YOZUV MATERIALLARI VA QUROLLARI. YOZUVNING GIGIYENIK SHARTLARI. Reja: 1. Yozuv qurollari va ulardan foydalanish 2. Daftar bilan ishlash tartibi 3. Yozuvning gigiyenik talablari. 4. Yozish jarayonining o‘ziga xos xususiyatlari Yozuv qurollari va ulardan foydalanish O‘quvchilami chiroyli yozishga o‘rgatishda, ularda husnixat malakalarini hosil qilishda yozuv qurollari va materiallarining sifati katta rol o‘ynaydi. Yozuvning chiroyli bo‘lishi ko‘p jihatdan yozuv quroli va materialiga bogliqdir. Yozuv qurollari va materiallari quyidagilar sanaladi: 1. Xattaxta. 2. «To‘g‘ri o‘tir» plakati. 3. Alifboning yozma shakli. 4. Haflar alohida yozilgan ko‘rgazma. 5. Husnixat daftari. 6. Rangli bo‘rlar. 7. Ruchka. 8. Yozuv daftari. Bola maktabga qadam qo‘ygan kundanoq yozuv qurollaridan to‘g‘ri foydalanishga, ularni ozoda saqlashga o‘rgatib boriladi. O‘qituvchi o‘quvchining yozuv qurollari va materiallarini muntazam tekshirib borishi muhim vazifa sanaladi. Dastur talabi boyicha 1-sinf o‘quvchilari uchun yozuv yoli 4 mm, bosh harflar uchun 8 mm bolgan qiya chiziqlari siyrak bolgan 2 chiziqli daftar tavsiya etiladi. 2-4-sinflarda chiziqlari 8 mm 1 chiziqli daftar tutilishi lozim. Kichik harflarning bo‘yi 3 mm, bosh harflarning bo‘yi 6 mm, raqamlarning boyi harflardan 2 marta qisqa boladi. 1-2-sinfda husnixat uchun maxsus alohida darftarga, 3-4-sinflarda ona tili daftariga yozadilar. 1-2-sinflarda foydalaniladigan darftarda qiya chiziqlar orasidagi masofa 30 mm va qiya chiziqlarsiz kichik harflar yoziladigan parallel chiziqlar orasidagi masofa 4 mm ga teng bo‘lgan ikki chiziqli daftar tavsiya etiladi. Qiya chiziqlari siyrak bolgan ikki chiziqli daftarga yozdirib borish va mashq qildirish orqali 1-sinf o‘quvchilarini mayda harflar bilan tez yozishga o‘rgatib boriladi. Bunday darftarda mashq qilish o‘quvchilarga harflarning eni va ular orasidagi masofani ko‘z bilan chamalash, qiyaligiga rioya qilish imkoniyatini beradi. 1-sinfda «Husnixat» predmeti 2-yarim yillikdan boshlanadi. O‘quvchi daftariga sana va oy yozdiriladi. Xat boshiga amal qilishga o‘rgatiladi, daftar hoshiyasi bo‘lishi shart. Darftarga sarlovha yozdirilganda, sarlovha va matn orasida satr qoldirilmaydi. Daftarga xatoni to‘g‘irlash yo‘li o‘rgatiladi. Bu holda xato harfning ustidan chiziq tortib, ustiga to‘g‘risini yozishga odatlantiriladi. Daftar uy vazifasi berilgach, yigib olinadi, tekshiriladi va baholanadi. Yozuv materiali bolgan daftarni yuritishga quyidagi talablar qo‘yiladi: 1. Daftarga toza va aniq yozish. 2. Daftar muqovasidagi yozuvlar yagona talab asosida yozilishi, yonda daftar qaysi fan uchun tutilganligi, nechanchi sinf, maktabning nomi va nomeri, o‘quvchining ismi va sharifi ko‘rsatib o‘tilishi zarur. 3. 1-sinf o‘quvchilarining daftarlari muqovasi o‘qituvchi tomonidan yoziladi. 4. Har bir daftarda hoshiya bo‘lishi shart. 5. 2-sinfdan boshlab mashq tortib raqami, qaerda bajarilganligi (sinfda yoki uyda) yozib qo‘yiladi. 6. Harf yoki bo‘g%in hamda so‘zlarning tagiga ehtiyotkorlik bilan chiroydi va tekis chiziladi. 7. Xato yozilgan harf yoki harfiy birikmalarni namuna sifatida daftar hoshiyasiga yozib ko‘rsatiladi. 8. Noto‘g‘ri yozilgan harflarni bo‘yash, o‘chirish yoki qavs ichiga olib qo‘yishga ruxsat etilmaydi. 9. Mashqlarni bajarishda, matn yozishda xat boshidan yozish qoidalariga amal qilish talab etiladi. Chiroyli husnixat bilan yozishga erishishda yozuv qurolining ahamiyati katta. Hozirda yozuv quroli sifatida sharikli ruchkadan foydalanish tavsiya etiladi. Sharikli ruchka yozish uchun qulay, ingichka, engil, barmoqlar orasida tutishga mos. Ruchka barmoq orasida tutilganda, ruchka uchi bilan barmoq oralig‘i 1,5-2 smga teng bo‘lishi shat. Aks holda barmoqni ruchka uchidan uzq ushlash yoki juda yaqin tutish yozuv sifatini buzadi, harflarni xunuk yozishga olib keladi. Sharikli ruchkada maxsus siyoh bilan to‘ldirilgan sterjenning bolishi undagi ancha vaqt foydalanish imkoniyatini yaratadi. Ruchka sterjeni siyohi faqat binafsha rangda bo‘lishi talab qilinadi. O‘qituvchi darftarni tekshirganda qizil pastali ruchkadan foydalanadi. Ruchka papkada maxsus penalda saqlanadi. Partada esa ruchkani qo‘yish uchun maxsus joy bo‘ladi. O‘quvchi ruchakasidagi siyoh tugagan taqdirda, lozim bolganda foydalanish uchun mchka va sterjenlar bolishi zarur. Xattaxta sinfda o‘quvchi uchun yozuv materialidan biri sanaladi. O‘quvchining husnixati daftar va xattaxtada takomillashtirib boriladi, shuning uchun xattaxtada yozuvni amalga oshirish uchun uning rangi jigar rang va to‘q yashil bo‘lishiga erishish lozim. Bimda xat aniq va chiroyli korinishga ega boladi. Boshlanglch sinf o‘quvchilari foydalanadigan xattaxtaning uch qismdan iborat bolishi, xattaxtaning bir bolagiga yozuv daftarining, ikkinchi bolagiga katak daftarining chiziqlari chizilishi juda muhimdir. Bu chiziqlar yordamida o‘quvchi chiroyli yozuvga o‘rganadi. Shuningdek, xattaxtaning bo‘yi ham chiroyli yozuvda katta ahamiyat kasb etadi, shu sababli u yuqori va pastga o‘quvchi bo‘yiga moslab harakatlantirishga moslangan bolishi e’tiborga olinadi. Bo‘r xattaxtaga yozishda yozuv quroli sanaladi. Uning yogli bolishi katta ahamiyat kasb etadi. Bo‘rning sifati yozuv sifatini ta’minlaydi. Husnixatga o‘rgatishda yuqoridagilar e’tiborga olinishi shart. Bo‘r yumshoq bo‘lishi lozim. U 15x15 mmqalinlikda va 50 mm uzunligida uncha katta bo‘lmagan shaklda tayyorlab qo‘yilgan bo‘lishi kerak.Bunday shakldagi bo‘r parchasini barmoqlar bilan ushlash qulay va qo‘lni yengil harakatlantirish bilan turli qalinlikdagi shtrixlarni aniq chizishga erishish mumkin . Bo‘r o‘ta va bosh barmoqlarning o‘rtasida yengil ushlanadi. Bosib yozish faqatgina ko‘rsatkich barmoq orqali nazorat qilinadi. Ko‘rsatgich barmoq bo‘rning ustida, uning chekka qismda turishi lozim,bo‘lmasa bosib yozish jarayonida bo‘r sinib ketishi mumkin.Nomsiz va jimjiloq barmoqlar xiyla kaftga tomon bukilgan bo‘lishi kerak. O‘qituvchi sinf taxtasiga yozayotgan paytida shunday tuirishi kerakki, qo‘llarining harakatini yopib qo‘ymasligi lozim. Sinf taxtasi tekis g‘adir-budursiz va yoriqlarsiz bo‘lishi va bo‘yash uchun maxsus tayyorlangan qora bo‘yoq bilan bo‘yalgan bo‘lishi lozim. Oddiy moyli qora bo‘yoq yozuv taxtanibo‘yash uchun yaroqsizdir,chunki yozuv taxtaning yaltiroq ustki qavati yorug‘likni ko‘zga tushiradi,bo‘r esa uning ustida sirpanadi va maydalanib ketadi. Sinf taxtasini shunday holatda joylashtirish kerakki, oynadan tushayotgan yorug‘lik unda aks etmasligi va o‘quvchilar sinfning turli joyidan unga yozilgan yozuvni bemalol o‘qiy olishlari mumkin bo‘lsin. O‘zida ishonch hosil qilgan holda yozuv taxtasiga harflarni bosib yozisjh uchun u mustahkam qilib joylashgan bo‘lishi kerak. Agar yozuv taxtasi devorga osib qo‘yilgan bo‘lsa, nafaqat uning yuqori tomoni ilinib turishi kerak, balki yozuv taxtaning ikki cheti ham. Husnixat bilan yozish mashg‘ulotlari uchun yozuv taxta rangli chiziqlar bilan chizilgan bo‘lishi kerak. Agar yozuv taxtasi chizilmagan bo‘lsa o‘qituvchi o‘zi unga chiziqlar tortishi talab etiladi. Harf va sonlarni yozish uchun gorizontal va yotiq chiziqlarning orasidagi masofa o‘quvchilarning daftarlaridagi chiziqlarga nisbatan yirikroq olinishi kerak . Gorizontal chiziqlarni ytozuv taxtasiga bo‘r bilan bo‘yalgan arqonchani yozuv taxtasiga bosib chiqish orqali chizish mumkin. Yozuv taxtasiga chiziqlarni tezda chizish uchun turli qalinlikdagi chiziqlardan foydalanish mumkin. Bunda bir vaqtning o‘zida chizg‘ichning ikkala tomonidan chiziqlar tortib ketish mumkin. Harflarning yotiqligini aniqlovchi yotiq chiziqlarni sinf to‘g‘ri burchakli uchburchagi yordamida tezda chizib chiqish mumkin. Bunday uchburchakni o‘qituvchining o‘zi foner yog‘ochlar orqali yasab olishi mumkin. Agarda sinf xonasi ikki smenada ikkita birinchi sinf yoki ikkita ikkinchi sinf o‘quvchilari shug‘ullanishsa ,unda sinf taxtasini muntazam ravishda emal bo‘yog‘I bilan chizilgan chiziqli holda ishlatish lozim. Buning uchun eng yaxshisi to‘q qizil rangdagi yoki jigarrangdagi bo‘yoqdna foydalanish maqsadga muvofiqdir. Har qanday chiziqni ozoda (oldiniga chiziqlarni qalam bilan chizib olish, undan keyin bo‘yoq bilan ) chizish mumkin. Shuningdek, maktabda ustiga qora bo‘yoq bo‘yalgan foner bo‘lagidan ham ko‘chma sinf yozuv taxtasini yasab olish mumkin.Bunday yozuv taxtalariga gorizontal va yotiq chiziqlar yoki matematik mashg‘ulotlar uchun gorizontal va vertikal chiziqlar chizish uchun yozuv taxtasining qavatiga bigiz yoki mix yordamida chizib chiqiladi. Chiziqlar orasiga tushgan bo‘r aniq oq chiziqning hosil bo‘lishiga yordam beradi., bu esa o‘qituvchining “qo‘li” bilan bo‘r bilan chizib chiqishda yengillik beradi va harflarni yozish jarayonini yengillashtiradi,chunki yozuv taxtasining ustki qavatida bo‘yoqlardan qolgan g‘adir-budurlar bo‘lmaydi. Yozuvning gigiyenik talablari. Gigiyenik talablarga ko‘ra maktab jihozi o‘quvchining bo‘yiga mos kelishi lozim. Jihozning o‘quvchining bo‘yiga to‘g‘ri kelmasligi umurtqa pog‘onasining qiyshayishiga va uzoqni ko‘ra olmaslik kasalligiga olib keladi. Kuzatishlarning natijasiga ko‘ra o‘quvchi bir - biridan bo‘yi -bo‘yicha 10 sm ko‘p bo‘lmagan holda farqlansa, ularni bir xil o‘lchamdagi maktab jihoziga o‘tkazish mumkin. Jihozni bolaning yoshiga mos holda tanlab olish uchun o‘quv yilining boshida uning bo‘yini o‘lchash va bo‘yiga mos maktab jihoziga o‘tqazish kerak. Bo‘yni 0.5 smgacha aniq va to‘g‘ri o‘lchash lozim. Bo‘yni bo‘y o‘lchagich bilan yoki o‘quvchini orqasi bilan devorga yopishib turishini ta’minlab, oyoqlari tovonlarini birlashtirib, oyoq uchlarini chetga ochgan holda devorga tekis holda tegib turishi lozim. Devorda o‘lchashni qulaylashtirish uchun devorga (plintus qalinligida) santimetrlarga bo‘lingan doskani qoqish kerak bo‘ladi. O‘quvchini devor yoniga qo‘yib, to‘g‘riga qarash taklif etiladi va boshiga to‘g‘ri burchakli uchburchak qo‘yiladi, uchburchakning bir kateti o‘quvchining boshiga, ikkinchi uchi esa o‘lchagichli devorga qo‘yiladi, ana shundan uning bo‘yi aniqlanadi. O‘quvchilarni o‘tqazish paytida ularning ko‘rish va eshitish qobiliyatlarini ham hisobga olish lozim bo‘ladi. Yaxshi ko‘rmaydigan yoki eshitmaydigan o‘quvchini o‘qituvchining stoli yaqiniga o‘tqazish maqsadga muvofiqdir. Sinfda yorug‘lik me’yorda bo‘lishi kerak. Sinf o‘quvchi yozuv taxtasiga yozilishi lozim bo‘lgan kattalikdagi yozuv belgilarini ko‘ra olishi mumkin bo‘lgan yorug‘lik bilan ta’minlanishi lozim. Yorug‘lik o‘quv xonasining chap tomonidan tushib turishi lozim. Agar oynalar o‘quvchining old tomonida joylashgan bo‘lsa, yorug‘lik unga old tomonidan tushadi va ko‘z setkachasini zararlantiradi. O‘ng tomondan joylashgan oynalar o‘quvchi qo‘lining soyasi qog‘ozga tushib uni qorong‘ulashtirib qo‘yishi bilan noqulaylik tug‘diradi. Agar yorug‘lik manbai orqada joylashgan bo‘lsa, stolga o‘quvchining butun gavdasining soyasi tushadi. Bu talablarga sinfdan tashqari holatlarda ham rioya qilinadi. Husnixat bilan to‘g‘ri yozish nafaqat sinf, balki sinfdan tashqari vaqtdagi ishlarda ham o‘quvchiga singdirib boriladi. To‘g‘ri tashkil etilgan sharoitda ham tarbiyaviy va amaliy ahamiyatga ega, ular bolalarda husnixat bilan yozish malakalarini hosil bo‘lishida muhim rol o‘ynaydi. Pechat shrifti bilan yozilgan, aniqrog‘i chizilgan harf ko‘proq aniq pechat shriftiga aylanadi. U esa o‘z navbatida cherto‘jlardagi yozuvlarda qo‘1 keladi. Pechat shrift bilan yozilgan devoriy gazetalar o‘ziga xos uslubga ega bo‘ladi. Pechat shriftining namunasi bo‘lib oddiy standart shrift xizmat qilashi mumkin. U (DTS) tomonidan boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun mo‘ljallangan bo‘ladi. Yozishga o‘rgatishda avval qoidalar o‘tirish bilan tanishtirish va to‘g‘ri o‘tirish ko‘nikmalarini shakllantirish lozim. Bir necha darslardan so‘ng o‘qituvchining birgina ‘to‘g‘ri o‘tiring‘ so‘ziga talab qilinayotgan holatda o‘tirishlariga erishishi zarur. 1. Yozish jarayonida yozayotgan o‘quvchi oyoqlari oyoq kaftlari polga yoki stol (parta)ning oyoq qo‘ygichiga tegib turishilozim. 2. Gavdaning ko‘krak qismi stoldan 5 sm uzoqlikda turishi kerak. 3. Erkin holda o‘qish uchun bosh stolga ozgina egilgan holatda bo‘ladi. Ruchkaning uchidan ko‘zgacha bo‘lgan masofa 25-30 sm bo‘ladi. Bundan tashqari boshni yozuv jarayonida to‘g‘ri tutiladi. Boshni yon tomonga (pastga) engashtirib o‘tirishga yo‘l qo‘ymaslik kerak. 4. Ikkala qo‘1 stol ustida to‘g‘ri burchak ostida bir-biriga qaratilgan holda turish, yozayotganda tirsak stolning ustida va bir ozgina stolning chetiga chiqib turishi lozim. Qo‘lning bunday holatda turishi gavdaning stol ustiga engashib va ko‘kragini stolga tegib turishini oldini oladi. 5. Yozishga o‘rgatishning ilk bosqichida ruchkani to‘g‘ ri ushlash qoidasi o‘rgatiladi, malaka hosil qilinadi. Ruchkani ushlash qoidasi o‘rgatiladi. Ruchka uchta barmoq orasida tutiladi, ko‘rsatkich va o‘rta barmoq bilan ushlanadi. Uchta barmoqning barchasi ozgina bukilgan holda ruchkani tutiladi. Ko‘rsatkich barmoq ruchkaning ustida, o‘rtachasi - uni o‘ng tomondan, katta barmoq esa - chap tomondan ushlab turadi; qolgan ikkita barmoq - nomsiz va jimjiloq kaftga suyanchiq bo‘lib qog‘ozga engilgina tegib turib unda sirg‘anishi kerak. Ruchkaning uchi o‘ng yelkaga qarama-qarshi turadi. Tezda charchab qolmaslik uchun ruchkani qattiq siqmaslik kerak. 6. Daftar o‘quvchining ko‘kragining to‘g‘risida o‘rtada, uning o‘ng burchagi chapidan yuqori bo‘lishi kerak. Boshning va gavdaning o‘rtacha u yoki bu tomonga burilishini ta’minlanishi uchun bir necha so‘z yozilganidan so‘ng chap qo‘1 bilan chap tomonga suriladi, chunki yozayotgan qo‘1 ko‘krakning o‘rrasidan unchalik uzoqlashib ketmasligi kerak. Yozish jarayoni quydagilardan tashkil topgan: harflarning shtrixi ruchkani ushlab turgan barmoqlarning bukilishi va ochilishi yordamida yoziladi, qator old yelkaning va kaftning yordamida, kaft jimjiloqqa va nomsiz barmoqlarga tayaninb chapdan va o‘ngga qarab harakatlanadi. Bu usullarning barchasi o‘z holicha oddiy va ulami bolaga tushuntirish, ko‘rsatib berish oson, lekin ularni o‘rganish va amalda qo‘lash birmuncha qiyinchiliklar tug‘diradi. Buning sababi bolalar bir vaqtning o‘zida bir qancha qiyinchiliklarni yengib o‘tishlariga to‘g‘ri keladi. Bularga o‘z gavdasini to‘g‘ri tutishga, daftarning turishiga, ruchkani tutish holatiga barmoqlarning, kaftning va old yelkaning ishiga, shu vaqtning o‘zida hali tanish bo‘lmagan yangi harfni yozishga to‘g‘ri keladi. Dastlabki kundanoq bolani daftarni to‘g‘ri va ozoda tutishga o‘rgatib boorish lozim. Daftar ustidagi yozuv uning pechatlangan matniga mos holda, o‘rnatilgan tartibga ko‘ra to‘ldirilishi lozim. Daftarni qog‘oz bilan o‘rash mumkin emas, chunki buklangan qog‘ozning qalinligi yozishga halaqit beradi. Daftarni muqovalagandan ko‘ra o‘quvchi partaning ustki qavatining ozodaligiga va yozayotganda daftarning tagiga toza qog‘oz varag‘ini qo‘yishga o‘rgatib borish kerak. Ularning hammasi o‘quvchining daftarni tashqi tomondan ozoda tutishini nazorat qilib borishga o‘rgatadi. Daftarning tashqi ko‘rinishining ozodaligi va tartibliligi hamma tomondan tarbiyaviy ahamiyatga ega. Daftar varag‘iga yozishda bolalarga quyidagilarni: tushuntirib o‘tish lozim. 1. Sana yoki tartib raqami qayerga yozilishini: 2. Qatorning qayeridan so‘z yozishni boshlash lozimligini; 3. Qatordagi so‘zlarning oraliq masofasi qanday bo‘lishi kerakligini; 4. Avvalgi va keyingi ishlar orasida qancha qator tashlanishi haqida; 5. Betni qanday yakunlash haqida tushuntirib o‘tish lozim. SAVOL VA TOPSHIRIQLAR 1. Yozuv qurollari va materiallariga nimalar kiradi? 2. O‘quv jarayonida ulardan qanday foydalaniladi? 3. Hozirgi kunda amalda bo‘lgan yozuv qurollariga munosabatingizni bildiring. 4.Husnixat darslariga qanday metodik talablar qo‘yiladi? 5.Yozuvning gigeyenik talablariga nimalar kiradi? 6.Yozuv mebellari qanday talabga javob berishi zarur? Partada o‘tirish qoidalarini aytib bering? 7.Yorug‘likning tushushi haqidagi ko‘rsatmalarni so‘zlab bering. 8.Yozuv jarayonida ruchka ushlash qoidalari va uni o‘quvchilarga o‘rgatish usulini ayting. 9.Daftardan foydalanish qoidalariga nimalr kiradi? 10.Husnixat bilan yozish ko‘nikmalarini shaklantirish nimalarga bog‘liq?