YUQORI VA PASTKI KOVAK VENA TIZIMLARI, ULARNING ASOSIY IRMOQLARI. YOSHGA QARAB O‘ZGARISHI. DARVOZA VENASI. DARVOZA VENASI: TOPOGRAFIYASI, IRMOQLARI, PORTO-KAVAL ANASTOMOZLAR. VENA TIZIMIDAGI ASOSIY ANASTOMOZLARI. HOMILADA QON AYLANISHI. Vena qon tomirlari Angiologiya tomirlar to`g`risidagi fan bo`lib, uning tarkibiy qismini arteriya, vena va limfa tomirlari tashkil etadi. Vena va arteriya qon tomirlarining farqi - bu qon tomir devorlarining tuzilishi va ular ichidagi qonning Yurakga nisbatan yo`nalishi bilan ajratiladi. Arteriyalardan qon Yurakdan a’zolarga tomon katta bosim ostida xarakatlansa, venalar - qonni kapillyarlardan Yurak tomonga past bosim ostida qayta yo`naltiradi. Venalardagi bosimning past bo`lishi natijasida, ularning devorlari arteriyalarning devorlariga nisbatan yupqaroq bo`lib, uch qavatga bo`linishi unchalik ko`rinmaydi: mushak to`qimasi sust takomil etgan, lekin venalarda kollagen to`qima ko`proq bo`ladi. Kindik venasi (embrion taraqqiyoti davrida) va o`pka venasi ichidan arterial qon oqadi. Boshqa hamma venalar ichidan venoz qon oqadi. Venoz qon tomirlarining bajaradigan vazifalari: 1. To`qimalarda modda almashinuvi natijasida hosil bo`lgan chiqindi moddalarni a’zolardan olib chiqib ketadi. 2. Hazm a’zolarida so`rilgan ozuqa moddalarni, ana shu a’zolar nomidagi venalar orqali darvoza venasiga yig`ib, jigarga olib kiradi va jigardan jigar venasi orqali pastki kavak venaga (umumiy qon aylanishiga) quyiladi. Oyoq panjasining arteriyalar a - kaft yuzasi 1 - rr. calcanei; 2 - a. tibialis posterior; 3 - a. plantaris medialis; 4 - a. plantaris lateralis; 5 - arcus plantaris; 6 - aa. metatarseae plantares; 7 - aa. digitales plantares propriae; b - ustki yuzasi 1- a. tibialis anterior; 2 - n. peroneus profundus; 3 - a. tarsea lateralis; 4 - a. arcuata; 5 - r. plantaris profundus; 6 - aa. metatarseae dorsales; 7 - aa. digitales dorsales. 3. Ichki sekretsiya bezlari tomonidan chiqazilgan gormonlarni qon orqali boshqa a’zolarga yetkazish vazifasini bajaradi. Ma’lumki Yurak devorining qisqarishi, arteriya qon tomirlarida nisbatan katta bosimni hosil qiladi. Aortada bosim 160 mm simob ustuniga teng bo`lsa, yelka arteriyasida 110-130 mm ni tashkil etadi.O`z navbatida arteriyalarning maydaroq tarmoqlarga bo`linishi natijasida uning ichidagi bosimning kamayishiga olib keladi, natijada kapillyarlar ichidagi bosim juda past bo`ladi. Vena qon tomirlari ichidagi bosim esa kapillyar ko`rsatgichidan ham pastroq bo`ladi. Yurakga yaqin joylashgan venalarda xatto manfiy bosim bo`ladi. Qon tomirlar ichidagi qonning harakat tezligi - qon bosimiga to`g`ri proporsional bo`ladi. Demak, vena ichidagi qon bosimi past bo`lganligi uchun, qonning yo`nalish tezligi ham past bo`ladi. Qonning oqish tezligi arteriya va venalarda har-xil bo`lishiga qaramasdan, Yurakdan arteriyalarga chiqayotgan qon miqdori shu daqiqalarda venalar orqali Yurakga oqib kelayotgan qon miqdoriga teng bo`lishi kerak. Arterial va venoz tizimidagi nomuvofiqlik venoz qon tomirlar miqdorining oshiqligi va xajm jihatidan vena qon tomirlarining ustunligi natijasida tenglashadi. Mana shuning uchun, vena qon tomirlarida bosim past bo`lishiga va qon oqish tezligi past bo`lishiga qaramasdan, uning xajmining katta ekanligi natijasida Yurakdan qancha qon chiqsa, shuncha qon Yurakga qaytib keladi. Natijada Yurakdan ma’lum daqiqa davomida qancha qon bitta aortaga chiqsa, shuncha qon ikkita venoz qon tomirlar orqali oqib keladi. A’zo yoki to`qimalarning ma’lum qismidagi vena qon tomirlari va arteriya qon tomirlari xajmining nisbiy koeffissiyenti 2: 1, 3: 1 va xatto 4: 1 ga ham teng bo`lishi mumkin. Bunday katta farq, vena qon tomirlarining yuzaki va chuqur qismlariga bo`linishini taqozo etadi. YUzaki (teri osti) joylashgan venalar yonida arteriyalar bo`lmaydi. CHuqur venalar esa, arteriyalar bilan yonma-yon yo`naladi (uning atalishi-arteriya nomi bilan ataladi) va ba’zi joylarda bitta arteriyaga ikkita vena to`g`ri keladi. Venalarning xususiyati va arteriya qon tomirlaridan farqi, ularda klapanlar bo`lishidir. Venalarda oqayotgan qon Yurak tomon harakat qilayotganida anchagina qismida qonning gidrostatik bosimini yengish uchun moslama – klapanlar paydo bo`ladi. Klapanlar qonni faqat bir tomonga oqishini ta’minlab, teskari (kapillyarlarga qarab) oqishiga yo`l qo`ymaydigan to`siqlar xizmatini bajaradi. Klapanlar vena ichki pardasining yupqa, nozik burmalari bo`lib hisoblanadi. Odatda klapanlar juft-juft bo`lib, bir- biriga qarab turadi va qon harakat qilganda, (markazga qarab yo`nalganda) vena devoriga yopishadi. Qon teskari harakat qilganida, klapanlar bilan vena devor orasidagi yoriqga qon kirib qolib, klapanlar vena devoridan yiroqlashadi. Natijada klapanlarning erkin chekkalari bir-biriga yaqinlashib tutashadi-vena teshigining shu joyi yopiladi. Bu moslamalar qonni faqat vena tomon oqishini ta’minlaydi. Klapanlar vena ichki qavatining yarimoysimon burma shaklidagi o`simtasi bo`lib, ko`pincha juft xolda uchraydi. Ba’zi paytda bitta yoki uchta o`simta shaklida uchraydi. Klapanlar ko`pincha venoz tomirlarning asosiy o`zaniga quyilish joylarida joylashib, qonning qaytadan shu irmoqchalarga o`tishidan va kapillyarlarga ta’siridan saqlab turadi. Qayerda qonning gidrostatik bosimi oshiq bo`lsa va qon yo`nalishi qiyinroq bo`lsa, shu yerda klapanlar soni ko`proq uchraydi. Oyoqda joylashgan venalar ichidagi klapanlar miqdori, qo`l venalariga nisbatan ko`proq bo`ladi, klapanlar orasidagi masofa esa qisqaroq bo`ladi. Demak, klapanlar qonni venalar ichida faqat Yurak tomon harakatini ta’minlaydi. Bundan tashqari, qonning bir tomonga yo`nalishi venalar atrofidagi mushaklar va fassiyalar holati bilan ham belgilanadi. Vena qon tomirlarining tashqi qavati mushak fassiyalari bilan birikkan bo`ladi. Mushaklarning harakati vena bo`shlig`ining kengayishi yoki torayishiga olib keladi. Qon tomirlar kengayganda irmoqlardan qonni so`rib olsa, vena bo`shlig`ining torayishi esa, aksincha qonni Yurak tomon harakatini ta’minlaydi. Bundan tashqari qonning Yurak tomon harakati ko`krak qafasining aktiv harakati va diafragma mushaklarining qisqarishi bilan ham ta’minlanadi. Odam tanasida ikkita katta vena qon tomirlari bo`ladi: yuqori kavak venasi va pastki kavak venasi. Bundan tashqari qorin bo`shlig`idagi toq a’zolardan venoz qon-jigar ichiga yo`nalgan darvoza venasi va bel sohasidan boshlanib ko`krak qafasi devoridan va a’zolaridan qonni yig`ib yuqori kavak venasiga olib boruvchi toq va yarimtoq venalari ham mavjud. Yuqori kavak venasi – v. cava superior o`ng va chap tomonlardagi qo`l va kalladan venoz qonni yig`adigan qon tomirlarining (v.brachiocephalica dextra et sinistra) birikishidan hosil bo`ladi. Yuqori kavak venasiga ko`krak qafasining orqa yuzasida joylashgan toq – v. azygos va yarim toq – v. hemiazygos venalardagi qon ham oqib keladi. O`z navbatida toq va yarim toq venalarning irmoqlari qorin bo`shlig`ining orqa yuzasidan boshlanib, ko`krak qafasida qoburg`alararo venalarni va orqa ko`ks oralig`ida joylashgan a’zolardan vena qonini qabul qiladi. Toq va yarim toq venalarning qorin bo`shlig`ining orqa yuzasidan boshlanadigan irmoqlari - bel venalari va umurtqa pog`onasining tashqi venalari bilan o`zaro anastomozlar vositasida birikkan bo`ladi. Pastki kavak venasi v. cava inferior – qorin pardadan tashqarida joylashgan bo`lib, o`ng va chap umumiy yonbosh venalarning birikuvidan hosil bo`ladi (v. ilaca communis dextra et sinistra). Natijada pastki kavak vena oyoqlardan, chanoq devori va bo`shlig`idagi a’zolardan, buyrak, buyrak usti bezi, jigar, qorin devorlaridan – venoz qonni yig`ib oladi. Darvoza venasi v. portae - qorin bo`shlig`ining jigardan boshqa toq a’zolaridan, aniqroq aytganda: taloq, me’da osti bezi, o`t pufagi va me’dadan tortib to`g`ri ichakning yuqori bo`limigacha – hazm kanalidan qon to`playdi. SHu tariqa venoz qon yuqorida nomi aytilga a’zolardan pastki kavak venaga va Yurakga, to`g`ridan-to`g`ri tushmay, avvalo jigarga boradi va jigar kapillyarlaridan o`tib, jigar venalari – v. v. hepaticae orqali pastki kavak venasiga quyiladi. Biror sababga ko`ra, agarda biror katta vena qon tomirida qon harakatiga to`sqinlik bo`lsa - vena irmoqlari orasidagi anastomozlar ochiladi. Yuqorigi va pastki kavak venalari irmoqlari orasidagi birlashuvlar – kava – kaval anastomozlar deb ataladi. Darvoza venasi va kavak venalar irmoqlari orasidagi anastomozlarga – porta – kaval anastomozlar deyiladi. Yurak venalari Yurak arteriyalari faqat ikkita bo`lsa, venalari ko`p bo`ladi va Yurakning o`ng bo`lmasiga turli yo`llar bilan yetib boradi. Yurakning kichik venalari – o`ng bo`lmaga to`g`ridan-to`g`ri ochiladi. Yurakning boshqa venalari – Yurak venalarining sinusiga quyiladi. Yurak venalarining sinusi orqadagi toj egatida yotadi va Yurakning o`ng bo`lmachasiga quyiladi. Yurakning vena kengaymasi – sinus coronarius ga quyidagi venalar quyiladi: 1) V. cardiaca magna – Yurakning katta venasi. Bu vena oldingi qorinchalararo vena –v. interventricularis anterior hamda chap qirradagi vena – v. marginalis sinistra larning quyilishidan hosil bo`ladi; 2) V. ventriculi sinistri – chap qorincha venasi; 3) V. obliquna atrii sinistri – chap bo`lmachaning qiyshiq venasi; 4) V. cardiaca media – Yurakning o`rta venasi; 5) V. cardiaca parva – Yurakning kichik venasi. Bu venaga v.marginalis dextra – o`ng qirra venasi, hamda – v. venticuli dextri – o`ng qorinchani venalari quyiladi; 6) V.v. cardiaca minimae – Yurakning mayda (eng kichik) venalari o`ng bo`lmacha venalaridan – v.v.atriales dextrae hamda o`ng qorincha venalari – v.v. ventriculares dextrae dan tashkil topadi. Bundan tashqari Yurakda R. Vessen (1706) va A. Tebeziya (1708) tomonidan tekshirilgan, Yurakning qorinchalariga ochiladigan qon tomirlar ham bo`ladi. O`pka venalari – venae pulmonales. O`pka venalari ikki jo`ft bo`lib, Yurakning chap bo`lmasiga qo`yiladi. Vena nomi bilan atalsa ham ichida kislarodga boy bo`lgan arterial qon bo`ladi. Venae pulmonales o`pka venalari quyidagi venalardan hosil bo`ladi: 1) Venae pulmonales dextra superior – o`ng o`pkaning Yuqorigi venasi; 2) Venae pulmonales dextra inferior – o`ng o`pkaning pastki venasi; 3) Venae pulmonales sinistra superior – chap o`pkaning Yuqorigi venasi; 4) Venae pulmonales sinistra inferior – chap o`pkaning pastki venasi. I. Vena pulmonalis dextra superior – o`ng o`pkaning yuqori venasiga quyiladigan venalar:. 1) V. apicalis – o`ng o`pka yuqori bo`lagi uchidagi vena; 2) V. anterior – o`ng o`pka yuqori bo`lagining oldingi venasi; 3) V. posterior – o`ng o`pka yuqori bo`lagining orqa venasi; 4) V. lobi medii – o`ng o`pka o`rta bo`lagi venasi. II. Vena pulmonalis dextra inferior – o`ng o`pkaning pastki venasiga quyiladigan venalar:. 1) V. superior – o`ng o`pka pastki bo`lagining ustki venasi; 2) V. basalis communis – o`ng o`pka pastki bo`lagining umumiy asosidagi vena; 3) V. basalis inferior – o`ng o`pka pastki bo`lagining asosining pastki venasi. III. Vena pulmonalis sinistra superior – chap o`pka yuqori bo`lagining venasiga quyiladigan venalar: 1) V. apicoposterior – chap o`pka ustki bo`lagi uchidagi orqa vena; 2) V. anterior – chap o`pka ustki bo`lagining oldingi venasi; 3) V. lingularis – chap o`pka ustki bo`lagining tilcha venasi. IV. Vena pulmanalis sinistra inferior – chap o`pka pastki bo`lagining venasiga quyiladigan venalar: 1) V. superior – chap o`pka pastki bo`lagining yuqori venasi; 2) V. basalis communis – chap o`pka pastki bo`lagining asosidagi umumiy vena; 3) V. basalis superior – chap o`pka pastki bo`lagining asosidagi ustki vena; 4) V. basalis inferior – chap o`pka pastki bo`lagining asosidagi pastki vena. Vena cava superior - Yuqorigi kavak vena Yuqorigi kavak vena ikkita yelka-bo`yin – v. brachiocephalica dextra et sinistra larning qo`shilishidan hosil bo`ladi. YUqori kavak venasi Yurakning o`ng bo`lmachasiga quyiladi. Har bir yelka – bo`yin venasi: o`mrov osti venasi – v. subclavia va ichki bo`yinturuq venasi - v. jugularis internae larning o`zaro birikishidan hosil bo`ladi. V. brachiocephalicae dextra et sinistra – yelka-bo`yin venalari ko`krak qafasi devori va uning ichida joylashgan a’zolarning venalarini qabul etadi. Elka-bo`yin venasiga quyidagi venalar quyiladi: 1) Rlexus thyroideus impar – qalqonsimon bezning toq vena chigali; 2) V. thyroidea inferior – qalqonsimon bezning ostki venasi; 3) V. laryngea inferior – hiqildoqning ostki venasi; 4) V. v. thymicae – ayrisimon bezning venasi; 5) V. v. pericardiacae – Yurak xaltasining venasi; 6) V. v. pericardiacophrenicae – diafragma va Yurak xaltasining venalari; 7) V. v. mediastinales – ko`ks oralig`idagi a’zo va to`qimalarning venalari; 8) V. v. bronchiales – bronx va o`pka to`qimalarining venasi; 9) V. v. tracheales – traxeya venalari; 10) V. v. esophageae – qizilo`ngach venalari; 11) V. vertebralis – bo`yin umurtqasining ko`ndalang o`simtalaridagi kanal bo`ylab yo`naladigan vena: orqa miyaning bo`yin segmentlaridan va bosh miyaning asosidan venoz qonni qabul qiladi; 12) Plexus venosus suboccipitalis – ensa ostidagi vena chigallari; 13) V. cervicalis profunda – bo`yin mushaklaridan venoz qonni qabul qiladi; 14) V. v. thoracicae internae – ko`krak qafasining oldingi devorining ichki yuzasidan yo`naladi. Bu venalar qorinning oldingi devoridagi venalarni: v.v. subcutaneae abdominis; v. v. epigastricae superiores; v. v. musculophrenicae tarmoqlarini qabul qiladi. Ko`krak qafasidan esa v. v. intercostales anteriores; v. intercostalis suprema – tarmoqlari ham ichki ko`krak venasiga quyiladi. Ichki bo`yinturuq venasi - v. jugularis interna Ichki bo`yinturuq venasi kalla suyagining asosidagi – foramen jugulare teshigi sohasidan boshlanadi. Bu vena kalla suyagining ichidagi venoz sinuslardan venoz qonini qabul qiladi. Kallani ichidagi venoz sinuslar - bosh miyaning qattiq pardasi va kalla suyaklar orasida hosil bo`ladi. Ichki bo`yinturuq venasiga quyidagi venoz sinuslardan qon yig`iladi: sinus sigmoideus, sinus transversi, sinus sagitalis superior, sinus occipitalis, sinus rectus, sinus sagitalis inferior. Bu vena qon tomirlari ensa sohasida yig`ilib, ichki xajsimon sohada venoz kengaymasi – confluens sinium ni hosil etadi. Bosh miyaning asosida turk egari atrofida – sinus cavernosus venalari joylashadi. Ikki tarafdagi shu nomli venalar oldida va orqada – sinus intercavernosi venalari vositasida qo`shiladi. Bu venalarga ko`z kosasidan chiqadigan – v.ophtalmica superior ham quyiladi. O`z navbatida – sinus cavernosus venalari chakka suyagining piramida qismida joylashgan – sinus petrosus superior et inferior venalariga quyiladi. Har ikkala tarafdagi – sinus petrosus inferior venalari o`zaro qo`shilib, plexus basilaris venoz chigalini hosil etadi. Bu venoz chigallar umurtqa pog`anasining ichidagi venalarga davom etadi. Kallaning ichidagi venoz sinuslar, kallaning tashqi yuzasidagi venalar bilan anastomozlar vositasida o`zaro birlashadi. Bunday venalarni: v. v. emissariae deb atalib, ular kalla suyaklaridagi teshiklar (foramen parietale, foramen mastoideum, canalis condylaris) orqali yo`naladi. Ichki bo`yinturuq venasiga tashqi tarafdan quyidagi venalar quyiladi: 1) V. facialis - kallaning tashqi yuzasidagi quyidagi venalardan hosil bo`ladi: v. angularis; v.v. supratrochlearis; v. supraorbitalis; v.v. palpebralis superiores; v.v. nasales externae; v.v. palpebralis inferiores; v. labialis superior; v. labialis inferiores; v. facies profunda; v.v. parotidei; v. palatina externa; v. submentalis. v.v. maxillares, v. transversa faciei, v. temporalis media, plexus pterygoideus. 2) V. retromandibularis – jag` orqasidagi venalarga v. temporalis superficialis va plexus v. pterygoildeus venalar quyiladi. O`z navbatida plexus v. pterygoildeus – qanotsimon vena chigaliga quyidagi venalar quyiladi. a) v.v. meningeae mediae – qattiq pardaning o`rta venalari; b) v.v. temporales profunda – chakkaningg chuqur venalari; v) v. conalis pterygoidei – qanotsimon kanal venasi; g) v.v. auriculares anterior – quloqning oldingi venalari; d) v.v. porotideae – quloq oldi so`lak bezining venalari; e) v.v articulares – chakka – pastki jag` bo`g`imining venalari; m) v.v tympanicae – nog`ora parda venalari; n) v. stylomastoidea – bigizsimon o`simta – so`rg`ich venasi 3) V. v. pharyngeae – xalqum venalari. 4) V. lingualis – til venalari. 5) V. v. thyroideae superiores – qalqonsimon bezning yuqori qismining venalari. 6) V. thyroidea media – qalqonsimon bezning o`rta sohasining venalari. 7) V. sternocleidomastoidea – shu nomdagi mushak venasi. 8) V. laryngea superior – hiqildoqning Yuqorigi venasi. V. jugularis externa - tashqi bo`yinturuq venasi. Tashqi bo`yinturuq venasi quloq suprasining orqa sohasidan boshlanadi. O`z yo`lida bu venaga ensa venasi – v. occipitalis va v. auricularis posterior venalari quyiladi. O`mrov usti sohasida tashqi bo`yinturuq venasi – v. jugularis anterior bilan qo`shilib, o`mrov osti venasi – v. subclavia ga quyiladi. V. jugularis anterior – oldingi bo`yinturuq venasi til osti suyagining ustki sohasidan boshlanadi va to`sh suyagi sohasida o`mrov osti venasi – v. subclavia ga quyiladi. To`sh suyagining ustida ikki tarafdagi oldingi bo`yinturuq venalar o`zaro – arcus venosus jugularis vena yoyi vositasida qo`shilishi mumkin. Vena jugularis externa ga quyidagi venalar quyiladi: a) V. auricularis posterior – quloq suprasining orqa venasi; b) V. jugularis anterior – oldingi buyinturuq venasi; v) V. suprascapularis – kurak usti venasi; g) V. transversae cervicis – bo`yinning ko`ndalang venasi Bosh sohasidagi venalar 1 - Sinus sagittalis superior, 2 - Sinus sagittalis inferior, 3 - Sinus sigmoideus, 4 - Sinus transversus, 5 - Sinus rectus, 6 - V. occipitalis, 7 - Sinus petrosus superior, 8 - Sinus petrosus inferior, 9 - Confluens sinuum, 10 - Ko`z venalari, 11 - V. angularis, 12 - V. vertebralis, 13 - V.jugularis interna, 14 - V. facialis. O`mrov osti venasi - v. subclavia O`mrov osti venasi qo`ltiq osti venasi – v. axillaris ning davomi bo`lib hisoblanadi. O`mrov osti venasiga tashqi bo`yinturuq venasi va oldingi bo`yinturuq venalar ochiladi. O`mrov osti venasiga bo`yinning yuzaki venasi – v.v. transversa colli hamda ko`krakdan – v .v.pectorales va kurak sohasidan – v. scapularis dorsalis lar qo`yiladi Qo`ltiq osti venasi – v. axillaris Qo`ltiq osti venasi – v. axillaris - qo`l va ko`krakning yon yuzasidagi venalarni qabul qiladi. Vena axillaris qo`ltiq osti venasiga quyiladigan venalar: 1) V. subscapularis – kurak osti venasi; 2) V. circumflexa scapulae – kurakni aylanib o`tuvchi vena. Bu venaga quyidagi venalar ochiladi: a) v. thoracodorsalis – ko`krak qafasining orqa yuzasidagi venalar; b) v. circumflexa humeri posterior – yelkani aylanib o`tuvchi orqadagi vena; v) v. circumflexa humeri anterior – yelkani aylanib o`tuvchi oldingi vena; 3) V. thoracica lateralis – ko`krak qafasining yon venasi; 4) V. V. thorocoepigastricae – ko`krak – qorin usti venalari; 5) V. plexus venosus areolaris – sut bezining so`rg`ich sohasidagi vena chigali. Qo`l venalari yuzaki va chuqur venalardan iborat bo`ladi. Qo`lning yuzaki venalari. Venae superficiales membri superioris 1. V. cephalica - qo`lning lateral teri osti venasi, qo`l panjasining bilak suyagi tarafidan boshlanadi, bilakning lateral sohasidan yo`naladi, tirsak sohasida medial teri osti venalari bilan anastomoz vositasida qo`shiladi (v. intermedia cubiti). Bu venaga v. thorocoacromialis – ko`krak – akromion venasi quyiladi. Lateral teri osti vena yelka sohasidan o`tib, qo`ltiq venasiga quyiladi. 2. V. basilica – qo`lning medial teri osti venasi. Qo`l panjasining tirsak suyagi sohasidan boshlanib, bilakning oldingi va medial yuzalaridan yo`naladi, tirsak bo`g`imi sohasida lateral teri osti venalari bilan anastomoz tarmoqlar vositasida – v. intermedia cubiti ga qo`shiladi. Medial teri osti venasi - yelka venasi – v. brachialis ga quyiladi. 3. V. intermedia cubiti - tirsak bo`g`imi sohasida lateral va medial teri osti venalarini o`zaro qo`shib turadi. Tirsakning oraliq venalari bilakning oldingi yuzasidan venoz qonni – v . mediana antebrachii tomirlari vositasida qabul qiladi. 4. Rete venosum dorsale manus – qo`l panjasining orqa yuzasidagi vena to`ri. Bu to`rga – v.v. intercapitulares – boshchalar orasidagi venalar xamda – v.v. metacarpales dorsales kaftning orqa yuzasining venalari quyiladi. 5. Arcus venosus palmaris superficialis – kaftining yuzaki vena ravog`i. Bu venalarga v.v. digitales palmares – barmoqlarning kaft yuzasidagi venalari quyiladi. 7.7.3.6. Qo`lning chuqur venalari. Venae profundae membri superioris Qo`lning chuqur venalari arteriyalar bilan birga yo`naladi va ularning nomi bilan ataladi. Qo`lning chuqur venalari quyidagilar: 1. V. v. brachiales – yelka venasi. SHu nomli arteriyalarning tarmoqlari yonida vena qon tomirlari joylashadi. 2. V. v. ulnares – tirsak venasi. SHu nomli arteriyalarning tarmoqlari yonida vena qon tomirlari joylashadi. 3. V. v. radiales – bilak venasi. SHu nomli arteriyalarning tarmoqlari yonida vena qon tomirlari joylashadi. 4. V. v. interosseae – bilakdagi suyaklararo venalar. O`z navbatida bu venaga – v.v. interosseae anterior oldingi suyaklararo venalar va v. interosseae posteriores – orqa suyaklararo venalar quyiladi. 5.Arcus venosus palmaris profundus – kaftdagi chuqur vena ravog`i. Bu venalarga – v .v.metacarpales palmares – kaft venalari quyiladi. Ko`krak qafasi devoridagi venalar. 1. V. v. intercostales posteriores - orqadagi qovurg`alararo venalar - qovurg`alar orasida joylashadi. Ramus dorsalis irmoqlari orqaning chuqur mushaklaridan venoz qonni qabul qilsa, ramus spinalis irmoqlari esa orqa miyaning ko`krak segmentlaridan venoz qonni qabul qiladi. O`ng tarafdagi qovurg`alararo venalar - toq vena – v. azygos ga quyiladi. CHap tarafda qovurg`alararo venalar yarim toq vena – v. hemiazygos ga quyiladi. 2. V. hemiazygos - yarim toq vena - ko`krak qafasining orqa devorining chap qismida joylashadi. Yarim toq vena bel sohasidagi – v. lumbales ascendentes irmoqlaridan boshlanadi. Ko`krak qafasining VII-VIII ko`krak umurtqalari sohasigacha ko`tariladi. SHu sohada ko`krak umurtqasi tanasini oldidan o`tib, o`ng tarafdagi toq vena - v. azygos ga quyiladi. O`z yo`nalishida yarim toq venaga ko`ks oralig`idagi a’zolardan venoz qon oqadi va pastki chap qovurg`alararo venalar quyiladi. 3. V. hemiazygos accessoria - qo`shimcha yarim toq vena – ko`krak qafasining chap tarafidagi Yuqorigi chap qovurg`alararo venalarni qabul qiladi. Qo`shimcha yarim toq vena - yarim toq venaga quyiladi. 4. Toq vena - v. azygos - ko`krak qafasining o`ng yarmida, ko`krak qafasining orqa devorida joylashadi. Bu vena bel sohasida - v. lumbales ascendens irmoqlari bilan boshlanadi. Toq venaga o`ng tarafdagi qovurg`alararo venalar, ko`ks oralig`idagi a’zolarning venalari quyiladi. Toq vena Yuqorigi kavak vena - v. cava superior ga - arcus venae azygos - toq vena ravog`i vositasida quyiladi. Toq vena V.azygos ga quyidagi venalar quyiladi: 1) V. intercostalis superior dextra – Yuqorigi o`ng qovurg`alararo vena; 2) V. hemiazygos – yarim toq vena; 3) V. hemiazygos accessoria – qo`shimcha yarim toq vena; 4) V. V. oesophageales – qizilo`ngach venalari; 5) V. V. bronchiales – bronxlarning venalari; 6) V. V. pericardiacae – perikard venalari; 7) V. V. mediastinales – ko`ks oralig`i venalari 8) V. V. phrenicae superiores – diafragmaning Yuqorigi venalari; 9) V. lumbalis ascendens – belning ko`tariluvchi venasi. Bu venaga bel venalari – v.v. lumbalis quyiladi. 10) V. V. subcostalis – qovurg`a osti venasi; 11) V. V. intercostales posteriores – orqa qovurg`alararo venalar. Bu venalarga orqa mushaklarning venalari – v. dorsalis, umurtqalararo venalar v. intervertebralis va orqa miya venalari – v. spinalis lar quyiladi. Pastki kavak venasi – v. cava inferior Pastki kavak venasi qorin bo`shlig`ining orqa devori sohasida aortaning o`ng tarafida joylashadi. Bu vena IV bel umurtqasi sohasida ikkita umumiy yonbosh venalar – v. iliaca communes dextrae et sinistrae ning qo`shilishidan hosil bo`ladi. Pastki kavak venasi diafragmadan o`tib, Yurakning o`ng bo`lmachasiga quyiladi. Pastki kavak venasiga quyidagi venalar quyiladi: 1. V. v. lumbales dextrae et sinistrae – bel sohasidan to`rtta irmoq bo`lib yo`naladi. 2. V. v. phrenicae inferiores - diafragmaning pastki yuzasining venalari. 3. V. v. testicularis – (erkaklarda) – moyak venalari. O`ng moyak venasi pastki kavak venasiga quyilsa, chap moyak venasi esa chap buyrak venasiga quyiladi. 4. V. v. ovaricae – (ayollarda) – tuxumdon venalari. 5. V. renales - buyrak venalari. 6. V. suprarenalis dextra et sinistra – buyrak usti bezi venalari. O`ng tarafdagi venalar pastki kavak venaga quyiladi. CHap tarafdagi buyrak usti venalari – chap buyrak venasiga quyiladi. 7. V. hepaticae – jigar venalari. Pastki kavak venaning diafragma sohasida quyiladi. \Umumiy yonbosh venalar – v. iliaca communes. Umumiy yonbosh venalar – v. iliaca communes – ichki va tashqi yonbosh venalar – v. iliaca externa, v. iliaca interna larning qo`shilishi natijasida hosil bo`ladi. Umumiy yonbosh venasiga quyidagi venalar quyiladi: 1. V. sacralis mediana – dumg`azaning o`rta venasi. 2. V. iliolumbalis – bel-yonbosh venasi. Ichki yonbosh vena – v. iliaca interna. Ichki yonbosh vena – v. iliaca interna chanoq devoridan va shu sohadigi a’zolardan arte- riyalar bilan yo`naladigan quyidagi venalarni qabul etadi: 1. V. v. gluteae superiores – dumbaning ustki venalari; 2. V. v. gluteae inferiores – dumbaning pastki venalari; 3. V. v. obturatoriae – yopqich venalari; 4. V. v. sacrales laterales – dumag`azaning yon venalari; 5. V. pudenda interna – ichki uyatlik venasi; Bu venaga to`g`ri ichakning pastki venalari – v.v. rectales inferior, ayollarda v.v.profundae clitoridis, erkaklarda v.v. profundae penis – tashqi jinsiy a’zoning chuqur venalari quyiladi. 6. V. dorsalis penis (erkaklarda) – tashqi jinsiy a’zoning orqa venasi; 7. V. dorsalis clitoridis (ayollarda) – diloqning orqa venasi; 8. V. uterinae (ayollarda) – bachadon venasi; 9. V. v. rectales mediae – to`g`ri ichakning o`rta venalari; 10. V. v. rectales inferiores – to`g`ri ichakning pastki venalari; 11. V. v. scrotales posteriores (erkaklarda) – yorg`oqning orqa venalari; 12. V. v. labiales posteriores (ayollarda) – tashqi jinsiy a’zolarning orqa venalari; 13. V. v. vesicales – siydik qopi venalari. Ichki yonbosh venasiga quyidagi venoz chigallar ham quyiladi: 1. Plexus venosus sacrales - dumg`aza sohasida; 2. Plexus venosus rectalis - to`g`ri ichak devorida; 3. Plexus venosus vesicalis - siydik qopchasi devorida; 4. Plexus venosus prostaticus - erkaklarda, prostata bezi atrofida; 5. Plexus venosus uterinus - ayollarda, bachadon devorida; 6. Plexus venosus vaginalis - ayollarda, qin devorida. V. iliaca externa - tashqi yonbosh venasi. V. iliaca externa - tashqi yonbosh venasi umumiy yonbosh venasiga quyiladi. Tashqi yonbosh venasi - son venasining davomi bo`lib hisoblanadi va lacuna vasorum orqali o`tadi. Tashqi yonbosh venasiga arteriyalar bilan birga yo`naladigan quyidagi venalar quyiladi: 1) V. epigastrica inferior - qorin devorining pastki venasi; 2) V. circumflexa ilium profundum - yonbosh soha atrofidagi vena. Son venasi – v. femoralis. V. femoralis – son venasi – lacuna vasorum orqali o`tib, tashqi yonbosh venasiga davom etadi. Son venasi taqim venasi – v. poplitea ning davomi bo`lib hisoblanadi. Son venasiga quyidagi venalar quyiladi: 1. v. saphena magna – katta teri osti venasi. Oyoq panjasinin ustki yuzasidan boshlanib, boldirning ichki yuzasi va sonning ichki yuzasi bo`ylab, teri ostidan yo`naladi. Bu vena sonning yuqori qismida son venasiga quyiladi. Bu venaga quyidagi vena irmoqlari quyiladi: a) v. circumflexa ilium superficialis – yonbosh sohasining yuzaki venasi; b) v. v. pudendae externae – jinsiy a’zolardan yo`naluvchi yuzaki venalar; g) v. epigastrica superficialis – qorin oldingi devorining yuzaki venasi; v) v. saphena accessoria – qo`shimcha teri osti venasi; d) v.v. dorsalis superficiales clitoridis – ayollardagi diloqning orqa yuzaki venasi; e) v.v. dorsalis superficiales penis – erkaklardagi tashqi jinsiy a’zosining orqa yuzaki venasi; n) v.v. labiales anteriores – ayollarda uyatli lablarning oldingi venalari; m) v.v scrotales anteriores – erkaklarda – yorg`oqning oldingi venalari; Son venasiga arteriyalar bilan birga yo`naladigan venalar ham quyiladi: 2. v. profunda femoris – conning chuqur venasi. Bu venaga quyidagi vena irmoqlari quyiladi: a) v. v. circumflexae femoris medialis – sonning ichki sohasidagi aylanib o`tuvchi venalar; b) v. v. circumflexae femoris laterales – sonning lateral sohasidagi aylanib o`tuvchi venalar; v) v. v. perforantes – son mushaklaridagi teshib o`tuvchi venalar. Son venasi taqim venasi – v. poplitea ning davomi bo`lib xisoblanadi. Taqim venasi – v. poplitea Taqim venasiga quyidagi venalar quyiladi: 1. v. saphena parva - kichik teri osti venasi. Bu vena oyoq panjasining lateral yuzasidan boshlanadi va boldirning orqa yuzasi bo`ylab yo`nalib, tizza bo`g`imining orqa sohasida taqim venasiga quyiladi; 2. v. v. genicularis – tizza bo`g`imi atrofidagi venalar; 3. v. tibiales posteriores – boldirning orqa venasi. Bu venaga boldirning lateral sohasidan yo`nalayotgan v. v. peroneae quyiladi; 4. v. tibiales anteriores – boldirning oldingi venasi. 5.V.v. fibularis – kichik boldir venalari. V. saphena parva – kichik teri osti venasiga quyidagi venalar quyiladi: 1. rete venosum dorsale pedis – oyoq panjasining ustki yuzasidagi vena to`ri; 2. arcus venosus dorsalis pedis – oyoq panjasining ustki sohasidagi venoz yoyi; 3. v. v. metatarseae dorsales pedis – oyoq panjasining ustki yuzasidagi venalar; 4. v. v. digitales dorsales pedis – oyoq barmoqlarining ustki venalari; 5. rete venosum plantare – oyoq panjasining ustki yuzasidagi vena to`ri; 6. arcus venosus plantaris - oyoqning kaft yuzasidagi venoz ravoq; 7. v. v. metatarseae plantares - oyoqning kaft yuzasidagi venalari; 8. v. v. digitales plantares – oyoq barmoqlarining kaft yuzasidagi venalar. 9. v.v. intercapitulares – boshchalar orasidagi venalar; 10 v. marginalis laterales – yon chekkadagi vena; 11 v. marginalis medialis – medial chekkadagi vena; Darvoza venasi - v. portae Darvoza venasi qorin bo`shlig`idagi toq a’zolardan venoz qonni qabul qiladi. Darvoza venasiga qon: oshqozon, ingichka ichakdan, yo`g`on ichakdan, me’da osti bezi va taloqdan venoz qon yig`iladi. Darvoza venasi – lig. hepatoduodenale boylamida joylashib, quyidagi uchta venoz tomirlaridan hosil bo`ladi: 1) v. lienalis; 2) v. mesenterica superior; 3) v. mesenterica inferior. Ko`pincha pastki to`tqich venasi – v mesenterica inferior – taloq venasi – v. lienalis ga quyiladi. Yuqorigi tutqich venasi – v. mesenterica superior Yuqorigi tutqich venasi – v. mesenterica superior – quyidagi venalarni qabul qiladi: 1 v. v. jejunales – och ichak venalari; 2. v. ileales – yonbosh ichak venalari; 3. v. gastroomentalis dextra – o`ng oshqozon – charvi venasi. 4. v. v. pancreaticae – me’da osti bezi venalari; 5. v. iliocolica – yonbosh – ko`r ichak venasi; bu venaga v. appendicularis - chuvalchangsimon o`simta venasi quyiladi; 6. v. colica dextra – yo`g`on ichakning yuqoriga ko`tariluvchi qismining venasi; 7. v. colica media – yo`g`on ichakning ko`ndalang qismining venasi; 8. v. v. pancreaticoduodenalis – me’da osti bezi va 12 barmoqli ichak venasi. V. lienalis – taloq venasi V. lienalis – taloq venasiga quyidagi venalar quyiladi: 1) V.V. pancreaticae – oshqozon osti bezi venalari; 2) V.V. gastricae breves – oshqozonning kalta venalari; 3) V. gastroomentalis – oshqozon – charvi chap venasi; 4) V. mesenterica inferior – pastki tutqich venasi. Pastki tutqich venasi v. mesenterica inferior Pastki tutqich venasi v. mesenterica inferior ga quyidagi venalar quyiladi: a) v. colica sinistra – yo`g`on ichakning tushuvchi qismining venasi; b) v. v. sigmoideae – yo`g`on ichak S-simon qismining venasi; v) v. rectalis superior – to`g`ri ichakning ustki venasi. Darvoza venasi – v. portae o`z yo`nalishida ductus venosus – venoz qo`shuvchi naychani qo`shib oladi. Bu venoz naychaga venoz qon – qorin devorining kindik atrofidagi – v.v. paraumbilicales va v. umbilicalis venalaridan yig`iladi. Darvoza venasining jigar ichiga kirish sohasida, o`t pufagining – v. cystica venalari quyiladi. Porta - kaval anastomozlar Porta - kaval anastomozlar: - v. portae irmoqlari bilan - v. cava superior yoki – v. cava inferior irmoqlari orasida hosil bo`ladi va quyidagilardan tashkil topadi: 1. Qizilo`ngachning qorin qismidagi venalar bilan me’da venalari orasida porta-kaval anastomozlar bo`ladi. Qizilo`ngach venalari - v. v. esophageae ko`krak kafasining orqa devoridagi yarim toq vena – v. hemyazygos va toq vena - v. azygoslarga yig`ilib, ular orqali v. cava superior ga quyiladi. Me’daning v. gastricae sinistrae venalari esa darvoza venasi - v. portae ga quyiladi. Natijada qizilo`ngachning me’daga o`tish sohasida porta-kaval vena anastomozlari hosil bo`ladi. 2. To`g`ri ichak devorida porta-kaval anastomozlar bo`ladi. To`g`ri ichakning yuqori qismidagi venoz qon - v. rectalis superior ichak tutqichidagi - v. mesenterica inferior orqali darvoza venasi - v. portae ga yig`iladi. To`g`ri ichakning o`rta qismidan - v. rectalis media – v. ilica interna ga quyiladi va to`g`ri ichakning pastki qismidan – v. rectalis inferior – v. pudenda interna ga quyiladi va pastki kavak venaga yig`iladi. Natijada to`g`ri ichak devorida porta- kaval anastomozlar bo`ladi. Z. Qorin oldingi devorining kindik sohasida ham porta-kaval anastomozlar joylashadi. Kindik sohasidan venoz qon – v. v. paraumbilicalis venalari orqali jigarning yumaloq boylami – lig. teres hepatis tarkibida – v . portae ga quyiladi. Qo`shimcha ravishda kindik sohasidan venoz qon - v. epigastrica superior orqali – v. cava superior – yuqori kavak venasiga va v. epigastrica inferior va v. epigastrica superficialis orqali – v. cava inferior - pastki kavak venaga yig`iladi. Natijada kindik sohasidan venoz qon darvoza venasiga, yuqori kavak venasiga, pastki kavak venasiga yo`naladi va kindik sohasida porta-kaval anastomozlari hosil bo`ladi. 4. Qorinning orqa devori - bel sohasida ham porta-kaval anastomozlar bo`ladi. Yo`g`on ichakning mezoperitoneal joylashgan bo`limlaridan (ko`tariluvchi va tushuvchi qismlari) venoz qon darvoza venasi - v. portae ga quyiladi. Bel sohasidagi - v. lumbalis venalari ostki kavak vena - v. cava inferior ga quyiladi. Natijada qorin orqa devorida - bel sohasida porta-kaval anastomozlar hosil bo`ladi. Kava - kaval anastomozlar Bu venoz anastomozlar Yuqorigi kavak vena - v. cava superior va ostki kavak vena – v. cava inferior irmoqlari orasida hosil bo`ladi va quyidagilardan tashkil topadi: 1. Qorinning oldingi devori sohasidan venoz qon – v. epigastrica superior orqali yuqori kavak venasi tizimiga yig`iladi. SHu sohadan venoz qon – v. epigastrica inferior va v. Darvoza venasi tizimi (old tomondan). 1 - v. mesenterica superior; 2 - ventriculus (ostidan ko`rinishi); 3 - omentum majus; 4 - v. gastrica sinistra; 5 - lien; 6 - cauda pancreatis; 7 - v. lienalis; 8 - v. mesenterica inferior; 9 - colon descendens; 10 - rectum; 11 - v. rectalis inferior; 12 - v. rectalis media; 13 - v. rectalis superior; 14 - ileum; 15 - colon ascendens; 16 - caput pancreatis; 17 - v. colica media; 18 - v. portae; 19 - v. cystica; 20 - vesica fellea; 21 - duodenum; 22 - hepar; 23 - v. gastroepiploica dextra; 24 - v. gastrica dextra. epigastrica superficialis venalari orqali pastki kavak venasi sistemasiga quyiladi. Natijada qorinning oldingi devorida kava-kaval anastomozlar hosil bo`ladi. 2. Qorinning orqa devori sohasidan – v. lumbalis venalari ostki kavak venalari – v. cava inferior ga, v. lumbalis ascendens va v. hemiazygos venalari orqali yuqori kavak venasi – v. cava superior ga yig`iladi. Natijada bel sohasida kava-kaval anastomozlar hosil bo`ladi. 3. Kava-kaval anastomozlar umurtqa pog`anasining ichida, orqa miya yuzasida ham uchraydi. Umurtqa pog`anasining va orqa miyaning bo`yin va ko`krak sohalaridan venoz qon yuqori kavak vena - v. cava superior tizimiga yig`iladi. Umurtqa pog`anasining va orqa miyaning bel va dumg`aza sohalaridan venoz qon pastki kavak vena – v.cava inferior tizimiga yig`iladi. Natijada umurtqa pog`anasining ichida orqa miya yuzasida kava-kaval anastomozlari hosil bo`ladi. Yurakning va asosiy qon tomirlarining taraqqiyoti. Yurak boshlang`ich davrda ikkita alohida bo`shliqga ega bo`lgan kurtakdan rivojlanadi. Bu ikki kurtak o`zaro qo`shilib, umumiy bitta bo`shliqga ega bo`lgan Yurak hosil bo`ladi. Perikard haltasining ichida Yurak tezroq o`sa boshlaydi va natijada S - simon buraladi. Umumiy bo`shliqdan iborat bo`lgan Yurak bo`lmachalari to`siq vositasida ikkiga ajrala boshlaydi. Lekin bo`lmachalar orasidagi to`siq to`liq bo`lmasdan, ular orasida oval darcha foramen ovale saqlanib qoladi. Umumiy bo`shliqdan iborat bo`lgan qorinchalar ham to`siq vositasida ikkiga ajraladi va natijada umumiy bo`shliqdan iborat bo`lgan Yurak to`rt kamerali holatga o`tadi. Asosiy qon tomirlarining taraqqiyoti filoginez taraqqiyotiga mos ravishda boshlanadi. Filogenezdagi jabra ravoqlari, qisqa muddatda ontogenezda ham uchraydi. Taraqqiyotning boshlang`ich davrida (3 haftalik davrda) umumiy Yurak bo`shlig`idan arterial poya truncus arte- riosus chiqadi. Porto-kaval va kava-kaval anastomozlar. 1 - v. cava superior, 2 - v. brachiocephalica sinistra, 3 - v. hemiazygos accessoria, 4 - vv. intercostales posteriores sinistrae, 5 - v. azygos, 6 - plexus venosus oesophagealis, 7 - v. hemiazygos, 8 - vv. intercostales posteriores dextrae, 9 - yuqori kavak va darvoza venasi orasidagi anastomoz, 10 - v. gastrica sinistra, 11 - v. portae, 12 - v. lienalis, 13 - v. mesenterica inferior, 14 - v. renalis sinistra, 15 - v. cava inferior, 16 - vv. testiculare (ovaricae), 17 - v. rectalis superior, 18 - v. iliaca communis, 19 - v. iliaca interna sinistra, 20 - vv. rectales mediae, 21 - plexus venosus rectalis, 22 - v. epigastrica superficialis, 23 - v. epigastrica inferior, 24 - v. mesenterica superior, 25 - yuqori kavak, pastki kavak va darvoza venalari orasidagi anastomoz, 26 - vv. paraumbilicales, 27 - hepar, 28 - v. epigastrica superior, 29 - v. thoracoepigastrica, 30 - v. thoracica interna, 31 - v. subclavia dextra, 32 - v. jugularis interna dextra, 33 - v. brachiocephalica. Bu arterial poya ikkita ventral (o`ng va chap) aortaga ajraladi. O`z navbatida har bir ventral aortadan jabra ravoqlariga mos kelgan 6 ta jabra ravoq arteriyalari ajraladi. Har bir ravoq arteriyalari orqa tarafda dorzal aortaga davom etadi. O`ng va chap dorzal aortalar pastroqda o`zaro qo`shilib, umumiy dorzal aorta hosil etadi. Natijada jabra ravoqlari sohasida juft ventral aorta, 6 juft arterial ravoqlari vositasida juft dorzal aortalariga quyiladi. Yurakdan chiqayotgan truncus arteriosus poyasi frontal tekislikda bo`linib, oldingi (ventral) sohada joylashgan o`pka arteriya poyasi – truncus pulmonalis ga va orqa (dorzal) sohadagi ko`tariluvchi aorta – aorta ascendens ga ajraladi. VI jabra arteriyalari o`pka arteriya poyasi bilan bog`lanadi va o`pka darvozasiga kiradi. CHap tarafdagi bog`lanishini saqlab qoladi va o`pka stvolini va aortani o`zaro qo`shuvchi arteriya nayi – ductus arteriosus ga aylanadi. IV arteriya ravog`i har ikkala tarafda saqlanadi, lekin har bir tarafda o`ziga hos arteriyalar hosil bo`ladi. CHap tarafdagi I arteriya ravog`i, chap ventral aorta va chap dorzal aorta bilan birgalikda aorta ravog`i - arcus aortae ni hosil etadi. O`ng tarafdagi ventral aorta yelka-bo`yin stvoli - truncus brachiocephalicus ni hosil etadi. O`ng tarafdagi IY arteriya ravog`i yelka-bo`yin stvolidan ajraluvchi o`ng o`mrov osti arteriyasi - a. subclavia dextra ni tashkil etadi. CHap o`mrov osti arteriyasi - a. subclavia sinistra esa chap dorzal aorta hisobiga hosil bo`ladi. Har ikkala tarafda Z va 4 arteriya ravoqlari orasidagi dorzal aorta atrafiyaga uchraydi. O`ng tarafdagi dorzal aortaning 4 chi ravog`idan pastki qismi ham atrafiyaga uchraydi. Har ikkala tarafdagi ventral aortaning Z va 4 ravoqlar orasidagi qismi umumiy uyqu arteriyasiga aylanadi (a. a. corotides communes). Natijada ung umumiy uyqu arteriyasi - yelka-bo`yin stvolidan ajralsa, chap umumiy uyqu arteriyasi - aorta ravog`idan chiqadi. Ventral aortalarning Z chi ravoq arteriyalari va dorzal aortaning Z ravoqdan yuqori qismi ichki uyqu arteriyalariga aylanadi. Arteriyalarning taraqqiyoti. 1 - Aorta descendens, 2 - A. subclavia sinistra, 3 - Aorta ascendens, 4 - Truncus pulmonalis, 5 - Truncus brachiocephalicus, 6 - A. subclavia dextra, 7 - A. carotis communis dextra, 8 - A. carotis interna, 9 - A. carotis externa. I – IV: - jabra ravoqlarining arteriyalari. Embrionda qon aylanish Embrion kislorodga va oziqa moddalarga boy bo`lgan qonni bachadon devoridagi platsenta (yo`ldosh) dan oladi. Platsentadan kindik venasi – v. umbilicalis boshlanib, embrionning kindik sohasi orqali o`tadi. Kindik venasi ichida arterial qon bo`ladi. Kindik venasi embrionning jigar darvozasi sohasida ikki tarmoqga ajraladi. Tarmoqlarning biri darvoza venasiga quyiladi. Ikkinchi tarmoq esa – ductus venosus - vena nayi bilan pastki kavak venaga quyiladi. Darvoza venasiga davom etgan tarmoq jigar orqali o`tib, jigar venalari sifatida pastki kavak venaga quyiladi. Natijada kindik venasi orqali oqib kelayotgan arterial qon jigar orqali yoki to`g`ri pastki kavak vena - v. cava inferior ga quyiladi. Pastki kavak venadagi aralash qon Yurakning o`ng bo`lmasiga quyiladi. Embrion yuragining o`ng bo`lmasi oval darcha – foramen ovale orqali chap bo`lmacha bilan qo`shilgan bo`ladi. SHu sababli o`ng bo`lmachaga quyilgan aralash qon oval darcha orqali chap bo`lmachaga va qisman o`ng qorinchaga o`tadi. CHap bo`lmachaga o`tgan qon chap qorinchaga davom etadi. O`ng qorinchaga tushgan qon esa, o`pka arteriyasi - truncus pulmonalis ga davom etadi. Embrion o`pkasi ishlamaganligidan, o`pka arteriyasidan yo`nalayotgan qon to`g`ri - tushuvchi aortaga - aorta descendens ga davom etadi. CHunki o`pka arteriyasi va tushuvchi aorta arterial nay - ductus arteriosus vositasida o`zaro birlashgan bo`ladi. Embriondagi qon platsentaga kindik arteriyasi - a. umbilicalis orqali chiqaziladi. Kindik arteriyalar juft bo`lib, ularning ichida aralash qon oqadi va bu arteriyalar embrionning ichki yonbosh arteriyasidan boshlanadi. Tug`ilgandan so`ng o`pka ishga tushadi. Ichki a’zolar o`z vazifasini bajara boshlaydi. Kindikning bog`lanishi va nafas olish natijasida kichik qon aylanish doirasining ishga tushishi quyidagi o`zgarishlarni hosil etadi: 1. O`pka arteriyasi va aorta orasidagi – ductus arteriosus yopiladi va birinchi 8-10 kun ichida boylam - ligamentum arteriosum ga aylanadi; 2. O`ng bo`lmacha va chap bo`lmachalar orasidagi oval darcha - foramen ovale - tug`ilgandan so`ng bekiladi; 3. Kindik venasi – v. umbilicalis - jigarning yumaloq boylami - lig. teres hepatis ga aylanadi; 4. Kindik arteriyasi – a. umbilicalis ning boshlanish qismi yopilmaydi va a. vesicalis superior – siydik qopchasining yuqori arteriyasiga aylanadi. Kindik arteriyasining davomi esa, siydik qopchasini kindik sohasi bilan birlashtiruvchi boylam – lig. umbilicale medianus ga aylanadi; 5. Kindik venasi bilan pastki kavak vena orasidagi – ductus venosus nayi – venoz boylam - ligamentum venosum ga aylanadi. Embrionda qon aylanishi. 1 - Ductus arteriosus, 2 - Valva atrioventricularis sinistra, 3 - Truncus coliacus, 4 - A. mesenterica superior, 5 - Aortae, 6 - A. mesenterica inferior, 7 - A. illiaca communis, 8 - A. illiaca externa, 9 - A. illiaca interna, 10 - A. visicalis superior, 11 - Vesica urinaria, 12 - A. umbilicalis, 13 - Kindik xalqasi, 14 - V. umbilicalis, 15 - Ductus venosus, 16 -V. cava inferior, 17 - Foramen ovale,18 – V. cava superior. Foydalaniladigan adabiyotlar ro‘yxati 1. Baxadirov F.N. «Odam anatomiyasi». - 2005, 2006 yil. Toshkent. 2. Sapin M. R. Anatomiya cheloveka. - 1998. 3. Richard L.Drake, et alt. Gray`s Anatomy for students (third edition), ELSEVIER 2014, 1161 p. 4. Anatomy of the Human Body. University of Washington. Seattle. 2004. 5. Xalkaro anatomik terminologiya eponimlar bilan. –Toshkent. 2011. 6. U. G‘ofurov.Tishlarning anatomiyasi.- o‘quv qo‘llanma, Toshkent, 2015.