suyuq tashqi yadro mavjudligiga bogʻliq deb faraz qilinadi. Subʼyadro har holda qattiq boʻlsa kerak (uzunasiga tarqaladigan toʻlqinlar subʼyadro chegarasiga yaqinlashganda unda koʻndalang toʻlqinlar hosil qiladi). Geodinamik jarayonlar. Yer geosferalarining moddasi doimiy harakatda va oʻzgarishda. Suyuq va gazsimon qobiqda bu jarayonlar tez oʻtadi. Ammo Yer kurrasining rivojlanish tarixining asosiy magʻzini deyarli qattiq moddadan tuzilgan ichki geosferalarning ancha sekin harakatlari tashkil etadi. Yer ichida va yuzasida sodir boʻlayotgan jarayonlar 2 asosiy guruhga ajratiladi: ichki energiya (asosan, radioaktiv par-chalanish) taʼsirida vujudga keladigan endogen jarayonlar va Yerga tushadigan quyosh nuri energiyasi vujudga keltiradigan ekzogen jarayonlar. Endogen jarayonlar, asosan, chuqur geosferalar uchun xos. Yer poʻstining quyi qismlarida, yuqori mantiya va yanada chuqurroqsa juda katta hajmdagi jismlarning koʻchishi, kengayishi, siqilishi, bir fazadan ikkinchi fazaga oʻtishi, kimyoviy elementlarning koʻchishi (migratsiyasi), issiqlik va elektr toklarining sirkulyasiyasi va b. sodir boʻlib turadi. Ana shu jarayonlar taʼsirida yengil komponentlar ustki geosferalarda, ogʻir komponentlar chuqur geosferalarda toʻplana borgan. Endogen jarayonlar Yer poʻstiga taʼsir etishi natijasida uning baʼzan qismlari vertikal hamda gorizontal yoʻnalishda siljiydi, Yer poʻstining ichki tuzilishi deformatsiyalanadi va oʻzgaradi. Bularning hammasi tektonik jarayonlar boʻlib, bu jarayonlar namoyon boʻlgan joy tektonosfera deb ataladi. Tektonik jarayonlar bilan oʻzaro bogʻlangan holda magmatik jarayonlar ham sodir boʻlib turadi, bu jarayonlar natijasida magma pastdan yuqoriga koʻtariladi va lava xrlatida yoriqlardan Yer yuzasiga oqib chiqadi (vulkanizm). Tektonik deformatsiyalar (dislokatsiyalar) va magmaning singishi natijasida togʻ jinslari metamorfizm jarayoniga uchraydi — yuqori bosim va t-ra taʼsirida mineral ochiq tarkibi va strukturasi oʻzgaradi. YER yuzasi va poʻstining yuqori qatlamlariga ekzogen jarayonlar ham taʼsir etadi. Togʻ jinslarning nurashi, yemirilgan togʻ jinslarini shamol va oqar suvlar olib ketishi, yer yuzasining daryo-soylar, yer osti suvlari, muzliklar tomonidan oʻzgartirib yuborilishi, quruqlikdagi pastliklarda, dengiz va koʻllarda toʻplanib qolib, keyinchalik choʻkindi togʻ jinslariga aylanishi ekzogen jarayonlardir. Endogen va ekzogen jarayonlarning yer yuzasiga taʼsiri bir-biriga qarama-qarshi. Endogen jarayonlar (asosan, tektonik harakatlar) katta pastbalandliklar xrsil qiladi, ekzogen jarayonlar esa koʻtarilgan joylarni parchalaydi, boʻlib-boʻlib yuboradi, yemirilgan mahsulotlarni pastqam joylarga eltadi, yaʼni yer yuzasini tekislab, muvozanatni saqlashga intiladi. Ichki va tashqi jarayonlarning oʻzaro taʼsiri natijasida yer yuzasida turli xil notekisliklar paydo boʻladi, natijada yer yuzasining relyefi tarkib topadi. Ichki va tashqi kuchlar nisbatining turlicha boʻlishiga qarab togʻlar, adirlar yoki tekisliklar hosil boʻladi. Endogen jarayonlar taʼsirida Yer ichidagi jinslar uning yuzasiga chiqib qolib, denudatsiya va akkumulyasiyaga uchraydi va choʻkindi jinslar hosil qiladigan asosiy manbalardan biriga aylanadi. Yer poʻsti choʻkkanda choʻkindi jinslar Yer ichiga kirib, endogen jarayonlar taʼsiriga tortiladi, baʼzan erib magmaga aylanadi va yana tektonik harakatlar taʼsirida Yer yuzasiga chiqib qoladi. Yer poʻsti strukturasining asosiy xususiyatlari. Yer poʻsti — ichki geosferalar ichida bevosita oʻrganish imkoniyati boʻlgan yagona geosfera. Shuning uchun ham Yer poʻstining strukturasini oʻrganish faqat Yer poʻstini emas, balki umuman Yerning rivojlanishi tarixi toʻgʻrisida fikr yuritish uchun muhimdir. Yer poʻsti 2 asosiy qism — materik Yer poʻsti va okean osti Yer poʻstidan iborat, shulardan materiklar Yer poʻsti yaxshiroq oʻrganilgan. Materikdagi Yer poʻstining eng qad. tarkibiy unsurlari qad. (tokembriy) platformalar — tektonik jihatdan kam harakat qiladigan (barqaror) keng quruqliklardir. Platforma hududlarining anchagina qismi geologik tarix davomida deyarli gorizontal yotgan choʻkindi jinslar bilan qoplangan plitalarga aylangan. Ularning ostida qad. burmalangan fundament joylashgan. Bunday fundament choʻkindi jinslar boʻlmagan qalqonlarda yer yuzasiga chiqib qolgan va burmalangan metamorfik jinslardan tashkil topgan, bularni asosan granit tarkibli chuqur magmatik intruziyalar yorib chiqqan. Qad. platformalar bir-biridan faol geosinklinal mintaqalar bilan ajralgan; geosinklinal mintaqalar bir qancha geosinklinal sistemalardan iborat. [[Geosinklinal mintaqalar uzunasiga oʻnlarcha ming km ga choʻzilgan, ularda Yer poʻsti qalin, katta amplitudali vertikal qarakatlar sodir boʻlgan, togʻ jinslari kuchli burmalangan, vulkan harakatlari faollashgan va seysmik harakatlar shiddatli tus olgan. Okean osti Yer poʻsti kam oʻrganilgan va bu sohada koʻproq faraz qilinadi. Keng va nisbatan tekis boʻlgan okean tubida vulkanizm kam, seysmik harakatlar sust, Yer poʻstining vertikal harakatlari sekin oʻtadi. Bunday maydonlar okean platformalari deb ataladi. Ayni vaqtda okean ostida tektonik harakatlar boʻlib turadigan zonalar ham bor, ular okean rift mintaqalari deb ataladi va butun okeanlar boʻylab oʻrtaliq togʻ tizmalari shaklida choʻzilib yotadi. Ularda vulkanizm, kuchli seysmiklik va Yer qaʼridan keladigan issiklik oqimi katta. Tizmalari boʻylama ketgan yer yoriqlari bilan murakkablashgan shunday joylarda qator chuqur rift botiklari paydo boʻlgan. Materik va okean osti Yer poʻstlarining oʻzaro strukturaviy nisbatiga koʻra ularning bir-biridan prinsipal farq qiladigan 2 tipini ajratish mumkin. Atlantika tipi deb ataluvchi birinchisi, asosan Atlantika, Hind va Shim. Muz okeanlariga xos. Bu yerda materik va okean chegarasi materik poʻsti strukturalarini koʻndalangiga kesib oʻtadi, undan okean osti Yer poʻstiga oʻtishi esa keskin boʻlib „granit“ qatlamini materik yon bagʻriga kirib yoʻqolishidan amalga oshadi. Ikkinchi, yoki tinch okean tipi Tinch okean chekkalari, Atlantika okeanining Karib dengizi va orollari, Jan. Gebrid o.lari va Hind okeanining Indoneziya qirgʻoklariga tegishlidir. Bunga mezozoy va kaynozoy burmali sistemalari va hoz. zamon geosin-klinallarining kontinent chetiga parallel yotishi xosdir. Oʻtish zonasi tarkibida geoantiklinal koʻtarilmalar mavjud. Hoz. relyefda bular orollar yoyining togʻlik arxipelagi koʻrinishida namoyon boʻlgan. Bular bilan chekka dengizlarning chuqur suv osti botiklari va kambar uzun okean novlari koʻrinishidagi geosinklinal bukilmalar yonma yon joylashgan. Tinch okean qirgʻoklarining bunday xususiyatlarini koʻpincha uning kadimiyligidan deb izoxlaydilar. Ayni paytda atlantika tipidagi okeanlarning nisbatan yosh ekanligiga shubha yoʻq. Tarixiy geol. maʼlumotlariga koʻra paleozoy erasining oxirida Jan. Amerika, Afrika, Avstraliya va Antarktida materiklari, Madagaskar o. va qad. Hind platformasi bilan birgalikda Gondvana deb atalmish yagona kontinental massivni tashkil etgan. Fakat mezozoy davomida u boʻlaklarga ajralgan, natijada xoz. Hind va Atlantika okeanlari botiklari paydo boʻlgan. Bu faktni hamma tomonidan yakdil tan olinishi uni turlicha talqin etilishini inkor qilmaydi. Baʼzi bir olimlar bu hodisani „okeanlanish“ natijasi, yaʼni materik Yer poʻstini okean osti Yer poʻstiga aylanishi deb hisoblaydilar. Ayni vaqtda okeanlar materik Yer poʻsti bloklarining surilishi va tag substratning ochilib qolishidan hosil buladi degan fikrlar keng tarqalmoqda. Materiklar dreyfi toʻgʻrisidagi bunday fikrlar paleogeografiya maʼlumotlari asosida tasdiqlangan. 20-a.ning 60-y.larida olgʻa surilgan mobilistik gipotezalardan „yangi global tektonika“ yoki „plitalar tektonikasi“ deb atalmish gipoteza keng tar-qaldi. Bu gipotezalar okeanlarda olib borilgan geofizik tadqiqotlarga aoslangan. Unda okean osti Yer poʻstining okean oʻrtaliq tizmalaridan ikki tomonga qarab „oqishi“ va buning natijasida okean choʻkmalarining kengayishi taxmin qilinadi. Yer relyefi. Yerning eng yirik (sayyoraviy koʻlamdagi) relyef shakllari Yer poʻstining eng ulkan strukturali unsurlariga muvofiq keladi. Ularning morfologik tafovutlari Yer poʻsti ayrim qismlarining tuzilishi va tarixidagi farqqa hamda tektonik harakatlarning yunalishiga qarab bel-gilanadi. Yer yuzi relyefining asosan ichki (endogen) jarayonlar taʼsirida paydo boʻladigan bu shakllari morfostrukturalar deb ataladi. Sayyora masshtabidagi morfostrukturalar nisbatan kichikroq, lekin bari bir yirik morfostrukturalar — ayrim qirlar, togʻ tizmalari, platolar, botiklar va b. relyef shakllariga ajraladi. Bu morfostrukturalar ustida morfoskulpturalar deb ataladigan va aksari tashqi kuchlar taʼsirida vujudga kelgan xilma-xil mayda relyef shakllari joylashgan. Morfostrukturalar Yer yuzasidagi yirik past-balandliklar, materik doʻngliklari va okean botiqlarini hosil qiladi. Quruqlik relyefining eng yirik unsurlari — tekislik- platforma va togʻ (orogen) oblastlari. Suv osti relyefining eng yirik unsuri okean oʻrtaliq tizmalari dir (Yer yuzasining 10 % gacha). Ularning umumiy uz. 60 ming km dan koʻproq. Ular nishabli balandliklar boʻlib, kengligi bir necha oʻn km dan ming km gacha, qoʻshni havzalar tubidan 2—3 km koʻtarilib turadi. Tizmalarning ayrim choʻqqilari okean sathidan vulkan orollari shaklida koʻtarilgan (Tristan-da-Kunya, Buve, Santa- Yelena va b.). YER yuzasining tuzilishida Yer poʻstini butunlay kesib oʻtadigan va koʻpincha mantiyagacha boradigan chuqur Yer yoriqlari muhim rol oʻynaydi. Ular Yer poʻstini relyefda yaxshi ifodalanib turadigan katta boʻlaklarga ajratib turadi. Yirik Yer yoriqlari okeanlar tubida kenglik va subkenglik boʻyicha 1000 km gacha choʻzilgan. Bunday Ye yoriqlari okean oʻrtaliq tizmalarini kesib oʻtgan, ularni biri ikkinchisiga nisbatan 10—100 km ga siljigan segmentlarga ajratib yuborgan va relyefda tepalik, kambar botiqlar va ular ustidan koʻtarilgan togʻ tizmalari shaklida namoyon boʻlgan. Morfoskulpturalar. Morfoskulpturalarning shakllanishida dare va vaqtincha oqar suvlarning roli katta. Suv keng tarqalgan flyuvial (erozion va akkumulyativ) shakllarni (daryo vodiylari, soyliklar, jarlar va b.) hosil qilgan. Muzlik shakllari ham koʻp. Ular xoz. va kad. muzliklar faoliyati bilan bogʻliq. Osiyo va Shim. Amerikada koʻp yillik muzloq qatlamli jinslar tarqalgan joylarda turli shakldagi muzlagan yerlar (kriogen) relyefi rivojlangan. Choʻl va chala choʻl oʻlkalarda fizik nurash, shamol va vaq-tincha okar suv oqimlari tufayli yuzaga kelgan arid relyef shakllari keng tarqalgan. [[Biosfera. Tarkibi, tuzilishi, energetikasi tirik organizmlar faoliyati bilan chambarchas bogʻlangan biologik qobiq, yaʼni biosferaning mavjudligi Yerning sayyora sifatidagi oʻziga xos eng muhim xususiyatidir. [[Biosferaga Yerning faqat hoz. hayot tarqalgan ustki qismigina emas, balki boshqa geosferalarning tirik modda kirib boradigan hamda uning faoliyati taʼsirida qachonlardir qaytadan oʻzgargan qismlari ham kiradi. Shu sababdan biosfera tirik organizmlarning faqat hoz. yashash muhitini emas, balki kad. muhitini ham oʻz ichiga oladi. Turli maʼlumotlarga koʻra, Yerda 2,5 mln. turga yaqin tirik organizmlar tarqalgan. Shundan faqat 1/5 qismini oʻsimliklar tashkil qiladi. Hayvonlar orasida turlar soni jihatidan boʻgʻimoyoqlilar birinchi (1500000 turdan ortiq), mollyuskalar — ikkinchi (130000 tur), xordalilar (40000 tur) uchinchi, oʻsimliklardan yopiq urugʻlilar birinchi (350000 tur), zamburugʻlar (100000 tur) ikkinchi oʻrinda turadi. Biroq turlar soni individlar soniga har doim mos kelavermaydi, chunki oʻsimlik va hayvonlar ayrim sistematik guruhlarining turlari kam boʻlgani holda individlar soni haddan tashqari koʻp bulishi mumkin. Shu sababdan oʻsimliklar va hayvonot dunyosini taʼriflashda biomassa va biologik mahsuldorlik tushunchalaridan foydalaniladi. Tarkibi jihatidan biosfera moddasi tirik (organizmlar), biogen (tirik organizmlar barpo etgan mahsulotlar), biokos (biologik va anorganik jarayonlarning birgalikdagi taʼsiri natijasida ham hosil boʻlgan) va kos (anorganik) moddalarga boʻlinadi. Xulosa Inson va Yer. Maʼlumotlarga qaraganda, eng qad. odamlar bundan 2 mln. yil oldin (baʼzi olimlarning fikricha, 1 mln. yil oldin) paydo boʻlgan. Odamning paydo boʻlgan joyi haqidagi masala hali uzil-kesil hal etilmagan. Baʼzi olimlar odamning dastlabki makoni Afrika boʻlgan deyishsa, boshqalari — Yevrosiyoning jan. hududlari, uchinchilari — Oʻrta dengiz oʻlkalari deb hisoblashadi. Ilk paleolit davridayoq (yana q. Tout acpu) odam Markaziy va Jan. Yevropa. Afrika va Osiyoning koʻpgina joylarida yashagan; yuqori paleolit davriga kelib jismoniy jihatdan hoz. zamon tipidagi odam (Homo Sapiens — „akdli odam“) shakllandi, shu davrning oʻzidayoq urugʻ jamoalari ham vujudga kelgan boʻlsa kerak (q. Antropogenez, Ibtidoiy jamoa tuzumi). Yuqori paleolit davrida odamlar yana kengroq yerlarga tarqala boshlagan, jumladan Yevropa va Osiyoning muzdan boʻshagan kattakatta hududlariga oʻrnashgan; Osiyoning shim.-sharqiy chekkalariga yetib, Shim. Amerikaga qam kirib borgan. Jan. Osiyodan Avstraliya va Yangi Gvineyaga odam oʻta boshlagan. Mezolit davrida Shotlandiya va Skandinaviya, Boltik, dengizi sohillari, Shim. Muz okeani sohillarining bir qismiga odam joylashgan. Neolit davrida Yaponiya orollari va Okeaniyaga oʻrnashgan. Ijtimoiy i. ch. jarayonida odam tevarak-atrofdagi muhitga taʼsir etadi, uni oʻzgartiradi. Kishining tabiatga taʼsir etish shakllari turlicha. Bu taʼsir natijasida suv resurslari qayta taqsimlanadi, mahalliy iqlim oʻzgaradi, re-lyefning baʼzi xususiyatlari boshqa qiyofaga kiradi. Inson taʼsirida geografik landshaft komponentlaridan birining oʻzgarishi boshqa komponentlarning ham oʻzgarishiga olib keladi. Tabiiy sharoit xoʻjalik faoliyati yoʻnalishiga va madaniyatning koʻpgina unsurlariga (uyjoy, kiyim-kechak, oziq-ovqat va b.) katta taʼsir koʻrsatadi, lekin bu taʼsir hal qiluvchi ahamiyatga ega boʻlmaydi. Tabiatdan oqilona, maqsadga muvofiq ravishda va vaqshiylarcha, ayovsiz foydalanish yoʻllari bor. Birinchi usulda tabiiy boyliklar muhofaza qilinadi, maqsadga muvofiq oʻzgartiriladi. Ikkinchi munosabat esa tabiatni qashshoqlashtiradi, fazilatini pasaytiradi. Ilmiy-texnika inqilobi natijasida tabiiy resurslardan foydalanish jadal surʼatda olib borildi. Tabiiy boyliklar tiklanmaydigan (mas, foydali qazilmalar) va yangilanadigan (mas, tuproq, oʻsimliklar, hayvonlar) resurslarga boʻlinadi. Shu sababli insoniyat oldida tabiiy muhitni yoʻq boʻlib ketishdan saklab qolishdek muhim vazifa turibdi. Foydalanilgan adabiyotlar 1. Aleksandrоvskaya N.V., Yeramоv R.A. va bоshqalar. Dunyo qit'alari tabiiy geоgrafiyasi.-T.:, 1967. 2. Vlasоva T.M. Materiklar va оkeanlar tabiiy geоgrafiyasi. I-II tоm.-T.:, 1985. 3.Kalesnik S.V. Umumiy yer bilimi qisqa kursi. T., 1967. 4.Milkov F.N. Obsheye zemlevedeniye. M., 1990. 5.SHubayev L.G. Umumiy yer bilimi. T., 1975. 6.Gerenchuk K. i dr. Obheye zemlevedeniye. M., 1984 g. 7. Vaxobov X. va b. Umumiy yer bilimi. T., 2005. 8. Baratov P. Yer bilimi va ulkashunoslik. T., 1990. 9. G’ulomov P.N. Inson va tabiat. T., 1990.