Yozuvning paydo bo‘lishi tarixi va uning jamiyat tarixida tutgan o‘rni

Yuklangan vaqt

2025-01-26

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

14

Faytl hajmi

1,8 MB


Yozuvning paydo bo‘lishi tarixi va uning jamiyat tarixida tutgan o‘rni Reja: 1. Yozuvning paydo bo’lishi va rivojlanish bosqichlari. 2. Alfavit. Yozuvning paydo bo’lishi va rivojlanish bosqichlari. Bugun biz hayotimizni kitobsiz tasavvur qilolmaymiz. Inson o’zining uzoq yillik tarixi davomida kitobdan yaxshiroq do’st va mehribon ustozni uchratmadi. U insonga kamolot yo’lini ko’rsatdi va hamma vaqt og’irini yengil qilib keldi. Lekin shuni ham unutmaslik lozimki, agar yozuv bo’lmaganda inson kitobday bebaho do’stga sohib bo’lmagan bo’lur edi. Kitob yaratish tarixi ham ancha qadimga borib taqaladi. Biz bu borada mukammal ma’lumot bermaymiz, faqatgina o’tmishda yaratilgan ba`zi bir kitoblar bilan yuzaki tanishib chiqamiz: Sopol taxtachadagi kitob (Vavilon) Yozuvning paydo bo‘lishi tarixi va uning jamiyat tarixida tutgan o‘rni Reja: 1. Yozuvning paydo bo’lishi va rivojlanish bosqichlari. 2. Alfavit. Yozuvning paydo bo’lishi va rivojlanish bosqichlari. Bugun biz hayotimizni kitobsiz tasavvur qilolmaymiz. Inson o’zining uzoq yillik tarixi davomida kitobdan yaxshiroq do’st va mehribon ustozni uchratmadi. U insonga kamolot yo’lini ko’rsatdi va hamma vaqt og’irini yengil qilib keldi. Lekin shuni ham unutmaslik lozimki, agar yozuv bo’lmaganda inson kitobday bebaho do’stga sohib bo’lmagan bo’lur edi. Kitob yaratish tarixi ham ancha qadimga borib taqaladi. Biz bu borada mukammal ma’lumot bermaymiz, faqatgina o’tmishda yaratilgan ba`zi bir kitoblar bilan yuzaki tanishib chiqamiz: Sopol taxtachadagi kitob (Vavilon) Qadimgi Misrda kitob Papirusli kitob Qadimgi o’rama kitob Yozuv qachon paydo bo’lgan? U qanday davrlarni boshidan kechirib, hozirgi mavqega erishgan? Bu savollarga javob topish uchun insoniyat tarixiga nazar tashlash, uning aqliy yuksalish bosqichlvarini birma-bir ko’zdan kechirish lozim. Albatta, inson, avval, gapirishni o’rgandi, so’ngra unga tajribalarini kelgusi avlodlarga yetkazish istagi shakllandi va u qo’liga qalam (avval bu vazifani oddiy tosh bajargan) oldi. Xo’sh, yozuv o’zi nima? Yozuv muayyan bir tilda qabul etilgan va kishilar o’rtasidagi muloqotga xizmat qiladigan yozma belgilar yoki tasvirlar tizimi. U kishilarning o’zaro aloqa qilishida, fikr almashishida muhim vositadir. Yozuvning paydo bo’lishi, aloqaning maxsus vositasi sifatida xizmat qilishi Qadimgi Misrda kitob Papirusli kitob Qadimgi o’rama kitob Yozuv qachon paydo bo’lgan? U qanday davrlarni boshidan kechirib, hozirgi mavqega erishgan? Bu savollarga javob topish uchun insoniyat tarixiga nazar tashlash, uning aqliy yuksalish bosqichlvarini birma-bir ko’zdan kechirish lozim. Albatta, inson, avval, gapirishni o’rgandi, so’ngra unga tajribalarini kelgusi avlodlarga yetkazish istagi shakllandi va u qo’liga qalam (avval bu vazifani oddiy tosh bajargan) oldi. Xo’sh, yozuv o’zi nima? Yozuv muayyan bir tilda qabul etilgan va kishilar o’rtasidagi muloqotga xizmat qiladigan yozma belgilar yoki tasvirlar tizimi. U kishilarning o’zaro aloqa qilishida, fikr almashishida muhim vositadir. Yozuvning paydo bo’lishi, aloqaning maxsus vositasi sifatida xizmat qilishi katta ahamiyatga ega bo’ldi. Yozuv tufayli kishilik tajribasi avloddan-avlodga yetkazilmoqda. Shuning uchun ham yozuvni kishilik jamiyati madaniy taraqqiyotining tom ma’nodagi ibtidosi, bashariyatning uzoq va murakkab tadrijiy takomili jarayonidagi omillarning eng asosiylaridan biri, deb hech ikkilanmasdan aytish mumkin. Faqat yozuv borligi uchungina biz tilning tarixiy taraqqiyotini kuzatish imkoniyatiga ega bo’lamiz, oldingi avlodlarimiz tilini o’rganib, uni tilimizning hozirgi bosqichi bilan qiyoslash imkoniyatiga ega bo’lamiz. Tabiiyki, yozuv tildan ancha keyinroq paydo bo’lgan. Olimlarimizning ta’kidlashlaricha tovush tili 400-500 ming yillar ilgari yuzaga kelgan. Yozuvning paydo bo’lganiga esa 4-5 ming yillar bo’lgan. Inson ovozi (nutqi) zamon (vaqt) va makon (masofa) nuqtai nazaridan nihoyat cheklanganligi hammamizga ma’lum. Ana shu cheklanishni bartaraf etish istagi va zaruriyati yozuvning paydo bo’lishiga olib keldi. Inson o’z og’zaki tili (nutqi) bilan fikrini muayyan va cheklangan masofaga yetkazib biladi, xolos. Boshqa sharoitlarda tilga ehtiyoj paydo bo’lishi bilan inson bu ehtiyojni qondira oluvchi boshqa vositalarni qidira boshladi. Bu qidiruv va izlanishlar samarasi sifatida belgilar tizimidan iborat yozuv ixtiro qilindi. Yozuvning paydo bo’lishi va taraqqiyoti jamiyat rivoji, shuningdek, muayyan masofadagi kishilarning o’zaro aloqa qilish ehtiyoji, siyosiy, huquqiy, diniy va estetik xarakterdagi axborotlarni qayd etish, saqlash zaruriyati bilan bevosita bog’liq. Yozuv og’zaki tilga nisbatan ikkilamchi, qo’shimcha aloqa vositasi bo’lsa- da, unga qaraganda ko’p afzalliklarga ega. Ayniqsa, tilning insoniyat qo’lga kiritgan tajriba – bilimlarini saqlash va avlodlarga yetkazishdan iborat vazifasi yozuv orqali bajariladi. Ta’kidlaganimizdek, yozuv bugungi shaklini olgunga qadar uzoq va murakkab tadrijiy taraqqiyot yo’lini bosib o’tgan. Inson bu yo’lda juda kop izlandi. Eng qadimgi davrlarda dunyo xalqlarining deyarli barchasida keng tarqalgan “eslatuvchi” belgilar ana shu uzoq va zahmatli izlanishlarning ilk ko’rinishlari edi. Masalan, muayyan miqdorni ifodalash uchun turli toshlar, chig’anoqlardan foydalanilgan, tayoqlar, daraxtlarga har xil iplar bog’lash, katta ahamiyatga ega bo’ldi. Yozuv tufayli kishilik tajribasi avloddan-avlodga yetkazilmoqda. Shuning uchun ham yozuvni kishilik jamiyati madaniy taraqqiyotining tom ma’nodagi ibtidosi, bashariyatning uzoq va murakkab tadrijiy takomili jarayonidagi omillarning eng asosiylaridan biri, deb hech ikkilanmasdan aytish mumkin. Faqat yozuv borligi uchungina biz tilning tarixiy taraqqiyotini kuzatish imkoniyatiga ega bo’lamiz, oldingi avlodlarimiz tilini o’rganib, uni tilimizning hozirgi bosqichi bilan qiyoslash imkoniyatiga ega bo’lamiz. Tabiiyki, yozuv tildan ancha keyinroq paydo bo’lgan. Olimlarimizning ta’kidlashlaricha tovush tili 400-500 ming yillar ilgari yuzaga kelgan. Yozuvning paydo bo’lganiga esa 4-5 ming yillar bo’lgan. Inson ovozi (nutqi) zamon (vaqt) va makon (masofa) nuqtai nazaridan nihoyat cheklanganligi hammamizga ma’lum. Ana shu cheklanishni bartaraf etish istagi va zaruriyati yozuvning paydo bo’lishiga olib keldi. Inson o’z og’zaki tili (nutqi) bilan fikrini muayyan va cheklangan masofaga yetkazib biladi, xolos. Boshqa sharoitlarda tilga ehtiyoj paydo bo’lishi bilan inson bu ehtiyojni qondira oluvchi boshqa vositalarni qidira boshladi. Bu qidiruv va izlanishlar samarasi sifatida belgilar tizimidan iborat yozuv ixtiro qilindi. Yozuvning paydo bo’lishi va taraqqiyoti jamiyat rivoji, shuningdek, muayyan masofadagi kishilarning o’zaro aloqa qilish ehtiyoji, siyosiy, huquqiy, diniy va estetik xarakterdagi axborotlarni qayd etish, saqlash zaruriyati bilan bevosita bog’liq. Yozuv og’zaki tilga nisbatan ikkilamchi, qo’shimcha aloqa vositasi bo’lsa- da, unga qaraganda ko’p afzalliklarga ega. Ayniqsa, tilning insoniyat qo’lga kiritgan tajriba – bilimlarini saqlash va avlodlarga yetkazishdan iborat vazifasi yozuv orqali bajariladi. Ta’kidlaganimizdek, yozuv bugungi shaklini olgunga qadar uzoq va murakkab tadrijiy taraqqiyot yo’lini bosib o’tgan. Inson bu yo’lda juda kop izlandi. Eng qadimgi davrlarda dunyo xalqlarining deyarli barchasida keng tarqalgan “eslatuvchi” belgilar ana shu uzoq va zahmatli izlanishlarning ilk ko’rinishlari edi. Masalan, muayyan miqdorni ifodalash uchun turli toshlar, chig’anoqlardan foydalanilgan, tayoqlar, daraxtlarga har xil iplar bog’lash, tugunlar tugib qo’yish va bu vositalar bilan muayyan axborotni esda saqlash yoki muayyan masofaga yuborishga harakat qilingan. Gohida bir xabarni uzoq masofaga yetkazish uchun tutun, gulxan, baraban ovozi va shu kabilar qo’llangan. Ma’lumot yoki xabarni uzoq vaqt saqlash uchun ramziy ma’no berilgan buyumlardan foydalanilgan: qo’rg’on – marhum ko’milgan joy belgisi; “shaharlarni ishg’ol etish” iborasi yonayotgan xonaqoh tarzida; “sayohat” – qator izlar silsilasi bilan; “qurbonlik qoni” – gul tasviri bilan; slavyan qabilalarda non-tuz – do’stlik belgisi; trubka – tinchlik, sulh belgisi va boshqalar. Tasvir rangi ham u davrlarda katta ahamiyatga ega edi. Masalan, sariq rangga bo’yalgan odam rasmi ayol kishini, binafshrang esa yuqori mansabdagi hukmdorni bildirar edi. Rang ramzi (nishonasi) ham qo’lyozma madaniy yodgorliklarda katta rol o’ynar edi: ko’k rang janubni, qora va qizil ranglar “xiradmandlik” va “yozuv” tushunchalarini bildirar edi. “Buyumli yozuv” nomi bilan yuritiladigan bunday axborot vositalarining qoldiqlarining ba’zilari hozir ham saqlangan. Masalan, biror fikrni esdan chiqarib qo’ymaslik uchun ro’molchaning uchini tugib qo’yish odatini yodga olish mumkin. Bunday holatni o’zimizning afsonalarimizda ham uchratish mumkin. Masalan, ba’zi afsonalarda asosiy qahramon yovuz kuchlar ta’qibiga uchrab qochadi va ulardan omon qolish uchun turli xil buyumlardan foydalanadi. Masalan, qayroqtosh, oyna va taroq. Agar asar qahramoni orqasiga oynani tashlasa katta dengiz paydo bo’ladi, agar taroqni tashlasa kishi o’tmas o’rmon hosil bo’ladi, agar toshni tashlasa baland cho’qqili tog’ paydo bo’ladi va yozuv kuchlar bu to’siqlardan o’tolmaydilar. Neolit davriga kelib odamlar ba’zi hodisa va voqealarni uzoq masofaga yetkazish niyatini jonli va jonsiz narsalarning rasmini chizish orqali amalga oshirganlar. Bunday yozuv frazeografiya deb nom olgan. Frazeografiya -fraza, gap, grafiya - yozaman, ya’ni gap yozaman ma’nosini bildiradi. Frazeogramma yozuvi ikki turga bo’linadi: a) aks (tasvir) yozuvi; b) qadimgi shartli alomatlar. Aks (tasvir) yozuvini piktografiya (piktus- tasvir, grafiya- yozaman) deb ataganlar. Piktografiya (rasmli yozuv)da rasm bilan yozuv o’rtasida uzviy bog’liqlik mavjud bo’lgan, chunki har ikkalasi ham ko’rish orqali idrok qilinadi. Piktografik yozuvni ibtidoiy tasviriy san’at ichida yuzaga tugunlar tugib qo’yish va bu vositalar bilan muayyan axborotni esda saqlash yoki muayyan masofaga yuborishga harakat qilingan. Gohida bir xabarni uzoq masofaga yetkazish uchun tutun, gulxan, baraban ovozi va shu kabilar qo’llangan. Ma’lumot yoki xabarni uzoq vaqt saqlash uchun ramziy ma’no berilgan buyumlardan foydalanilgan: qo’rg’on – marhum ko’milgan joy belgisi; “shaharlarni ishg’ol etish” iborasi yonayotgan xonaqoh tarzida; “sayohat” – qator izlar silsilasi bilan; “qurbonlik qoni” – gul tasviri bilan; slavyan qabilalarda non-tuz – do’stlik belgisi; trubka – tinchlik, sulh belgisi va boshqalar. Tasvir rangi ham u davrlarda katta ahamiyatga ega edi. Masalan, sariq rangga bo’yalgan odam rasmi ayol kishini, binafshrang esa yuqori mansabdagi hukmdorni bildirar edi. Rang ramzi (nishonasi) ham qo’lyozma madaniy yodgorliklarda katta rol o’ynar edi: ko’k rang janubni, qora va qizil ranglar “xiradmandlik” va “yozuv” tushunchalarini bildirar edi. “Buyumli yozuv” nomi bilan yuritiladigan bunday axborot vositalarining qoldiqlarining ba’zilari hozir ham saqlangan. Masalan, biror fikrni esdan chiqarib qo’ymaslik uchun ro’molchaning uchini tugib qo’yish odatini yodga olish mumkin. Bunday holatni o’zimizning afsonalarimizda ham uchratish mumkin. Masalan, ba’zi afsonalarda asosiy qahramon yovuz kuchlar ta’qibiga uchrab qochadi va ulardan omon qolish uchun turli xil buyumlardan foydalanadi. Masalan, qayroqtosh, oyna va taroq. Agar asar qahramoni orqasiga oynani tashlasa katta dengiz paydo bo’ladi, agar taroqni tashlasa kishi o’tmas o’rmon hosil bo’ladi, agar toshni tashlasa baland cho’qqili tog’ paydo bo’ladi va yozuv kuchlar bu to’siqlardan o’tolmaydilar. Neolit davriga kelib odamlar ba’zi hodisa va voqealarni uzoq masofaga yetkazish niyatini jonli va jonsiz narsalarning rasmini chizish orqali amalga oshirganlar. Bunday yozuv frazeografiya deb nom olgan. Frazeografiya -fraza, gap, grafiya - yozaman, ya’ni gap yozaman ma’nosini bildiradi. Frazeogramma yozuvi ikki turga bo’linadi: a) aks (tasvir) yozuvi; b) qadimgi shartli alomatlar. Aks (tasvir) yozuvini piktografiya (piktus- tasvir, grafiya- yozaman) deb ataganlar. Piktografiya (rasmli yozuv)da rasm bilan yozuv o’rtasida uzviy bog’liqlik mavjud bo’lgan, chunki har ikkalasi ham ko’rish orqali idrok qilinadi. Piktografik yozuvni ibtidoiy tasviriy san’at ichida yuzaga kelgan deyish mumkin. Ma’lumki, arxeolog olimlarimiz juda ko’p qadimiy rasmlarni kashf etganlar. G’or devorlari, turli xildagi toshlar, suyaklar va boshqa predmetlarga o’yib ishlangan xilma-xil hayvonlarning rasmlari, umumiy mazmunga birlashuvchi tasviriy lavhalar – bularning bari piktografik yozuvning asoslaridir. Xulosa qilib aytish mumkin, ibtidoiy tasviriy san’at ikki yo’nalishda – umuman rasmlar va muayyan axborot vositasi, ya’ni yozuv sifatida shakllana borgan. Buni dunyo tillarining juda ko’pchiligidagi “yozmoq” ma’nosidagi so’zlarning etimologiyasiga e’tibor qilganda ham bilish mumkin. Bunday so’zlarning etimologiyasida asosiy mazmun rasm chizish jarayoni bilan bog’liq holda namoyon bo’ladi. Masalan, qadimgi turkiy tillarda “yozmoq” tushunchasi “bit(i)moq” fe’li (“bitik” – yozuv, kitob) bilan ifodalangan. Bu fe’lning o’zagi xitoycha “bi” (mo’yqalam) so’zi bilan aloqador bo’lib, dastlabki ma’nosi kelgan deyish mumkin. Ma’lumki, arxeolog olimlarimiz juda ko’p qadimiy rasmlarni kashf etganlar. G’or devorlari, turli xildagi toshlar, suyaklar va boshqa predmetlarga o’yib ishlangan xilma-xil hayvonlarning rasmlari, umumiy mazmunga birlashuvchi tasviriy lavhalar – bularning bari piktografik yozuvning asoslaridir. Xulosa qilib aytish mumkin, ibtidoiy tasviriy san’at ikki yo’nalishda – umuman rasmlar va muayyan axborot vositasi, ya’ni yozuv sifatida shakllana borgan. Buni dunyo tillarining juda ko’pchiligidagi “yozmoq” ma’nosidagi so’zlarning etimologiyasiga e’tibor qilganda ham bilish mumkin. Bunday so’zlarning etimologiyasida asosiy mazmun rasm chizish jarayoni bilan bog’liq holda namoyon bo’ladi. Masalan, qadimgi turkiy tillarda “yozmoq” tushunchasi “bit(i)moq” fe’li (“bitik” – yozuv, kitob) bilan ifodalangan. Bu fe’lning o’zagi xitoycha “bi” (mo’yqalam) so’zi bilan aloqador bo’lib, dastlabki ma’nosi “o’ymoq, o’yib bezamoq”, undan keyin “yozmoq” demakdir. Slavyan tillardagi “pisati” (rus. “pisat” – “yozmoq”) fe’lining ma’nosi ham dastlab mo’yqalamda rasm chizish bilan bog’liq bo’lgan (rus. “jivopis” – rangtasvir so’zi bilan qiyoslang). Bu fe’lning o’zagi lot. “pingere” (rasm solmoq) so’zi bilan aloqadordir, “pisati” fe’lining dastlabki ma’nosi, ko’rinadiki, “rasm solmoq”, “bezamoq”-dan iborat bo’lgan. Gotcha “melian” (yozmoq) fe’lining dastlabki ma’nosi ham mo’yqalamda “rasm solmoq” bo’lib, bu fe’l hozirgi nemis tilida “malen” shaklida va “rasm solmoq” ma’nosida qo’llanadi. Yunon tilidan ko’pgina tillarga o’tgan “grafika” so’zi ham etimologik jihatdan o’yish, tirnash tushunchalarini ifodalaydi. Yoqorida keltirganlarimiz barcha misollar yozuvning rasm bilan uzviy bog’liq ekanligini yaqqol ko’rsatadi. Qadimgi shartli alomatlar sirasiga avlod va qabila nishonlari, avlod, qabila va shaxs mulki alomatlari (masalan, tamg’a, dog’), ustalar muhri va boshqalar kirardi. Bu nishon va alomatlar uy hayvonlari, qurol-aslaha, sapoldan yasalgan idishlar va hatto asirlar (qullar)ga qo’yiladi. Tilga olingan qadimgi shartli belgi va alomatlarni hozir ham ba’zi bir taraqqiyotdan orqaga qolgan xalqlar (masalan, Amerika hindulari, Uzoq Shimol, Afrika, Avstraliya xalqlari) ishlatishadi. Taraqqiyot bilan baravar qadam tashlayotgan xalqlar ham bu belgi va alomatlarga ayrim hollarda murojaat qilishadi. Masalan, pogonlar, oliy maktab, gerb va bayroqdagi nishonlar, xaritalardagi belgilar bunga misol bo’la oladi. Keyinchalik rasmlarning soddalashuvi, ularning o’zlari ifoda etgan buyumlarning nomiga, ramziga aylanishi va asta-sekin bu ramzlarning og’zaki til bilan doimiy bog’lanishi yozuvning takomillashib borishini belgilab berdi. Yozuv belgilari ideografik, ieroglifik belgilar sifatida muayyan so’zlarning ifodachilariga aylandi, bu yozuv “so’z yozuvi” yoki “logografik yozuv” nomi bilan umumlashtiriladi. Eng qadimgi logografik yozuv tizimlari (misr ieroglifikasi, Eron hududida Haxomanishlar hukmronligi davrida amal qilgan mixxatlar, xitoy ieroglifikasi va boshqalar. 1- va 2- rasmlar) miloddan avvalgi 4-ming yillikning oxiridan miloddan avvalgi 2-ming yilliklarning boshlarigacha bo’lgan davrda shakllangan. Haqiqiy ma’nodagi yozuv tizimlari dastlab Qadimiy Sharqda vujudga kelgan. “o’ymoq, o’yib bezamoq”, undan keyin “yozmoq” demakdir. Slavyan tillardagi “pisati” (rus. “pisat” – “yozmoq”) fe’lining ma’nosi ham dastlab mo’yqalamda rasm chizish bilan bog’liq bo’lgan (rus. “jivopis” – rangtasvir so’zi bilan qiyoslang). Bu fe’lning o’zagi lot. “pingere” (rasm solmoq) so’zi bilan aloqadordir, “pisati” fe’lining dastlabki ma’nosi, ko’rinadiki, “rasm solmoq”, “bezamoq”-dan iborat bo’lgan. Gotcha “melian” (yozmoq) fe’lining dastlabki ma’nosi ham mo’yqalamda “rasm solmoq” bo’lib, bu fe’l hozirgi nemis tilida “malen” shaklida va “rasm solmoq” ma’nosida qo’llanadi. Yunon tilidan ko’pgina tillarga o’tgan “grafika” so’zi ham etimologik jihatdan o’yish, tirnash tushunchalarini ifodalaydi. Yoqorida keltirganlarimiz barcha misollar yozuvning rasm bilan uzviy bog’liq ekanligini yaqqol ko’rsatadi. Qadimgi shartli alomatlar sirasiga avlod va qabila nishonlari, avlod, qabila va shaxs mulki alomatlari (masalan, tamg’a, dog’), ustalar muhri va boshqalar kirardi. Bu nishon va alomatlar uy hayvonlari, qurol-aslaha, sapoldan yasalgan idishlar va hatto asirlar (qullar)ga qo’yiladi. Tilga olingan qadimgi shartli belgi va alomatlarni hozir ham ba’zi bir taraqqiyotdan orqaga qolgan xalqlar (masalan, Amerika hindulari, Uzoq Shimol, Afrika, Avstraliya xalqlari) ishlatishadi. Taraqqiyot bilan baravar qadam tashlayotgan xalqlar ham bu belgi va alomatlarga ayrim hollarda murojaat qilishadi. Masalan, pogonlar, oliy maktab, gerb va bayroqdagi nishonlar, xaritalardagi belgilar bunga misol bo’la oladi. Keyinchalik rasmlarning soddalashuvi, ularning o’zlari ifoda etgan buyumlarning nomiga, ramziga aylanishi va asta-sekin bu ramzlarning og’zaki til bilan doimiy bog’lanishi yozuvning takomillashib borishini belgilab berdi. Yozuv belgilari ideografik, ieroglifik belgilar sifatida muayyan so’zlarning ifodachilariga aylandi, bu yozuv “so’z yozuvi” yoki “logografik yozuv” nomi bilan umumlashtiriladi. Eng qadimgi logografik yozuv tizimlari (misr ieroglifikasi, Eron hududida Haxomanishlar hukmronligi davrida amal qilgan mixxatlar, xitoy ieroglifikasi va boshqalar. 1- va 2- rasmlar) miloddan avvalgi 4-ming yillikning oxiridan miloddan avvalgi 2-ming yilliklarning boshlarigacha bo’lgan davrda shakllangan. Haqiqiy ma’nodagi yozuv tizimlari dastlab Qadimiy Sharqda vujudga kelgan. 1- rasm. Shumer mixsimon xati, eramizdan 4 ming yil avval 2- rasm. Grek yozuvi, eramizdan 3 ming yil avval 1- rasm. Shumer mixsimon xati, eramizdan 4 ming yil avval 2- rasm. Grek yozuvi, eramizdan 3 ming yil avval 3- rasm. Shumer loylavhasi (eramizning 4-3 asrlari) 3- rasm. Shumer loylavhasi (eramizning 4-3 asrlari) Logografiya (logos - so’z, grafiya - yozaman) yozuvdagi har bir alomat (logogrammalar) bir so’zni bildirar edi. Bu yozuvda, alomatlar miqdor so’zlar miqdoriga, aniqrog’i mustaqil fe’l (xabar)ning semantik vohidlariga tengdir. Logografik yozuvning piktografik yozuvdan afzalligi quyidagilardan iborat: a) logografik yozuv xabar qilinishi lozim bo’lgan mazmunni ancha mufassal aks ettira oladi. b) piktografik yozuvda so’z tarkibi va so’z shakllari noaniqroq, logografik yozuvda esa aniq bo’ladi. Logografik yozuvning birinchi mukammallashgan shakli ieroglifik yozuvdir. “Ieroglifik” so’zi yunoncha so’zdan olingan bo’lib, “muqaddas yozuv” degan ma’noni anglatadi. Bu yozuvdan dastavval Arabistonda keng foydalanilgan. Keyinchalik Xitoy davlati ham shu yozuvga o’tadi va bu yozuvdan hozirgi kunda ham foydalanib kelinmoqda. I-II asrlarda Stoy Shenm Xitoy ierogliflarining katalogini tuzib, bunda 10,5 ming ieroglifni kiritadi. Xitoy tilining to’liq lug’atlarida 40 ming iyerogliflar qayd qilingan. Yozuvning ommaviylashuvi uchun uni, albatta, osonlashtirish, soddalashtirish, qulaylashtirish zarur edi. Masalan, “ko’z yoshi” so’zini yozib ko’rsatish uchun “ko’z” va “suv”ning kombinatsiyasi ko’rsatilgan. Lekin bunday soddalashtirish unumsiz edi. Yozuv tarixining uchinchi bosqichga orfografiya yozuvlari kiradi. Bora- bora logogrammalar so’z asosi (morfemalar)ni bildiradigan bo’ldi (masalan, kelishik qo’shimchalari) va natijada morfemografiya yozuvlari keng tarqaldi. To’rtinchi tur yozuvlar, bu sillabografiya (bo’g’in) yozuvlaridir. Bunda har bir alomat bir bo’g’inni ifodalaydi. Bu yozuv turi milodgacha bo’lgan 2-1- ming yilliklarda paydo bo’lgan. Bu yozuvni uch guruhga bo’ladilar: birinchi guruhga mayya, mexiy va koreya yozuvlari kiradi. Bularda alomatlar har xil bo’g’inlar - alohida unlilar, undosh va unli ovozlarni ifodalaydi. Ikkinchi guruhga krit(?), kipr, habash va yapon yozuvlari mansubdir. Uchinchi guruhga hind yozuvlari kiradi. Logografiya (logos - so’z, grafiya - yozaman) yozuvdagi har bir alomat (logogrammalar) bir so’zni bildirar edi. Bu yozuvda, alomatlar miqdor so’zlar miqdoriga, aniqrog’i mustaqil fe’l (xabar)ning semantik vohidlariga tengdir. Logografik yozuvning piktografik yozuvdan afzalligi quyidagilardan iborat: a) logografik yozuv xabar qilinishi lozim bo’lgan mazmunni ancha mufassal aks ettira oladi. b) piktografik yozuvda so’z tarkibi va so’z shakllari noaniqroq, logografik yozuvda esa aniq bo’ladi. Logografik yozuvning birinchi mukammallashgan shakli ieroglifik yozuvdir. “Ieroglifik” so’zi yunoncha so’zdan olingan bo’lib, “muqaddas yozuv” degan ma’noni anglatadi. Bu yozuvdan dastavval Arabistonda keng foydalanilgan. Keyinchalik Xitoy davlati ham shu yozuvga o’tadi va bu yozuvdan hozirgi kunda ham foydalanib kelinmoqda. I-II asrlarda Stoy Shenm Xitoy ierogliflarining katalogini tuzib, bunda 10,5 ming ieroglifni kiritadi. Xitoy tilining to’liq lug’atlarida 40 ming iyerogliflar qayd qilingan. Yozuvning ommaviylashuvi uchun uni, albatta, osonlashtirish, soddalashtirish, qulaylashtirish zarur edi. Masalan, “ko’z yoshi” so’zini yozib ko’rsatish uchun “ko’z” va “suv”ning kombinatsiyasi ko’rsatilgan. Lekin bunday soddalashtirish unumsiz edi. Yozuv tarixining uchinchi bosqichga orfografiya yozuvlari kiradi. Bora- bora logogrammalar so’z asosi (morfemalar)ni bildiradigan bo’ldi (masalan, kelishik qo’shimchalari) va natijada morfemografiya yozuvlari keng tarqaldi. To’rtinchi tur yozuvlar, bu sillabografiya (bo’g’in) yozuvlaridir. Bunda har bir alomat bir bo’g’inni ifodalaydi. Bu yozuv turi milodgacha bo’lgan 2-1- ming yilliklarda paydo bo’lgan. Bu yozuvni uch guruhga bo’ladilar: birinchi guruhga mayya, mexiy va koreya yozuvlari kiradi. Bularda alomatlar har xil bo’g’inlar - alohida unlilar, undosh va unli ovozlarni ifodalaydi. Ikkinchi guruhga krit(?), kipr, habash va yapon yozuvlari mansubdir. Uchinchi guruhga hind yozuvlari kiradi. Yozuv taraqqiyotining beshinchi bosqichiga ovoz-fonemani bildiruvchi yozuvlar kiradi. Bularni umumlashtirib fonografiya (fonos-ovoz, grafiya- yozaman) deb nomladilar. Bu yozuvlarning har bir alomati bir ovoz yo fonemani bildiradi (finik, yunon, lotin, rus va arab yozuvlari shular jumlasidandir). Fonografiya yozuvlarini ikki qismga bo’ladilar: a) konsonant yozuvlari; b) vokal yozuvlari. Kosonant yozuvlariga finik, ugarit, ibron, orom, arab va boshqa yozuvlar mansub bo’lib, ularga har bir asosiy alomat (harf) faqat undosh ovozlarni ifodalaydi. Vokal yozuvlarida har bir asosiy alomat (harf) ham unli va ham undosh ovozni bildiradi. Ta’kidlash joizki, harf-tovush yozuvi yo’nalishidagi ilk yozuv finikiy yozuvidir. Finikiy alifbosining paydo bo’lishi insoniyat uchun yozuvni takomillashtirish borasida olg’a qo’yilgan qadam bo’lgan. Shuning uchun ham finikiy yozuvi juda tezlik bilan boshqa xalqlar orasida ham tarqalgan. Bu jarayon miloddan avvalgi 9-asrdan boshlangan. Hozirgi kunda bizga ma’lum bo’lgan harf-tovush tizimidagi yozuvlarning beshdan to’rt qismidan ko’prog’i finikiy yozuvidan kelib chiqqan. Harf-tovush yozuvining muhim afzalligi uning kam miqdordagi, ya’ni 20-30 atrofidagi belgilar bilangina ish ko’ra olishidir. Harf-tovush yozuvi dunyo xalqlari orasida juda tez tarqalgan va bu jarayon, asosan, o’zlashtirish, u yoki bu tilning xususiyatini hisobga olgan holda moslashtirish yo’li bilan paydo bo’lgan. Hozirgi vaqtda jahon aholisining taxminan to’rtdan uch qismi harf-tovush yozuvidan foydalanadi. Lotin asosida aholining 30%, slavyan-krill yozuvidan 10%, arab yozuvidan 10%, hind yozuvidan 20% aholi foydalanadi. Markaziy Osiyodagi xalqlar, jumladan, o’zbek xalqi turli yozuvlardan foydalanib kelgan. Bu yozuvlar avesto, pahlaviy, urxun-yenisey (runik), turkiy (uyg’ur), sug’d, arab, kirill, lotin yozuvlaridir. Afsuski, yozuv og’zaki til(nutq)ni aynan aks ettira olmaydi. Agar yozuv shunday xususiyatga ega bo’lganda, imlo qoidalariga, talaffuz mezonlariga mutlaqo ehtiyoj qolmagan bo’lardi. Yozuv taraqqiyotining beshinchi bosqichiga ovoz-fonemani bildiruvchi yozuvlar kiradi. Bularni umumlashtirib fonografiya (fonos-ovoz, grafiya- yozaman) deb nomladilar. Bu yozuvlarning har bir alomati bir ovoz yo fonemani bildiradi (finik, yunon, lotin, rus va arab yozuvlari shular jumlasidandir). Fonografiya yozuvlarini ikki qismga bo’ladilar: a) konsonant yozuvlari; b) vokal yozuvlari. Kosonant yozuvlariga finik, ugarit, ibron, orom, arab va boshqa yozuvlar mansub bo’lib, ularga har bir asosiy alomat (harf) faqat undosh ovozlarni ifodalaydi. Vokal yozuvlarida har bir asosiy alomat (harf) ham unli va ham undosh ovozni bildiradi. Ta’kidlash joizki, harf-tovush yozuvi yo’nalishidagi ilk yozuv finikiy yozuvidir. Finikiy alifbosining paydo bo’lishi insoniyat uchun yozuvni takomillashtirish borasida olg’a qo’yilgan qadam bo’lgan. Shuning uchun ham finikiy yozuvi juda tezlik bilan boshqa xalqlar orasida ham tarqalgan. Bu jarayon miloddan avvalgi 9-asrdan boshlangan. Hozirgi kunda bizga ma’lum bo’lgan harf-tovush tizimidagi yozuvlarning beshdan to’rt qismidan ko’prog’i finikiy yozuvidan kelib chiqqan. Harf-tovush yozuvining muhim afzalligi uning kam miqdordagi, ya’ni 20-30 atrofidagi belgilar bilangina ish ko’ra olishidir. Harf-tovush yozuvi dunyo xalqlari orasida juda tez tarqalgan va bu jarayon, asosan, o’zlashtirish, u yoki bu tilning xususiyatini hisobga olgan holda moslashtirish yo’li bilan paydo bo’lgan. Hozirgi vaqtda jahon aholisining taxminan to’rtdan uch qismi harf-tovush yozuvidan foydalanadi. Lotin asosida aholining 30%, slavyan-krill yozuvidan 10%, arab yozuvidan 10%, hind yozuvidan 20% aholi foydalanadi. Markaziy Osiyodagi xalqlar, jumladan, o’zbek xalqi turli yozuvlardan foydalanib kelgan. Bu yozuvlar avesto, pahlaviy, urxun-yenisey (runik), turkiy (uyg’ur), sug’d, arab, kirill, lotin yozuvlaridir. Afsuski, yozuv og’zaki til(nutq)ni aynan aks ettira olmaydi. Agar yozuv shunday xususiyatga ega bo’lganda, imlo qoidalariga, talaffuz mezonlariga mutlaqo ehtiyoj qolmagan bo’lardi. Alfavit (Aifbo). Yuqorida ta’kidlaganimizdek harf-tovush (fonografik) yozuvi alfavitni vujudga keltirdi. Alfavit yunon alifbosining alfa va beta (vita) harflari nomidan olingan bo’lib, alifbo (arab alifbosining boshlang’ich ikki harfi – alif va bo nomidan olingan) ham deyiladi. Alifbo – biror tilning yozuviga qabul qilingan va ma’lum an’anaviy tartib berilgan yozuv belgilari (masalan, arab alifbosi, lotin alifbosi) yoki bo’g’in belgilar (masalan, hind alifbosi – devanagari) majmui. Alifbo miloddan avvalgi 2000-yillar oxirlarida qadimiy Ugarit va finikiy yozuvi tovush tizimidan kelib chiqqan. Undan ilgari Misr iyerogliflari sanoq tizimi mavjud bo’lgan, deb taxmin qilinadi. Turkiy xalqlarning run va turkiy (uyg’ur) yozuvlari bo’lgan. Ammo, bu o’ziga xos turkiy yozuvlar alifbosi haqida ma’lumot uchramaydi. Ularga oid harflar jadvali tovush belgilari haqidagi boshqa manbalardagi ma’lumotlar hamda shu yozuv yodgorliklari asosida tuzilgan. Hozirgi harfiy va ba’zan bo’g’in alifbolari finikiy alifbosidan, oromiy (arab, yahudiy), yunon (lotin va hokazolar) va boshqa alifbolardan kelib chiqqan. Arab alifbosi – barcha arab mamlakatlari, shuningdek, Eron, Afg’oniston, Pokiston, Sharqiy Turkiston – Shinjon, shuningdek, 13-20 asrlar boshlarida turkiy xalqlar yozuv tizimida; lotin alifbosiga Amerika, Avstraliya qit’asidagi barcha xalqlar, Evropaning ko’pchilik xalqlari, Osiyo va Afrikadagi ba’zi xalqlar (Indoneziya, Turkiya va boshqalar) yozuv tizimida; kirill alifbosiga – Evropa, Osiyodagi ba’zi xalqlar yozuv tizimida; hind bo’g’in alifbosiga – Hindistondagi ko’pgina elatlar yozuv tizimida amal qilingan. Yuksak takomillashtirilgan alifbodagi bir harf muayyan bir tovushni ifodalashi, bir tovush muayyan bir harf bilan ifodalanishi lozim. Ammo dunyoda bunday alifbo yo’q. Ana shunday ma’nodagi alifboga fin alifbosi birmunsha yaqinlashadi, lekin baribir to’liq emas. Hozirgi ingliz, fransuz va boshqa tillar alifbolari bunday mukammallikdan yiroq. Mana shu holat dunyo tillarining barchasida xima-xil va juda ko’plab grafik va imlo qoidalarining ishlab chiqilishiga sabab bo’lgan. Yozuv bilan til o’rtasida, alifbo va tilning tovush tizimi o’rtasida bunday farqli holatlarni yuzaga keltirgan sabablar xilma-xil. Avvalo, dunyodagi hozirda mavjud alifbolarning deyarli hammasi ham mustaqil va tegishli til Alfavit (Aifbo). Yuqorida ta’kidlaganimizdek harf-tovush (fonografik) yozuvi alfavitni vujudga keltirdi. Alfavit yunon alifbosining alfa va beta (vita) harflari nomidan olingan bo’lib, alifbo (arab alifbosining boshlang’ich ikki harfi – alif va bo nomidan olingan) ham deyiladi. Alifbo – biror tilning yozuviga qabul qilingan va ma’lum an’anaviy tartib berilgan yozuv belgilari (masalan, arab alifbosi, lotin alifbosi) yoki bo’g’in belgilar (masalan, hind alifbosi – devanagari) majmui. Alifbo miloddan avvalgi 2000-yillar oxirlarida qadimiy Ugarit va finikiy yozuvi tovush tizimidan kelib chiqqan. Undan ilgari Misr iyerogliflari sanoq tizimi mavjud bo’lgan, deb taxmin qilinadi. Turkiy xalqlarning run va turkiy (uyg’ur) yozuvlari bo’lgan. Ammo, bu o’ziga xos turkiy yozuvlar alifbosi haqida ma’lumot uchramaydi. Ularga oid harflar jadvali tovush belgilari haqidagi boshqa manbalardagi ma’lumotlar hamda shu yozuv yodgorliklari asosida tuzilgan. Hozirgi harfiy va ba’zan bo’g’in alifbolari finikiy alifbosidan, oromiy (arab, yahudiy), yunon (lotin va hokazolar) va boshqa alifbolardan kelib chiqqan. Arab alifbosi – barcha arab mamlakatlari, shuningdek, Eron, Afg’oniston, Pokiston, Sharqiy Turkiston – Shinjon, shuningdek, 13-20 asrlar boshlarida turkiy xalqlar yozuv tizimida; lotin alifbosiga Amerika, Avstraliya qit’asidagi barcha xalqlar, Evropaning ko’pchilik xalqlari, Osiyo va Afrikadagi ba’zi xalqlar (Indoneziya, Turkiya va boshqalar) yozuv tizimida; kirill alifbosiga – Evropa, Osiyodagi ba’zi xalqlar yozuv tizimida; hind bo’g’in alifbosiga – Hindistondagi ko’pgina elatlar yozuv tizimida amal qilingan. Yuksak takomillashtirilgan alifbodagi bir harf muayyan bir tovushni ifodalashi, bir tovush muayyan bir harf bilan ifodalanishi lozim. Ammo dunyoda bunday alifbo yo’q. Ana shunday ma’nodagi alifboga fin alifbosi birmunsha yaqinlashadi, lekin baribir to’liq emas. Hozirgi ingliz, fransuz va boshqa tillar alifbolari bunday mukammallikdan yiroq. Mana shu holat dunyo tillarining barchasida xima-xil va juda ko’plab grafik va imlo qoidalarining ishlab chiqilishiga sabab bo’lgan. Yozuv bilan til o’rtasida, alifbo va tilning tovush tizimi o’rtasida bunday farqli holatlarni yuzaga keltirgan sabablar xilma-xil. Avvalo, dunyodagi hozirda mavjud alifbolarning deyarli hammasi ham mustaqil va tegishli til xususiyatlarini to’liq hisobga olgan holda yaratilgan emas. Ko’pchilik xalqlar o’z yozuvlarini boshqa til yozuvini o’z tillariga imkoniyat darajasida moslashtirish yo’li bilan yaratganlar. Bu hol yozuv va til munosabatlarida o’z izini qoldirgan. Ayni paytda yozuv va tilning taraqqiyoti bir xil, bir-biri bilan to’la mos keladigan jarayon emas. Tilning taraqqiyoti tarixiy va uzluksiz jarayon, odamlar tilga ataylab, ongli ravishda biron-bir o’zgartirish kirita olmaydilar. Tildagi u yoki bu o’zgarish tadrijiy ravishda, asta-sekin yuz beradi. Yozuv haqida esa bunday deb bo’lmaydi. Odamlar til xususiyatlariga yanada moslashtirish uchun yozuvga turli o’zgartishlar kiritadilar, islohotlar qiladilar, bir yozuv tizimini boshqasi bilan almashtiradilar va hokazolar. Masalan, o’zbek xalqi asrlar davomida arab alifbosidan foydalanib kelgan, 1923-26-yillarda bu yozuvni o’zbek tili tovush qurilishini to’laroq ifodalashga moslashtirish maqsadida bir qator harfiy o’zgartirishlar kiritilgan. O’zbekistonda 1929-yildan lotin yozuvi asosidagi o’zbek alifbosiga o’tilgan. 1940-yildan esa kirill yozuvi joriy etilgan. O’zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi 1993-yil 2- sentabrda “Lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosini joriy etish to’g’risida”gi qonunni qabul qildi. Bu qonunga va uni amalga kiritish tartibi haqidagi O’R Oliy Kengashi qaroriga O’R Oliy Majlisi 1995-yil 6-mayda o’zgarishlar kiritadigan qonun qabul qildi. Bu hujjatga ko’ra lotin yozuviga asoslangan yangi o’zbek alifbosi 26 ta harf va 3 ta harflar qo’shilmasidan iborat. xususiyatlarini to’liq hisobga olgan holda yaratilgan emas. Ko’pchilik xalqlar o’z yozuvlarini boshqa til yozuvini o’z tillariga imkoniyat darajasida moslashtirish yo’li bilan yaratganlar. Bu hol yozuv va til munosabatlarida o’z izini qoldirgan. Ayni paytda yozuv va tilning taraqqiyoti bir xil, bir-biri bilan to’la mos keladigan jarayon emas. Tilning taraqqiyoti tarixiy va uzluksiz jarayon, odamlar tilga ataylab, ongli ravishda biron-bir o’zgartirish kirita olmaydilar. Tildagi u yoki bu o’zgarish tadrijiy ravishda, asta-sekin yuz beradi. Yozuv haqida esa bunday deb bo’lmaydi. Odamlar til xususiyatlariga yanada moslashtirish uchun yozuvga turli o’zgartishlar kiritadilar, islohotlar qiladilar, bir yozuv tizimini boshqasi bilan almashtiradilar va hokazolar. Masalan, o’zbek xalqi asrlar davomida arab alifbosidan foydalanib kelgan, 1923-26-yillarda bu yozuvni o’zbek tili tovush qurilishini to’laroq ifodalashga moslashtirish maqsadida bir qator harfiy o’zgartirishlar kiritilgan. O’zbekistonda 1929-yildan lotin yozuvi asosidagi o’zbek alifbosiga o’tilgan. 1940-yildan esa kirill yozuvi joriy etilgan. O’zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi 1993-yil 2- sentabrda “Lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosini joriy etish to’g’risida”gi qonunni qabul qildi. Bu qonunga va uni amalga kiritish tartibi haqidagi O’R Oliy Kengashi qaroriga O’R Oliy Majlisi 1995-yil 6-mayda o’zgarishlar kiritadigan qonun qabul qildi. Bu hujjatga ko’ra lotin yozuviga asoslangan yangi o’zbek alifbosi 26 ta harf va 3 ta harflar qo’shilmasidan iborat. Dunyodagi alifbolarning hammasida ham harflar soni tegishli tildagi tovushlar (fonemalar) sonidan sezilarli darajada kam. Tabiiyki, bu hol yozuvni o’zlashtirishni osonlashtiradi. Shuning uchun ham alifbolardagi asosiy tamoyil undagi harflar sonini ko’paytirish emas. Alifbo yozuvning asosini tashkil etadi. Tinish belgilari va boshqa yozma belgilar ham yozuvning unsurlari hisoblanadi. Mavzuni mustahkamlash uchun savollar: 1. Yozuv nima? U qachon paydo bo’lgan? 2. Yozuv qanday imkoniyatlarga ega? 3. Yozuvning dastlabki shakllari qanday holatlarda qayd qilingan? 4. Frazeografiya nima? 5. Qadimgi shartli alomatlar haqida gapirib bering. 6. Yozuvning tilga nisbatan qanday kamchiliklari mavjud? Dunyodagi alifbolarning hammasida ham harflar soni tegishli tildagi tovushlar (fonemalar) sonidan sezilarli darajada kam. Tabiiyki, bu hol yozuvni o’zlashtirishni osonlashtiradi. Shuning uchun ham alifbolardagi asosiy tamoyil undagi harflar sonini ko’paytirish emas. Alifbo yozuvning asosini tashkil etadi. Tinish belgilari va boshqa yozma belgilar ham yozuvning unsurlari hisoblanadi. Mavzuni mustahkamlash uchun savollar: 1. Yozuv nima? U qachon paydo bo’lgan? 2. Yozuv qanday imkoniyatlarga ega? 3. Yozuvning dastlabki shakllari qanday holatlarda qayd qilingan? 4. Frazeografiya nima? 5. Qadimgi shartli alomatlar haqida gapirib bering. 6. Yozuvning tilga nisbatan qanday kamchiliklari mavjud? 7. Logografik yozuvning piktografik yozuvdan farqli tomonlari nimada namoyon bo’ladi? 8. Hozirgi vaqtda qadimgi yozuvlardan ham foydalanamizmi? 9. Bo’g’in yozuvi dastlab qaerda paydo bo’lgan? 10. Lotin yozuvi qachondan boshlab keng amaliyotda tatbiq etildi? 11. “Muqaddas yozuv” deb qanday yozuvni aytishadi? 12. Sillabografik yozuvning xususiyatlarini sharhlab bering? 7. Logografik yozuvning piktografik yozuvdan farqli tomonlari nimada namoyon bo’ladi? 8. Hozirgi vaqtda qadimgi yozuvlardan ham foydalanamizmi? 9. Bo’g’in yozuvi dastlab qaerda paydo bo’lgan? 10. Lotin yozuvi qachondan boshlab keng amaliyotda tatbiq etildi? 11. “Muqaddas yozuv” deb qanday yozuvni aytishadi? 12. Sillabografik yozuvning xususiyatlarini sharhlab bering?