YURAK FUNKSIONAL VA KLINIK ANATOMIYASI. YOSHGA OID O‘ZGARISHLARI, RIVOJLANISH ANOMALIYALARI. YURAK, TOJSIMON ARTERIALARNING RENTGEN- VA ANGIOGRAFIYASI. AORTA. Yurak - cor. Yurak - cor to`rt kamerali a’zo bo`lib, ko`krak qafasidagi oldingi ko`ks oralig`ida joylashadi. Yurakning uchi - apex cordis pastga va oldinga yo`nalgan bo`lib, Yurakning asosi - basis cordis yuqorida va biroz orqaroqda joylashadi. Yurakning oldingi yuzasi - facies sternocostalis - to`sh va qovurg`a suyaklariga qaragan, pastki yuzasi diafragmaga tegib turganligi uchun - facies diaphragmatica deyiladi. O`ng va chap o`pkalarga qaragan yuzalari focies pulmonalis dextra et sinistra deyiladi. Yurak uchida o`yma bo`lib – incisura apicis cordis deyiladi. Yurakning tashqi yuzasida qon tomirlar joylashadigan qo`yidagi egatlar ko`rinadi: qorinchalar orasidagi oldingi egat –sulcus interventricularis anterior; qorinchalar orasidagi orqa egat – sulcus interventricularis posterior; tojsimon arteriya egati – sulcus coronarius. Yurakning to`rt kamerasi: 2-ta bo`lmacha - atrium dextrum et sinistrum; hamda 2-ta qorincha - ventriculus dexter et sinister qismlari bo`ladi. Har ikkala bo`lmacha orasida to`siq - septum interatriale bo`ladi. Har ikkala qorinchalar orasida ham to`siq bo`lib, septum interventriculare deyiladi. Bo`lmachalar orasidagi to`siqda chuqurcha - fossa ovalis bo`lib, embrion taraqqiyoti davridagi foramen ovale teshigi sohasiga to`g`ri keladi. Bo`lmachalarning tashqi yuzasida bo`rtib chiqqan quloqchalar -auricula atrii ko`rinadi O`ng bo`lmacha bilan o`ng qorincha orasida qon o`tadigan tirqish ostium atrioventriculare dextrum bo`ladi. CHap bo`lmacha bilan chap qorincha orasida ham qon o`tadigan tirqish - ostium atrioventriculare sinistrum bo`ladi. Bu tirqishlardan qon faqat qorincha tomon yo`naladi. CHunki o`ng tirqish sohasida uch tabaqali klapan - valva atrioventricularis dextra seu valva tricuspidalis joylashadi. Uch tabaqali klapanning xar bir tabaqasi: oldingi – cuspes anterior; orqa – cuspis posterior; cuspis septalis bo`limlaridan xosil bo`ladi. Xar bir klapanning qorinchalari bo`shlig`idagi yuzasiga paysimon ipchalar chordae tendineae birikadi. Ipchalarning ikkinchi uchi so`rg`ichsimon mushaklarga – musculi papillares ga birikadi. Co`rg`ichsimon mushaklar qorinchalar ichiga bo`rtiq chiqqan bo`lib, uning asosi esa Yurak devorlariga to`tashib ketadi. CHap tirqish sohasida esa ikki tabaqali klapan - valva atrioventricularis sinistra seu valva bicuspidalis (mitralis) joylashadi. Bu klapanlarning qorinchaga qaragan yuzasiga paysimon ipchalar - chorda tendineae birikkan bo`ladi. Ipchalarning ikkinchi uchi, qorincha devorining ichki yuzasidagi so`rg`ichsimon mushaklarga - musculi papillares larga birikadi. O`ng bo`lmacha bo`shlig`iga yuqori kavak venasi - vena cava superior va pastki kavak venasi vena cava inferior lar ochiladi. Pastki kavak venasining quyilish sohasida Yurakning ichki qavatining o`simtasidan hosil bo`lgan klapan - valvula venae cavae inferioris joylashadi. O`ng bo`lmacha bo`shlig`iga Yurakning xususiy venalari ham - sinus coronarius cordis sifatida quyiladi. Qo`shimcha ravishda Yurakning xususiy kichik venalari - foramina venarum minimarum teshiklari vositasida o`ng bo`lmacha bo`shlig`iga quyiladi. O`ng qorincha bo`shlig`idan qon o`pka poyasi - truncus pulmonalis ga yo`naladi. O`pka poyasining teshigi - ostium trunci pulmonalis - sohasida, Yurak ichki qavatining o`simtalaridan hosil bo`lgan klapanlar - valva trunci pulmonalis joylashadi. Klapanlar qonni o`ng qorinchaga qaytishiga to`sqinlik qilib, faqat o`pkaga yo`nalishini ta’minlaydi. Chap bo`lmachaga o`pka venasi - venae pulmonalis - quyiladi. O`ng qorinchadan boshlangan truncus pulmonalis, o`pka ishtirokida chap bo`lmachaga quyiladigan venae pulmonalis doirasi - kichik qon aylanish doirasi - circulis sanguinis minor deyiladi. CHap qorinchadan esa aorta qon tomiri boshlanadi. Aortaning boshlanish qismidagi teshik sohasida yarimoysimon aorta klapani - valva semilunaris aorta joylashadi. Bu aorta klapani uchta yarimoysimon tabaqalardan - valvula semilunaris posterior, valvulae semilunaris dextra et sinistra lardan hosil bo`ladi. Yurak devori uch qavat to`qimadan tashkil topgan. Tashqi qavatda, Yurak xaltasi perikardning visseral varag`idan hosil bo`lgan epikard epicardium seroz parda bo`ladi. Yurak devorining eng qalin qismi mushak to`qimalaridan hosil bo`lib, bu o`rta qavatni miokard - myocardium deyiladi. Bo`lmachalar mushak qavati alohida guruh kardiomiotsitlardan iborat. Yurak qorinchalari ham alohida mushak guruhidan hosil bo`ladi. SHu sababli Yurakning har bir bo`limi alohida qisqarish xususiyatiga ega bo`ladi. Bo`lmachalardagi mushaklar ikki qavatdan iborat bo`lib, tashqi qismida bo`ylama mushak tolalari joylashadi. Qorinchalar sohasidagi mushaklar uch qavatdan iborat bo`ladi. Tashqi va ichki qavatda bo`ylama mushak to`qimalari joylashsa, o`rta qavatni esa har bir qorincha uchun alohida bo`lgan xalqasimon mushak to`qimalari joylashadi. Yurakning ichki yuzasi qo`shuvchi to`qimadan hosil bo`lgan endokard - endocardium qavati qoplab turadi. Bu qavatning o`simtalari Yurak klapanlarini hosil etadi. O`ng bo`lmachaning ichki yuzasi silliq bo`lsada, oldingi devorining ichki yuzasida, quloqsimon hosilaga to`g`ri kelgan sohada bo`rtiq hosil bo`ladi. Bu bo`rtiq taroqsimon mushaklar – musculi pectinati dan hosil bo`ladi. YUqori sohada taroqsimon mushaklar chegara qirrasi crista terminalis dan boshlanadi. Yurakning tashqi yuzasida bu qirra sohasi chegaradagi egat sulcus terminalis ga to`g`ri keladi. Oval chuqurcha atrofi ko`tarilgan bo`lib – limbus fossae ovalis deyiladi. O`ng bo`lmachaning orqa devorining ichki yuzasida yuqori va pastki kavak venalari orasida bo`rtiq – tuberculum intervenosum ko`rinadi. CHap bo`lmachaning orqa devori tushuvchi aorta va qizilo`ngachga tegib turadi. CHap bo`lmacha bo`shlig`iga 4 ta o`pka venalari ochiladi. CHap quloqcha tarkibida taroqsimon mushak musculi pectinati bo`ladi. Yurak devorining mushak qavati eng qalin bo`lib, o`ziga xos qo`ndalang targ`il mushak to`qimalari - kardiomiotsitlardan tashkil topgan. Mushak to`qimalari o`zaro qo`shuvchi to`qimalar bilan birikib turadi. Yurak kameralari orasidagi to`siqlar sohasida qo`shuvchi to`qimalar pishiq plastinkalarni tashkil etadi va ular mushaklar uchun o`ziga xos tayanch vazifasini bajaradi. Qorinchalar orasidagi to`siqda, yarimoysimon klapanlar sohasida yupqalashgan soha bo`lib - pars membranacea septi ventriculorum deyiladi. Bo`lmacha va qorincha mushaklari fibroz to`qimali xalqalar annuli fibrosi vositasida ajralib turadi. O`ng fibroz xalqa o`ng bo`lmacha va o`ng qorincha orasida joylashsa, chap fibroz xalqa chap bo`lmacha va chap qorincha orasida bo`ladi. Fibroz xalqalar tashqi tarafda miokard to`qimasi orasidagi qo`shuvchi to`qima bilan qo`shilib ketadi. Ichki tarafdan fibroz xalqalar klapanlar bilan qo`shilib turadi. O`ng va chap fibroz xalqalarning arterial va venoz teshiklar (bo`lmacha va qorinchalar orasidagi) sohasida o`zaro birikishi pishiq qo`shuvchi to`qima vositasida bo`lib, bu plastinkalarga o`ng va chap fibroz uchburchaklar: trigonum fibrosum dextrum et sinistrum deyiladi. Miokard qavati bir necha gurux mushak to`qimalardan hosil bo`ladi. Ular yo`nalishi bo`yicha farqlanadi. Qorinchalar tarkibida uch gurux mushak to`qimasi bo`ladi: tashqi tarafda – qiyshiq; o`rta gurux xalqasimon; ichki gurux bo`ylama mushaklar tutamlari joylashadi. Tashqi qavtadagi mushak guruxlari Yurakning uchida girdobsimon burilib (vortex cordis deyiladi), ichki qavat mushak to`tamlariga davom etadi. Ichki qavat mushaklari so`rg`ichsimon mushaklar bilan birikib ketadi. O`rtadagi xalqasimon mushak tutamlarining yuzaki qavati ikkala qorinchani o`rab tursa, xalqasimon mushaklarning chuqur qavati xar bir qorinchani alohida o`rab oladi. Xalqasimon mushaklarning qalinlashgan joyi chap qorinchaga to`g`ri keladi. Qorinchalar oralig`idagi to`siq – septum interventriculare ning ko`p qismi mushakdan hosil bo`lib, uning mushak qismini hosil etsa, kamroq qismi paylardan tashkil topgan –parda qismini hosil etadi. Yurakning o`tkazuv yo`llari va qon bilan ta’minlanishi. Yurak mushaklarini harakatga keltiradigan xususiy o`tkazuv yo`llari bo`ladi. Bu yo`llar nerv va mushak to`qimalaridan hosil bo`lib,nerv hujayralari va nerv o`simtalaridan tashkil topadi. Nerv xujayralari - Yurak o`tkazuv yo`llarining tugunlarini hosil etadi. 1. Sino-atrial tugun - nodus sinoatrialis - nerv hujayralar tuguni bo`lib, o`ng bo`lmacha devorida joylashadi. 2. Bo`lmacha - qorincha orasidagi tugun - nodus atrioventricularis - o`ng bo`lmachaning qorinchaga o`tish sohasida joylashadi. Bu tugun hujayralarining o`simtasi fasciculus atrioventricularis (Giss - tutamlari) ni hosil etib qorinchalarga davom etadi. O`z navbatida bu tutamlar qorinchalar sohasida ikki oyoqchaga: crus dextrum et sinistrum larga ajraladi. Yurakni arterial qon tomirlari ko`tariluvchi aorta - aorta ascendens dan ajraladi. Yurak arteriyalari o`ng va chap toj arteriyalari - a. a. coronaria dextra et sinistra deb ataladi. Yurakning venoz qoni esa xususiy venoz tomirlarga - sinus coronarius cordis ga, yig`ilib, venoz sinus tomiri holida o`ng bo`lmachaga ochiladi. Yurakning qo`shimcha vena qon tomirlari ham bo`lib, ular o`ng qorincha bo`shlig`iga ochiladi. Bu venalar v. v. cordis anteriores, v. v. cordis minimae deb ataladi. Truncus pulmonalis – o`pka poyasi. Truncus pulmonalis – o`pka poyasi – Yurakning o`ng qorinchasidan chiqib, kichik qon aylanish doirasining boshlang`ich qismi bo`lib xisoblanadi. Boshlang`ich sohasida biroz kengayib - sinus trunci pulmonalis hosil bo`ladi va o`pka darvozasi sohasida ikkiga bo`linadi va bu sohaga - bilurcatio trunci pulmonalis deyiladi. Bo`lingandan so`ng o`ng o`pka arteriyasi – arteria pulmonalis dextra va chap o`pka arteriyasi arteria pulmonalis sinistra hosil bo`ladi. I. Arteria pulmonalis dextra o`pka ichida 3 ga bo`linadi 1) o`pkaning yuqori bo`lagiga yo`nalgan - a.lobares superiores; 2) o`pkaning o`rta bo`lagiga yo`nalgan - a.lobares media; 3) o`pkaning pastki bo`lagiga yunalgan - a.lobares inferiores. Har bir bo`lak arteriyalar o`ng o`pkaning segmetlarining arteriyalariga tarmoqlanadi. 1. a.lobares superiores ning tarmoqlari: a) a. segment alis apicales – bo`lak uchidagi segment arteriyasi. b) a. segmentalis anterior – oldingi segment arteriyasi. Bu arteriya segment ichida ko`tariluvchi – ramus ascendeus va tushuvchi – ramus descendens shoxlariga ajraladi. v) a. segmentalis posterior orqa segment arteriyasi. Bu arteriya segment ichida ko`tariluvchi – ramus ascendens va tushuvchi – ramus dessendens shoxlariga bo`linadi. 2. a.lobares media ning – tarmoqlari: a) a. segmentalis medialis – medial segment arteriyasi. b) a. segmentalis lateralis – lateral segment arteriyasi. 3. a.lobares inferiores ning tarmoqlari: a) a. segmentalis superior – yuqori segment arteriyasi. b) a. segmentalis basales anterior – asosidagi oldingi segment arteriyasi. v) a. segmentalis basales lateralis – asosidagi lateral segment arteriyasi. g) a. segmentalis basalis medialis – asosidagi medial segment arteriyasi. d) a. segmentalis basalis posterior – asosidagi orqa segment arteriyasi. II.Arteria pulmonalis sinistra – chap o`pkaning arteriyasi o`pka ichida 2 ga ajraladi: yuqori bo`lakning arteriyasi a. lobares superiorus va pastki bo`lakning arteriyasi a. lobares inferiores. Har bir bo`lak arteriyalari chap o`pkaning segment arteriyalariga tarmoqlanadi. 1. a. lobares superiores ning tarmoqlari: a) a. segmentalis apicalis – bo`lak uchidagi segment arteriyasi; b) a. segmentalis anterior – oldingi segment arteriyasi – segment ichida ko`tariluvchi - ramus ascendeus va tushuvchi shox – ramus descendens larga tarmoqlanadi. v) a. segmentalis posterior – orqa segment arteriyasi. Segment ichida ko`tariluvchi shox – ramus ascendens va tushuvchi shox – ramus descendens larga bo`linadi. g) a. lingularis – tilchasiga yo`naluvchi arteriya. Tilchali segment ichida ustki tilcha arteriyasi – a. lingularis superior ga va ostki tilcha arteriyasi – a. lingularis inferior larga bo`linadi. 2. a. lobares inferiores - pastki bo`lak arteriyasining tirmoqlari: a) a. segmentalis superior – ustki segment arteriyasi. b) a. segmentalis basalis anterior – pastki bo`lak asosining oldingi arteriyasi. v) a. segmentalis basalis lateralis – pastki bo`lak asosining lateral arteriyasi. g) a. segmentalis basalis medialis – pastki bo`lak asosining medial arteriyasi. d) a. segmentalis basalis posterior – pastki bo`lak asosining orqa arteriyasi. Aorta -aorta. Odamning arteriya qonini tarqatadigan asosiy qon tomir bo`lib hisoblanadi. Yurakning chap qorinchasidan chiqib, o`zaro tutashgan (davom etadigan) uch qismga: ko`tariluvchi – aorta ascendens ga, aorta ravog`iga – arcus aortae, tushuvchi aorta – aorta descendens ga bo`linadi. Arterial naycha ductus arteriosus yoki Botalov naychasi - xomila taraqqiyoti davrida o`pka arteriyasini tushuvchi aorta bilan qo`shib turadi va oldingi ko`ks oralig`i bo`shlig`ida joylashadi. Bola tug`ilganidan so`ng (3-5 kunlarda) arterial naycha puchayadi keyingi 3- oylarda arterial boylam ligamentum arteriosum ga aylanadi. Katta qon aylanish doirasining arteriyalari. Aorta – aorta – Yurakning chap qorinchasidan chiqib, eng katta arteriya bo`lib hisoblanadi. Aortada uch bo`lim tafovut etilib, uning ko`tariluvchi qismi – pars ascendens aortae; aorta yoyi – arcus aortae; pastga tushuvchi qismi – pars descendens aortae tafovut etiladi. Ko`tariluvchi aorta – aortae ascendens dan Yurakni arterial qon bilan ta’minlovchi tojsimon arteriyalar – a. coronariae dextra et sinistra chiqadi. Bu tojsimon arteriyalar aortaning yarimoysimon klapanlarining ostidan boshlanadi. Aortaning ko`tariluvchi qismining boshlanish sohasi kengroq bo`lganligidan, bu sohani bulbus aortae deyiladi. Bu kengaymani ichki yuzasida 3 ta xavza bo`lib – sinus aortae deyiladi. I. Arteria coronaria dextra – o`ng tojsimon arteriyadan qo`yidagi tarmoqlar chiqadi: 1. R.r. atriaoventrisularis – bo`lmacha va qorinchalar orasidagi shoxlar; 2. R. coni arteriosi – arterial konusga yo`naluvchi shoxlar; 3. R. nodi sinuatrialis – sino- atrial tugunchaga yo`naluvchi shoxlar; 4. R.r. atrialis – bo`lmachaga yo`naluvchi shoxlar; 5. R. marginalis dexter – o`ng chekka shoxi; 6. R. atriaalis intermedius – oraliqdagi bo`lmacha shoxi; 7. R. interventricularis posterior – orqa qorinchalar aro shox; 8. R. nodi antrioventricularis – bo`lmacha va qorinchalar orasidagi tugun shoxi; II. Arteria coronaria sinistra – chap tojsimon arteriyaning tarmoqlari: R. interventricularis anterior – oldingi qorinchalar aro shox; R. circumflexus – aylanib o`tuvchi shox. Bu arteriyalardan maydaroq quyidagi shoxlar ajraladi: a) R. atrialis anastomoticus – bo`lmacha arteriyasi bilan qo`shiluvchi shox; b) R.r. antrioventriculares – bo`lmacha va qorinchalardagi shoxlar; v) R. marginalis sinister – chap chekkadagi shox; g) R. atrialis intermedius – bo`lmalar oralig`idagi shox; d) R. posterior ventriculi sinistri – chap qorinchaning orqa shoxi; e) R.r. atriales – bo`lmacha shoxlari; Aorta yoyi – arcus aortae dan: o`ng tarafda yelka - bo`yin poyasi - truncus brachiocephalicus; chap tarafdagi umumiy uyqu arteriyasi - a. carotis communis sinistra; chap tarafdagi o`mrov osti arteriyasi - a. subclavia sinistra ajraladi. Bo`yin-elka poyasi - truncus brachiocephalicus dan qalqonsimon bezni arteriyasi - a. thyroidea ima ajralganidan so`ng, bo`yin-elka stvoli ikkiga: o`ng umumiy uyqu arteriyasi - a. carotis communis dextra va o`ng o`mrov osti arteriyasi - a. subclavia dextra ga bo`linadi. Umumiy uyqu arteriyalari - a. carotis communis - tashqi uyqu arteriyasi - a. carotis yexterna va ichki uyqu arteriyasi - a. carotis interna larga bo`linadi. Umumiy uyqu arteriyasining ikkiga bo`linish sohasini bifurcatio carotidis deyiladi. Umumiy uyqu arteriyasini VI bo`yin umurtqasining tuberculum caroticum do`mbog`iga bosib, uning tarmoqlaridan oqayotgan qonni to`xtatish uchun foydalaniladi. Tashqi uyqu arteriyasi Tashqi uyku arteriyasi a. corotis externa ning tarmoqlari 3 guruxga bo`lib o`rganiladi: oldingi, orqa, o`rta gurux tarmoqlari. Bosh va bo`yin arteriyalari. 1- a. temporalis superficialis; 2 - a. occipitalis; 3, 6 - a. vertebralis; 4 - a. carotis interna; 5 - a. carotis externa; 7 - cervicalis profunda; 8 - a. transversa colli; 9 - a. intercostalis suprema; 10 - a. suprascapulairis; 11 - a. subclavia; 12 - supratrochlearis; 13 - a. supraorbitalis; 14 - a. angularis; 15 - a. maxillaris; 16 - a. buccalis; 17 - a. alviolaris inferior; 18 - a. facialis; 19 - a. lingualis; 20 - a. thyroidea superior; 21 - a. carotis communis; 22 - a. cervicalis ascendens; 23 - a. thyroidea inferior; 24 - truncus thyrocervicalis; 25 - a. thoracica interna. Tashqi uyqu arteriyasining oldingi tarmoqlari 1. Yuqorigi qalqonsimon arteriya a. thyroidea superior: qalqonsimon bezlarni, til osti suyagini, hiqildoqni va o`mrov-to`sh-so`rg`ichsimon mushagini qon bilan ta’minlaydi. Tarmoqlari orasida hiqildoqning ustki arteriyasi a. laryngea superior ajralib turadi. A. thyroidea superior arteriyasidan quyidagi shohlar ajraladi: a) r. infrahyoideus – til osti suyagining ostidagi shoxlar. SHu soxadagi mushaklarni qon bilan ta’minlaydi; b) r. sternocleidomastoideus – to`sh – o`mrov – so`rg`ichsimon mushagiga yo`naluvchi shox; v) r. cricothyroideus – uzuksimon – qalqonsimon shox - xiqildoqni qon bilan ta’minlaydi; g) r. glandularis anterior – qalqonsimon bezning oldingi shoxi; d) r. glandularis posterior – qalqonsimon bezning orqa shoxi; e) r. glandularis lateralis – qalqonsimon bezning lateral shoxi 2. Til arteriyasi a. lingualis - tilni qon bilan ta’minlashdan tashqari: til osti suyagini, til osti mushagini, til osti so`lak bezini, pastki jag`ning - til tarafidagi shilliq qavatini ham qon bilan ta’minlaydi va a. sublingualis tarmog`i deyiladi. Til arteriyasidan quyidagi tarmoqlar chiqadi: a) r. suprahyoideus – til osti suyagidan yuqorida joylashgan mushaklarni qon bilan ta’minlaydi; b) r.r. dorsales linguae – tilning ustki yuzasini qon bilan ta’minlaydi; v) a. sublingualis – til osti soxasini qon bilan ta’minlaydi; g) a. profunda linguae – tilning xususiy mushaklarini qon bilan ta’minlaydi 3. YUz arteriyasi a. facialis - chaynov mushagining oldidan o`tib, og`iz burchagi sohasidan-ko`zning ichki burchagigacha yo`naladi va shu sababli oxirgi tarmoqlarini a. angularis deyiladi. Yuz arteriyasidan quyidagi tarmoqlar ajraladi: a) ko`tariluvchi tanglay arteriyasi – a. palatina ascendens – halqumning yuqori qisuvchi mushagini, yumshoq tanglay mushaklarini va shilliq qavatini, tanglay murtaklarini qon bilan ta’minlaydi. b)tanglay murtagining tarmog`i – r. tonsillaris. v) jag` osti so`lak bezini qon bilan ta’minlaydigan tarmoq – a. submandibularis g) engak osti arteriyasi – a. submentalis – til osti suyagining ustida joylashgan mushaklarni qon bilan ta’minlaydi: e) pastki labni ta’minlaydigan arteriya – a. labialis inferior; j) ustki labni ta’minlaydigan arteriya – a. labialis superior. Bu arteriyadan burun to`sig`iga – r. septi nasi shoxi chiqadi. z) r.r. glandulares – quloq oldi so`lak bezining shoxlari. k) r. lateralis nasi – burun qanotlariga yo`naluvchi shox. Tashqi uyku arteriyasining orqa tarmoqlari 1. Tush-o`mrov – so`rg`ichsimon mushagini qon bilan ta’minlaydigan tarmoq – a. sternocleidomastoidea. 2. Ensa arteriyasi – a. occipitalis-ensa sohasidagi mushaklar va teri, quloq suprasi va qisman bosh miyaning qattiq pardasini qon bilan ta’minlaydi. Bu arteriyadan quyidagi tarmoqlar ajraladi: a) r. mastoideus – so`rg`ichsimon o`simta sohasini qon bilan ta’minlaydi; b) r. auricularis – quloq suprasini qon bilan ta’minlaydi; v) r.r. sternocleidomastoidei – to`sh – o`mrov – so`rg`ichsimon mushaklarini qon bilan ta’minlaydigan shoxlar; g) r.r. occipitales – ensa sohasini qon bilan ta’minlaydi; d) r. meningeus – qattiq pardani qon bilan ta’minlaydigan shox; e) r. descendens – tushuvchi shoxlar – orqa mushaklarining yuqori qismini qon bilan ta’minlaydi. 3. Quloqning orqa arteriyasi – a. auricularis posterior ham ensa sohasidagi mushak va terisida, hamda quloq suprasida tarqaladi. Bu arteriyadan quyidagi tarmoqlar chiqadi: a) a. gtylomastoidea – bigizsimon va so`rg`ichsimon o`simtalar sohasini qon bilan ta’minlaydi; b) a. tympanica posterior – nog`ora bo`shlig`ini qon bilan ta’minlaydi; v) r. auricularis – quloq suprasini qon bilan ta’minlaydigan shox; g) r. occipitalis – ensa sohasini qon bilan ta’minlaydigan shox; d) r. paratoideus – quloq oldi so`lak bezini qon bilan ta’minlaydigan shox. Tashqi uyku arteriyasining o`rta gurux tarmoqlari 1. Halqumning ko`tariluvchi arteriyasi – a. pharingea ascendens - halqum mushaklarini, yumshoq tanglay mushaklarini va qisman bosh miya qattiq pardasini qon bilan ta’minlaydi. Bu arteriyadan quyidagi tarmoqlar ajraladi: a) a. meningea posterior – qattiq pardaga yo`naluvchi orqa arteriya; b) r r. pharengealis – xalqumni qon bilan ta’minlaydigan shoxlar; v) a. tympanica inferior –nog`ora bo`shlig`ining medial devorini qon bilan ta’minlaydi. 2. YUqori jag` arteriyasi a. maxillaris - chakka osti chuqurchasi sohasida joylashgan bo`lib, oxirgi tarmoqlari qanot – tanglay chuqurchasi sohasida tarmoqlanadi. SHu sababdan bu arteriyaning tarmoqlari uch sohaga bo`lib o`rganiladi: pastki jag` sohasidagi, chakka osti chuqurchasi sohasidagi va qanot – tanglay chuqurchasi sohasidagi tarmoqlar. Pastki jag` sohasidan 3 ta arteriya ajraladi. a) pastki jag` tishlarini ta’minlaydigan arteriya – a. alveolaris inferior- pastki jag` suyagining kanali bo`ylab yo`naladi va tishlarni – r.r. dentalis, pastki jag` suyagini – r.r. peridentalis va milklarni qon bilan ta’minlaydi. Pastki jag` tomirining oxirgi tarmoqlari a. mentalis – engak teshigidan chiqib pastki labning shu sohasida tarmoqlanadi. Pastki jag` kanaliga kirish teshigidan yuqoriroqda, pastki jag` tishlarini ta’minlaydigan tarmoqdan - jag`-til osti mushagiga arteriya – a. mylohyoidea ajraladi. b) quloq suprasining chuqur arteriyasi – a. auricularis profunda tashqi eshituv yuli va nog`ora pardalarini qon bilan ta’minlaydi. v) nog`ora bo`shlig`ining oldingi arteriyasi – a. tympanica anterior – fissura petrotympanica tirqishi orqali nog`ora bo`shlig`iga o`tib,shilliq qavatini qon bilan ta’minlaydi. YUqori jag` arteriyasining chakka osti chuqurchasi sohasidagi tarmoqlari: a) bosh miya qattiq pardasining o`rta arteriyasi – a. meningea media – ponasimon suyakning qirrali teshigi orqali kalla ichiga kirib, qattiq parda, uch shoxli nerv tuguni hamda nog`ora bo`shlig`ining shilliq qavatlarini qon bilan ta’minlaydi. Yuz arteriyalari 1, 2, 4 - a. temporalis superficialis, 3 - a. transversa faciei, 5 - a. maxillaris, 6 - a. auricularis posterior, 7 - a. occipitalis, 8 - a. lingualis, 9 - a. facialis, 10 - a. submentalis, 11 - a. labialis inferior, 12 - m. buccinator, 13 - a. labialis superior, 14 - m. levator labii superioris, 15 - r. septalis, 16 - r. nasalis lateralis, 17 - a. facialis, 18 - a. supraorbitalis, 19 - a. lacrimalis. b) chakka mushagini ta’minlaydigan chuqur arteriyalar – aa. temporalis profundea anterior et posterior. v) chaynov mushagini qon bilan ta’minlaydigan arteriya – a. masseterica. g) yuqori jag` katakchalarining orqa arteriyasi – a. alveolaris superior posterior – yuqori jag` suyagidagi shu nom bilan ataladigan teshikchalar orqali yo`nalib, yuqori katta oziq tishlarini – r.r. dentalis va shu soha milkini r.r. peridentalis, hamda yuqori jag` suyagi bo`shlig`ining shilliq qavatini qon bilan ta’minlaydi. d) lunj arteriyasi – a. buccalis - lunj sohasidagi mushakni, lunj shilliq pardasini va shu soha milkini qon bilan ta’minlaydi. e) ichki va tashqi qanotsimon mushaklarni qon bilan ta’minlaydiga arteriya – a. pterygoidea. YUqori jag` arteriyasining qanot-tanglay chuqurchasi sohasidagi tarmoqlari: a) ko`z kosasining ostki devori bo`ylab yo`naladigan arteriya – a. infraorbitalis. Bu arteriya ko`z kosasiga- pastki tirqish fissura orbitalis inferior orqali o`tib, pastki devor bo`ylab yo`naladi va ko`z kosasining ostidagi teshik orqali yuzda paydo bo`ladi. Ko`z kosasining pastki devori bo`ylab yo`nalayogan arteriyadan - yuqori jag` suyagining ichiga o`rta va oldingi katakcha tarmoqlari aa. alveolaris superiores anteriores et media yo`naladi. Bu tarmoqlar yuqori jag`da joylashga kichik oziq tishlarni, kesuv tishlarini – r.r. dentalis va milklarini qon bilan ta’minlaydi. A. infraorbitalis ko`z kosasi bo`shlig`ida ko`z soqqasining mushaklarini qon bilan ta’minlaydi va oxirgi tarmoqlari ko`z kosasining ostidagi teshik orqali o`tib yuzda tarqaladi. Bu tarmoqlar yuqori lab sohasidagi mushaklarda va terida tarqaladi. b) tanglayning tushuvchi arteriyasi – a. palatina descendens – qanot-tanglay chuqurchasidan - katta tanglay kanali – canalis palatinus major orqali o`tadi. Arteriyaning tarmoqlari qattiq va yumshoq tanglayda tarmoqlanadi va a. palatina major et minor deyiladi. Asosiy tarmoqning boshlanish joyidan – a. canali pterygoidei ajraladi va shu nom bilan ataladigan kanal orqali o`tib halqumning burun qismida tarmoqlanadi. v) ponasimon - tanglay arteriyasi – a. sphenopalatina – shu nomli teshik orqali o`tib, burun bo`shlig`ining shilliq qavatida tarqaladi. Bu tarmoqning oxirgi shoxlari - kesuv tishlari joylashadigan katakchalar orasidagi kanal orqali o`tib, qattiq tanglayda tarmoqlanadi. 3. CHakkaning yuza arteriyasi – a. temporalis superficialis. Tashqi uyqu arteriyasining oxirgi tarmoqlari bo`lib hisoblanadi va quyidagi shoxchalarga bo`linadi: a) yuzning ko`ndalang arteriyasi – a. transversa facie - yonoq ravog`i bo`ylab yo`naladi; b) quloq oldi bezi arteriyalari – a. parotidea; v) chakkaning o`rta arteriyasi – a. temporalis media - chakka mushagida tarqaladi; g) quloq suprasining oldingi arteriyasi – a. auriculari anterior- tashqi quloq va tashqi eshituv yulini qon bilan ta’minlaydi. d) yonoq - ko`z kosasi arteriyasi – a. zygomaticoorbitalis ko`zning lateral burchagida tarqaladi. e) peshona arteriyalari – a. frontalis - peshona sohasini qon bilan ta’minlaydi. j) tepa suyagi sohasida tarmoqlanadigan tarmoq – a. parietalis; Ichki uyqu arteriyasi - a. carotis interna Ichki uyqu arteriyasi - a. carotis communis ning tarmog`i bo`lib, chakka suyagidagi canalis caroticus orqali o`tib, asosan bosh miyani qon bilan ta’minlashda qatnashadi. Ichki uyqu arteriyasining tarmoqlari bo`yin qismi – pars cervicalis, chakka suyagining toshsimon qismi – pars retrosa, so`g`on qismi – pars cavernosa va miya qismi pars cerebralis larga bo`linadi. Ichki uyqu arteriyasining pars cervicalis – bo`yin qismidan tarmoqlar chiqmaydi. Uning kengaymasiga sinus caroticus deyiladi. Pars petrosa qismidan chiquvchi tarmoqlar: 1. a.canalis pterygoidei – qanotsimon kanal ichidan o`tuvchi arteriya-qanot- tanglay chuqurchasiga boradi va chuqurchadagi hosilalarni qon bilan ta’minlaydi. Pars cavernosa qismidan chiquvchi tarmoqlar: a) r. basalis tentorii – qattiq parda chodirining asosiga yo`naluvchi shox; b) r. marginalis tentorii – qattiq parda chodirning chekkasiga yo`naluvchi shox; v) r. meningeus – miya pardasiga yo`naluvchi shox; g) a. hypophysialis inferior – gipofiz bezining pastki arteriyasi; d) r.r. ganglionares trigeminales – uch shoxli nerv tugunini qon bilan ta’minlaydigan shoxlar; e) r.r. nervorum – bosh miya nervlarini qon bilan ta’minlaydigan shoxlar. Pars cerebralis qismidan ajraluvchi arteriyalar: 1. a. ophtalmica - ko`z arteriyasi - kallaning ichki yuzasidan, ko`z kosasiga - canalis opticus orqali o`tadi. Ko`z arteriyasi quyidagi mayda tarmoqlarni ajratadi: a) qattiq pardaning arteriyasi r. meningea recurrens; b) ko`z yosh bezini arteriyasi - a. lacrimalis; v) ko`z soqqasining qon tomir pardasini hosil etuvchi arteriya - a. centralis retinae, a. a. cilliares; g) ko`z soqqasining mushaklarining arteriyasi - r. muscularis; d) qovoqlarni arteriyasi - a. palpebrale laterales et mediales; ye) burun bo`shlig`ining yuqori havo yo`llari shilliq qavatlarining arteriyalari - a. a. ethmoidales anterior et posterior; j) ko`z kosasining yuqori teshigi - foramen supraorbitale orqali chiqib, peshona sohasini qon bilan ta’minlaydigan arteriya - a. supraorbitalis; p) burun tashqi sohasining arteriyasi a. dorsalis nasi; r) a.a. muscularis – ko`z atrofidagi mushaklarni qon bilan ta’minlaydi; s) a. supratrochlearis – ko`zning g`altaksimon mushagini qon bilan ta’minlaydi 2. a. caroticotympanici - chakka suyagidagi tirqishlar orqali, o`rta quloq bo`shlig`iga o`tadi; 3. a. cerebri anterior - bosh miyaning oldingi arteriyasi - bosh miya peshona bo`lagini qon bilan ta’minlaydi. Har ikkala tarafdagi oldingi bosh miyaning arteriyalari o`zaro oldingi qo`shuvchi arteriyalar - a. communicans anterior – vositasida qo`shilib turadi. SHu sababli bosh miyaning oldingi arteriyasidan ajraluvchi tarmoqlar 2 guruxga: qo`shuvchi arteriyadan oldingi – pars precommunicalis va qo`shuvchi arteriyadan keyingi qism – pars postcommunicalis tarmoqlariga ajraladi. I. A. cerebri anterior ning rars precommunicalis sohasidagi tarmoqlari: a.a. centrales anteromediales – markaziy pushtalarga yo`naluvchi oldingi medial tarmoqlar. O`z navbatida bu arteriya quyidagi shoxlarga ajraladi: a) aa. striatae mediales proximales – targ`il tananing proksimal o`rtaliqdagi arteriyasi; b) a. supraoptica – ko`ruv yo`li ustidagi arteriya; v) a. a. perforantes anteriores – oldingi ilma-teshik sohasining arteriyasi; g) a. preopticae – ko`ruv yo`li oldidagi arteriya. II A. cerebri anterior ning rars postcommunicalis soxasidagi tarmoqlari: 1. a. striata medialis distalis – targ`il tanaga yo`naluvchi distal arteriya; 2. a.frontobasalis medialis – bosh miyaning peshona qismning asosiga yo`naluvchi medial arteriya; 3. a. polaris frontalis – bosh miyaning peshona bo`lagining arteriyasi; 4. a. callosomarginalis – qadoqsimon tananing chekkkasidagi arteriya. Bu arteriyadan quyidagi shoxlar ajraladi: a) r. frontalis anteromedialis – peshona bo`lagining oldingi medial shoxi; b) r. frontalis intermediomedialis – peshona bo`lagining oraliqdagi medial shoxi; v) r. frontalis posteromedialis – peshona bo`lagining orqa medial shoxi; g) r. cingularis – belbog` pushtasining shoxi; g) r. paracentrales – markaz oldi pushtasining shoxi. 5. A. pericallosa – qadoqsimon tana atrofidagi arteriya. Bu arteriyadan quyidagi shoxlar ajraladi: a) r.r. precuneales – pona oldi pushtasining shoxlari; b) r.r. parietooccipitales - tepa va ensa bo`laklarining shoxlari. 4 A. communicans anterior – oldingi qo`shuvchi arteriyaning tarmoqlari. 1. A.a. centrales anteromediales – oldingi medial markaziy arteriya. Bu arteriyaning shoxlari: a) a. suprachiasmatica – ko`ruv nerv kesishmasining ustidagi arteriya; b) a. commissuralis mediana – oldingi qo`shib turuvchi arteriya; v) a. callosa mediana – qadoqsimon tananing medial arteriyasi. 5) a. cerebri media - bosh miyaning o`rta arteriyasi. Bu arteriya bosh miyaning chakka, tepa va qisman peshona bo`laklarini qon bilan ta’minlaydi. Bu arteriyaning pars spheneidalis – asosiy suyak sohasidagi; pars incularis – orolcha qismidagi; ostki yakuniy tarmoqlar va ustki yakuniy tarmoqlarga bo`linadi. I. A. cerebri media ning rars spheneidalis qismidan quyidagi arteriyalar jaraladi: a) a.a. centrales anterolaterales – markaziy pushtaga yo`naluvchi oldingi lateral arteriya; b) a. polaris temporalis – chakka bo`lagiga yo`naluvchi arteriya; v) a. temporalis anterior – oldingi chakka arteriyasi. II. A. cerebri media ning rars incularis sohasidan – orolchani qon bilan ta’minlaydigan – a.a. insulares tarmoqlari chiqadi. III. A. cerebri media ning r .r. terminales inferiorees – pastki yakuniy tarmoqlari: a) r. temporalis anterior – oldingi chakka shoxi; b) r. temporalis medius – o`rta chakka shoxi; v) r. temporalis posterior – orqa chakka shoxi; g) r. temporooccipitalis – chakka – ensa shoxi; d) r. guri angularis – burchakli pushta shoxi; IV A. cerebri media ning r.r. terminalis superiores – yakuniy ustki shoxlari: a) a. frontobasalis lateralis – peshona bo`lagi asosining lateral arteriyasi; b) a. perifrontalis – peshona bo`lagi oldidagi arteriya; v) a. sulci precentralis – markaz oldi egatining arteriyasi; g) a. sulci centralis – markaziy egat arteriyasi; d) a. sulci postcentralis – markaz orqasidagi egat arteriyasi; e) a. parietalis anterior– tepa bo`lagining oldingi arteriyasi; j) a. parietalis posterior – tepa bo`lagining orqa arteriyasi. 6) A. chorioidea – bosh miyaning yon qorinchalari ichida qon tomir chigalini hosil etadi. Bu arteriyadan qo`yidagi shoxlar ajraladi: a) r.r. choroidei ventriculi lateralis – bosh miya yon qorinchalari ichidagi chigalni hosil etuvchi shox; b) r.r. substantiae perforatae auterioris – bosh miyadagi oldingi ilma teshik sohaning shoxlari; v) r.r. chiasmatici – ko`ruv nervi kesishmasiga yo`naluvchi shoxlar; g) r.r. tractus optici – ko`ruv nervi traktiga yo`naluvchi shoxlar; d) r.r. corporis geniculi lateralis – lateral tizzasimon moddalarga yo`naluvchi shoxlar; e) r.r. genus capsulae internae – ichki kapsulaning tizza qismiga yo`naluvchi shoxlar; n) r.r. cruris pasterioris capsulae internae – ichki kapsulaning orqa oyoqchalariga yo`naluvchi shoxlar; m) r.r. partis retrolentiformis capsulae internae – yasmiqsimon o`zak orqasidagi ichki kapsulaga yo`naluvchi shoxlar; s) r.r. globi pallidi – rangpar shar hosilasiga yo`naluvchi shoxlar; p) r.r. caudae nuclei caudati – dumsimon o`zakning dum qismiga yo`naluvchi shoxlar; z) r.r. hippocampi – gipokamp sohasiga yo`naluvchi shoxlar; u) r.r. corporis amygdaloidei – bodomsimon o`zakga yo`naluvchi shoxlar; k) r.r. nucleorum thalami – ko`ruv bo`rtig`ining o`zaklariga yo`naluvchi shoxlar; l) r.r. substantiae nigrae – qoramtir moddaga yo`naluvchi shoxlar; i) r.r. nuclei rubri – qizil o`zakga yo`naluvchi shoxlar; q) r.r. cruris cerebri – bosh miya oyoqchasiga yo`naluvchi shoxlar; 7) A. communicans posterior - orqa qo`shuvchi arteriya – ensa sohasini qon bilan ta’minlaydigan arteriya bilan qo`shiladi. Bu arteriyadan quyidagi tarmoqlar chiqadi: a) a.a. centrales posteromediales – markaziy pushtaning orqa medial arteriyalari; b) r. chiasmaticus – ko`ruv nerv kesishmasining shoxi; v) a..a. tuberis cinerei – kulrang bo`rtiq arteriyalari; g) a. thalamotuberalis – ko`ruv bo`rtig`i arteriyasi; d) r. hypothalamicus – bo`rtiq osti sohasidagi shox; e) a.a. mamillares – so`rg`ichsimon tana arteriyalari; j) r. nervi osulomotorii – ko`zni xarakatlantiruvchi nerv shoxi; Bosh miya arteriyalari (pastki tomondan). 1 - aa. cerebri anteriores, 2 - a. communicans anterior, 3 - aa. cerebri media, 4 - a. carotis interna, 5 - a. communicans posterior, 6 - a. basilaris, 7 - a. cerebelli superior, 8 - a. labirinticus, 9 - a. cerebelli inferior anterior, 10 - a. cerebelli inferior posterior, 11 - a. spinalis anterior, 12 - a. vertebralis, 13 – bosh miyaning ko`ndalang tirqishi, 14 - bulbus olfactorius, 15 - chiasma opticum, 16 - infundibulum, 17 - pons, 18 – medulla oblangata, 19 – medulla spinalis, Bosh miyaning arteria doirasi (chizma). 1 - a. communicans anterior, 2 - a. cerebri anterior, 3 - a. carotis interna, 4 - a. carebri media, 5 - a. cerebri posterior, 6 - a. basilaris, 7 - a. vertebralis, 8 - a. spinalis anterior, 9 - a. cerebelli posterior inferior, 10 - a. cerebelli anterior inferior, 11 - a. labyrinthis, 12 - aa. pontis, 13 - a. cerebelli superior, 14 - a. communicans posterior, 15 - a. striata media. Bosh miyani qon bilan ta’minlashda o`mrov osti arteriyasi a. subclavia – ning umurtqa tarmog`i – a. vertebralis ham qatnashadi. Bu arteriya bo`yin umurtqalarining ko`ndalang o`simtasidagi teshiklar - foramen processus transversus orqali yo`nalib, bosh miya asosiga ensa suyagining foramen magnum teshigi orqali o`tadi. A. vertebralis kalla bo`shlig`ining ichida, Voroliy ko`prigining oldingi yuzasida o`zaro qo`shilib – asosiy arteriya - a. basilaris ni hosil etadi. O`z navbatida a. basilaris ikki bosh miyaning orqadagi arteriyalariga - a. cerebri posteriores larga bo`linadi. Bu arteriyalar ichki uyqu arteriyasining orqa qo`shuvchi arteriyasi a. communicantes posterior bilan birikadi. Bosh miyaning orqa arteriyasi - bosh miyaning ensa bo`lagini, Voroliy ko`prigini miyacha va uzunchoq miyani qon bilan ta’minlaydi. Ichki uyqu arteriyalarining tarmoqlarining va o`mrov osti arteriyasining umurtqa arteriyasining tarmoqlari o`zaro qo`shilib, bosh miya asosida arterial qon tomirlar xalqasini - circulus arteriosus cerebri ni hosil etadi. Bu arterial xalqa quyidagi arteriyalarning qo`shilishidan hosil bo`ladi: a. communicans anterior, a. a. cerebri anteriores, a. a. communicantes posteriores, a. cerebri posterior (a. vertebralis dan). Bosh miyaning orqa arteriyasi – a. cerebri posterior ning tarmoqlari – orqa qo`shuvchi arteriyasigacha - pars precommunicalis va qo`shuvchi arteriyadan keyingi – pars postcommunicalis bo`limlariga ajraladi. I. A. Cerebri posterior ning rars precommunicalis – sohasidagi tarmoqlari: a) a.a. centrales posteromedialis – markaziy egat orqasidagi medial arteriyalar; b) a..a. circumferentiales breves – aylanib o`tuvchi qicqa tarmoqlar; v) a.. thalami perforans – ko`ruv bo`rtig`ini ichiga yo`naluvchi arteriya; g) a.. collicularis – to`rt tepalik arteriyasi; II. A. cerebri posterior ning rars postcommunicalis – sohasidan ajraluvchi tarmoqlar: a) a.a. centrales posterolaterales – markaziy egat orqasidagi lateral arteriyalar; b) a. Thalomogeniculata – ko`ruv bo`rtig`i va tizzasimon 18oda arteriyalari; v) r.r. choroidei posteriores mediales – tomirli chigalini hosil etuvchi orqa medial shoxlar; d) r.r. choroidei posteriores laterales – tomirli chigalni hosil etuvchi orqa lateral shoxlar; e) r. redunculares – miya oyoqchalarining shoxlari. III. Bosh miyaning orqa arteriyasi – a. cerebri posterior ning yakuniy tarmoqlari: 1. A. occipitalis lateralis – bosh miya ensa bo`lagining lateral arteriyasi; Bu arteriyaning shoxlari: a) r.r. temporales anteriores – chakka bo`lagining oldingi shoxlari; b) r.r. temporales intermedii – chakka bo`lagining oraliq shoxlari; v) r.r. temporales posteriores – chakka bo`lagining orqa shoxlari. 2. A. occipitales mediales – ensa bo`laginig medial arteriyasi. Bu arteriyaning shoxlari. a) r. corporis callosi dorsalis -qadoqsimon tananing orqa shoxi; b) r. parietalis -tepa bo`lagiga yo`naluvchi shox; v) r. parietooccipitalis – tepa va ensa pushtalariga yo`naluvchi shox; g) r. calcarinus – qush pixi sohasiga yo`naluvchi shox; d) r. occipitotemporalis – ensa va chakka pushtalariga yo`naluvchi shox O`mrov osti arteriyasi. a. subclavia O`mrov osti arteriyasi - a. subclavia ning o`ng tarafdagisi a. subclavia dextra - yelka bo`yin poyasi – truncus brachiocephalicus dan ajralsa, chap o`mrov osti arteriyasi - a. subclavia sinistra esa aorta ravog`i arcus aortae dan ajraladi. A. subclavia ning tarmoqlari. 1. a. vertebralis - umurtqa arteriyasi - bosh miyani qon bilan ta’minlashda ishtirok etadi. Bu arteriya bo`yin umurtqalarining ko`ndalang o`simtasidagi teshiklar – foramen processus transversus orqali yo`naladi. Umurtqa arteriyasining bo`yin qismi pars cervicalis va kalla ichidagi qismi pars intracranialis tarmoqlari bo`ladi. I -A. vertebralis - umurtqa arteriyasining – pars cervicalis – bo`yin qismidagi tarmoqlari: a) r. r. spinalis - orqa miyaning bo`yin segmentlariga yo`naluvchi shoxlar b) r. r. musculares – bo`yin mushaklariga yo`naluvchi shoxlar II - A. vertebralis - umurtqa arteriyasining – pars intracranialis – kalla ichidagi qismining tarmoqlari: 1) r.r. meningei – qattiq parda tarmoqlari; 2) a. inferior posterior cerebelli – miyachaning pastki – orqa arteriyasi. Bu arteriyadan ajraluvchi shoxlar: a) a. spinalis posterior – orqa miyaning orqa arteriyalari; b) r. tonsillae cerebelli – miyacha murtagining shoxlari; v) r. choroideus ventriculi quarti – IV qorincha chigalini hosil etuvchi shox. 3) A. spinalis anterior – orqa miyaning oldingi arteriyasi. 4) r.r. medullares medialis – uzunchoq miyaga yo`naluvchi medial shoxlar. 5) r.r. medullares laterales – uzunchoq miyaga yo`naluvchi lateral shoxlar. A.vertebralis kalla bo`shlig`ining ichida, Voroliy ko`prigining oldingi yuzasida o`zaro qo`shilib asosiy arteriya – a basilaris ni hosil etadi. Arteria basilaris ning tarmoqlari: 1. A. inferior anterior cerebelli – miyachaning oldingi ostki arteriyasi. Uning tarmog`i a. labyrinthi – ichki quloq arteriyasini ajratadi. 2. A..a. pontis – Voroliy ko`prigi arteriyalari. 3. A. mesencephalicae – o`rta miya arteriyasi. 4. A. superior cerebelli – miyachaning ustki arteriyasi. 5. A. cerebri posterior – bosh miyaning orqa arteriyasi (bu arteriyaning tarmoqlari oldingi bo`limda yozilgan). II. truncus thyrocervicalis - qalqonsimon-bo`yin poyasi quyidagi tarmoqlarga ajraladi: a) a. thyroidea inferior - qalqonsimon bezning ostki arteriyasi - hiqildoqning pastki tarmoq shoxini – a. laryngea inferior ni ajratib - hiqildoqni qon bilan ta’minlaydi; r. glandulares shoxi qalqonsimon bezni qon bilan ta’minlaydi; r.r. pharyngealis shoxi xalqumni qon bilan ta’minlaydi: r.r. oesophageales shoxi qizilo`ngachni qon bilan ta’minlaydi; r.r. tracheales shoxlari traxeyani qon bilan ta’minlaydi. b) a. cervicalis ascendens - bo`yin mushaklarini qon bilan ta’minlaydi; Bu arteriya orqa miyani qon bilan ta’minlaydigan r.r. spinales shoxlarini chiqaradi. v) a. suprascapularis - kurak suyagining mushaklarida tarqaladi. Bu arteriyadan r. acromialis shoxi ajralib kurak suyagining ustki burchak sohasida tarqaladi. g) A. transversa colli – bo`yinning ko`ndalang arteriyasi – bo`yin mushaklarini qon bilan ta’minlaydi. Bu arteriya yuzaki – r. superficialis va chuqur – r. profundus shoxlariga ajraladi. CHuqur shoxi – a. dorsalis scapulae nomi bilan kurak mushaklari sohasigacha davom etadi. III. a. thoracica interna – ko`krakning ichki arteriyasi. Bu arteriya to`sh suyagiga paralel holda, ko`krak qafasining ichki yuzasi bo`ylab yo`naladi. Ko`krak qafasining pastki chekkasida, VII qovurg`a tog`ayi sohasida ko`krakning ichki arteriyasi ikki tarmoqga ajraladi: a) a. musculophrenica – diafragmani qon bilan ta’minlashda qatnashadi; b) a. epigastrica superior – qorin devorini qon bilan ta’minlashda qatnashadi. A. thoracica interna – ko`krak qafasining devoriga a. intercostalis anterior tarmoqlarini chiqaradi. Bu tarmoqlar ko`krakning oldingi devoridagi xususiy mushaklarni qon bilan ta’minlaydi. Uning shoxlari: r.r. mediastinalis – ko`ks oralig`i shoxlari; r.r. thymici – ayrisimon bezning shoxlari; r.r. bronchiales – bronxlarga r.r. tracheales – traxeyaga shoxlar ajratadi. Ko`krakning ichki arteriyasidan yurak xaltasini qon bilan ta’minlaydigan – a. pericardiophrenica tarmog`i ajraladi. Bu tarmoq perikardni, diafragmani, plevrani qon bilan ta’minlaydi. To`sh suyagi sohasiga r.r. sternales shoxlari va teshib o`tuvchi shoxlar r.r. perforantes dan – r.r. mammarii mediales ajralib sut bezini qon bilan ta’minlaydi. IV. Truncus costocervicalis – bo`yin – qovurg`a poyasi. Bo`yinnin chuqur guruh mushaklarini hamda I va II qovurg`alar orasidagi mushaklarni qon bilan ta’minlaydi. . Bu arteriyadan quyidagi tarmoqlar chiqadi: a) a. cervicalis profunda – bo`yinning chuqur gurux mushaklarini qon bilan ta’minlaydi; b) a. intercostalis suprema – qovurg`alararo ustki arteriya. Bu arteriyadan a. intercostalis posterior prima –1-nchi qovurg`alararo sohaga va a. interacostalis posterior secunda -2-nchi qovurg`alararo sohaga tarmoqlar ajraladi. O`z navbatida bu tarmoqlardan orqa shoxlar r. dorsales va orqa miyaga r. spinales shoxlari ajraladi. O`mrov osti arteriya qo`ltiq osti sohasida – a. axillaris ga davom etadi Foydalaniladigan adabiyotlar ro‘yxati 1. Baxadirov F.N. «Odam anatomiyasi». - 2005, 2006 yil. Toshkent. 2. Sapin M. R. Anatomiya cheloveka. - 1998. 3. Richard L.Drake, et alt. Gray`s Anatomy for students (third edition), ELSEVIER 2014, 1161 p. 4. Anatomy of the Human Body. University of Washington. Seattle. 2004. 5. Xalkaro anatomik terminologiya eponimlar bilan. –Toshkent. 2011. 6. U. G‘ofurov.Tishlarning anatomiyasi.- o‘quv qo‘llanma, Toshkent, 2015.