YURAK FUNKSIONAL VA KLINIK ANATOMIYASI. YOSHGA OID O‘ZGARISHLARI, RIVOJLANISH ANOMALIYALARI. YURAK, TOJSIMON ARTERIALARNING RENTGEN- VA ANGIOGRAFIYASI. AORTA. Yurak - cor. Yurak - cor to`rt kamerali a’zo bo`lib, ko`krak qafasidagi oldingi ko`ks oralig`ida joylashadi. Yurakning uchi - apex cordis pastga va oldinga yo`nalgan bo`lib, Yurakning asosi - basis cordis yuqorida va biroz orqaroqda joylashadi. Yurakning oldingi yuzasi - facies sternocostalis - to`sh va qovurg`a suyaklariga qaragan, pastki yuzasi diafragmaga tegib turganligi uchun - facies diaphragmatica deyiladi. O`ng va chap o`pkalarga qaragan yuzalari focies pulmonalis dextra et sinistra deyiladi. Yurak uchida o`yma bo`lib – incisura apicis cordis deyiladi. Yurakning tashqi yuzasida qon tomirlar joylashadigan qo`yidagi egatlar ko`rinadi: qorinchalar orasidagi oldingi egat –sulcus interventricularis anterior; qorinchalar orasidagi orqa egat – sulcus interventricularis posterior; tojsimon arteriya egati – sulcus coronarius. Yurakning to`rt kamerasi: 2-ta bo`lmacha - atrium dextrum et sinistrum; hamda 2-ta qorincha - ventriculus dexter et sinister qismlari bo`ladi. Har ikkala bo`lmacha orasida to`siq - septum interatriale bo`ladi. Har ikkala qorinchalar orasida ham to`siq bo`lib, septum interventriculare deyiladi. Bo`lmachalar orasidagi to`siqda chuqurcha - fossa ovalis bo`lib, embrion taraqqiyoti davridagi foramen ovale teshigi sohasiga to`g`ri keladi. Bo`lmachalarning tashqi yuzasida bo`rtib chiqqan quloqchalar -auricula atrii ko`rinadi O`ng bo`lmacha bilan o`ng qorincha orasida qon o`tadigan tirqish ostium atrioventriculare dextrum bo`ladi. CHap bo`lmacha bilan chap qorincha orasida ham qon o`tadigan tirqish - ostium atrioventriculare sinistrum bo`ladi. Bu tirqishlardan qon faqat qorincha tomon yo`naladi. CHunki o`ng tirqish sohasida uch tabaqali klapan - valva atrioventricularis dextra seu valva tricuspidalis joylashadi. Uch tabaqali klapanning xar bir tabaqasi: oldingi – cuspes anterior; orqa – cuspis posterior; cuspis septalis bo`limlaridan xosil bo`ladi. Xar bir klapanning qorinchalari bo`shlig`idagi yuzasiga paysimon ipchalar chordae tendineae birikadi. Ipchalarning ikkinchi uchi so`rg`ichsimon mushaklarga – musculi papillares ga birikadi. Co`rg`ichsimon mushaklar qorinchalar ichiga bo`rtiq chiqqan bo`lib, uning asosi esa Yurak devorlariga to`tashib ketadi. CHap tirqish sohasida esa ikki tabaqali klapan - valva atrioventricularis sinistra seu valva bicuspidalis (mitralis) joylashadi. Bu klapanlarning qorinchaga qaragan yuzasiga paysimon ipchalar - chorda tendineae birikkan bo`ladi. Ipchalarning ikkinchi uchi, qorincha devorining ichki yuzasidagi so`rg`ichsimon mushaklarga - musculi papillares larga birikadi. O`ng bo`lmacha bo`shlig`iga yuqori kavak venasi - vena cava superior va pastki kavak venasi vena cava inferior lar ochiladi. Pastki kavak venasining quyilish sohasida Yurakning ichki qavatining o`simtasidan hosil bo`lgan klapan - valvula venae cavae inferioris joylashadi. O`ng bo`lmacha bo`shlig`iga Yurakning xususiy venalari ham - sinus coronarius cordis sifatida quyiladi. Qo`shimcha ravishda Yurakning xususiy kichik venalari - foramina venarum minimarum teshiklari vositasida o`ng bo`lmacha bo`shlig`iga quyiladi. O`ng qorincha bo`shlig`idan qon o`pka poyasi - truncus pulmonalis ga yo`naladi. O`pka poyasining teshigi - ostium trunci pulmonalis - sohasida, Yurak ichki qavatining o`simtalaridan hosil bo`lgan klapanlar - valva trunci pulmonalis joylashadi. Klapanlar qonni o`ng qorinchaga qaytishiga to`sqinlik qilib, faqat o`pkaga yo`nalishini ta’minlaydi. Chap bo`lmachaga o`pka venasi - venae pulmonalis - quyiladi. O`ng qorinchadan boshlangan truncus pulmonalis, o`pka ishtirokida chap bo`lmachaga quyiladigan venae pulmonalis doirasi - kichik qon aylanish doirasi - circulis sanguinis minor deyiladi. CHap qorinchadan esa aorta qon tomiri boshlanadi. Aortaning boshlanish qismidagi teshik sohasida yarimoysimon aorta klapani - valva semilunaris aorta joylashadi. Bu aorta klapani uchta yarimoysimon tabaqalardan - valvula semilunaris posterior, valvulae semilunaris dextra et sinistra lardan hosil bo`ladi. Yurak devori uch qavat to`qimadan tashkil topgan. Tashqi qavatda, Yurak xaltasi perikardning visseral varag`idan hosil bo`lgan epikard epicardium seroz parda bo`ladi. Yurak devorining eng qalin qismi mushak to`qimalaridan hosil bo`lib, bu o`rta qavatni miokard - myocardium deyiladi. Bo`lmachalar mushak qavati alohida guruh kardiomiotsitlardan iborat. Yurak qorinchalari ham alohida mushak guruhidan hosil bo`ladi. SHu sababli Yurakning har bir bo`limi alohida qisqarish xususiyatiga ega bo`ladi. Bo`lmachalardagi mushaklar ikki qavatdan iborat bo`lib, tashqi qismida bo`ylama mushak tolalari joylashadi. Qorinchalar sohasidagi mushaklar uch qavatdan iborat bo`ladi. Tashqi va ichki qavatda bo`ylama mushak to`qimalari joylashsa, o`rta qavatni esa har bir qorincha uchun alohida bo`lgan xalqasimon mushak to`qimalari joylashadi. Yurakning ichki yuzasi qo`shuvchi to`qimadan hosil bo`lgan endokard - endocardium qavati qoplab turadi. Bu qavatning o`simtalari Yurak klapanlarini hosil etadi. O`ng bo`lmachaning ichki yuzasi silliq bo`lsada, oldingi devorining ichki yuzasida, quloqsimon hosilaga to`g`ri kelgan sohada bo`rtiq hosil bo`ladi. Bu bo`rtiq taroqsimon mushaklar – musculi pectinati dan hosil bo`ladi. YUqori sohada taroqsimon mushaklar chegara qirrasi crista terminalis dan boshlanadi. Yurakning tashqi yuzasida bu qirra sohasi chegaradagi egat sulcus terminalis ga to`g`ri keladi. Oval chuqurcha atrofi ko`tarilgan bo`lib – limbus fossae ovalis deyiladi. O`ng bo`lmachaning orqa devorining ichki yuzasida yuqori va pastki kavak venalari orasida bo`rtiq – tuberculum intervenosum ko`rinadi. CHap bo`lmachaning orqa devori tushuvchi aorta va qizilo`ngachga tegib turadi. CHap bo`lmacha bo`shlig`iga 4 ta o`pka venalari ochiladi. CHap quloqcha tarkibida taroqsimon mushak musculi pectinati bo`ladi. Yurak devorining mushak qavati eng qalin bo`lib, o`ziga xos qo`ndalang targ`il mushak to`qimalari - kardiomiotsitlardan tashkil topgan. Mushak to`qimalari o`zaro qo`shuvchi to`qimalar bilan birikib turadi. Yurak kameralari orasidagi to`siqlar sohasida qo`shuvchi to`qimalar pishiq plastinkalarni tashkil etadi va ular mushaklar uchun o`ziga xos tayanch vazifasini bajaradi. Qorinchalar orasidagi to`siqda, yarimoysimon klapanlar sohasida yupqalashgan soha bo`lib - pars membranacea septi ventriculorum deyiladi. Bo`lmacha va qorincha mushaklari fibroz to`qimali xalqalar annuli fibrosi vositasida ajralib turadi. O`ng fibroz xalqa o`ng bo`lmacha va o`ng qorincha orasida joylashsa, chap fibroz xalqa chap bo`lmacha va chap qorincha orasida bo`ladi. Fibroz xalqalar tashqi tarafda miokard to`qimasi orasidagi qo`shuvchi to`qima bilan qo`shilib ketadi. Ichki tarafdan fibroz xalqalar klapanlar bilan qo`shilib turadi. O`ng va chap fibroz xalqalarning arterial va venoz teshiklar (bo`lmacha va qorinchalar orasidagi) sohasida o`zaro birikishi pishiq qo`shuvchi to`qima vositasida bo`lib, bu plastinkalarga o`ng va chap fibroz uchburchaklar: trigonum fibrosum dextrum et sinistrum deyiladi. Miokard qavati bir necha gurux mushak to`qimalardan hosil bo`ladi. Ular yo`nalishi bo`yicha farqlanadi. Qorinchalar tarkibida uch gurux mushak to`qimasi bo`ladi: tashqi tarafda – qiyshiq; o`rta gurux xalqasimon; ichki gurux bo`ylama mushaklar tutamlari joylashadi. Tashqi qavtadagi mushak guruxlari Yurakning uchida girdobsimon burilib (vortex cordis deyiladi), ichki qavat mushak to`tamlariga davom etadi. Ichki qavat mushaklari so`rg`ichsimon mushaklar bilan birikib ketadi. O`rtadagi xalqasimon mushak tutamlarining yuzaki qavati ikkala qorinchani o`rab tursa, xalqasimon mushaklarning chuqur qavati xar bir qorinchani alohida o`rab oladi. Xalqasimon mushaklarning qalinlashgan joyi chap qorinchaga to`g`ri keladi. Qorinchalar oralig`idagi to`siq – septum interventriculare ning ko`p qismi mushakdan hosil bo`lib, uning mushak qismini hosil etsa, kamroq qismi paylardan tashkil topgan –parda qismini hosil etadi. Yurakning o`tkazuv yo`llari va qon bilan ta’minlanishi. Yurak mushaklarini harakatga keltiradigan xususiy o`tkazuv yo`llari bo`ladi. Bu yo`llar nerv va mushak to`qimalaridan hosil bo`lib,nerv hujayralari va nerv o`simtalaridan tashkil topadi. Nerv xujayralari - Yurak o`tkazuv yo`llarining tugunlarini hosil etadi. 1. Sino-atrial tugun - nodus sinoatrialis - nerv hujayralar tuguni bo`lib, o`ng bo`lmacha devorida joylashadi. 2. Bo`lmacha - qorincha orasidagi tugun - nodus atrioventricularis - o`ng bo`lmachaning qorinchaga o`tish sohasida joylashadi. Bu tugun hujayralarining o`simtasi fasciculus atrioventricularis (Giss - tutamlari) ni hosil etib qorinchalarga davom etadi. O`z navbatida bu tutamlar qorinchalar sohasida ikki oyoqchaga: crus dextrum et sinistrum larga ajraladi. Yurakni arterial qon tomirlari ko`tariluvchi aorta - aorta ascendens dan ajraladi. Yurak arteriyalari o`ng va chap toj arteriyalari - a. a. coronaria dextra et sinistra deb ataladi. Yurakning venoz qoni esa xususiy venoz tomirlarga - sinus coronarius cordis ga, yig`ilib, venoz sinus tomiri holida o`ng bo`lmachaga ochiladi. Yurakning qo`shimcha vena qon tomirlari ham bo`lib, ular o`ng qorincha bo`shlig`iga ochiladi. Bu venalar v. v. cordis anteriores, v. v. cordis minimae deb ataladi. Truncus pulmonalis – o`pka poyasi. Truncus pulmonalis – o`pka poyasi – Yurakning o`ng qorinchasidan chiqib, kichik qon aylanish doirasining boshlang`ich qismi bo`lib xisoblanadi. Boshlang`ich sohasida biroz kengayib - sinus trunci pulmonalis hosil bo`ladi va o`pka darvozasi sohasida ikkiga bo`linadi va bu sohaga - bilurcatio trunci pulmonalis deyiladi. Bo`lingandan so`ng o`ng o`pka arteriyasi – arteria pulmonalis dextra va chap o`pka arteriyasi arteria pulmonalis sinistra hosil bo`ladi. I. Arteria pulmonalis dextra o`pka ichida 3 ga bo`linadi 1) o`pkaning yuqori bo`lagiga yo`nalgan - a.lobares superiores; 2) o`pkaning o`rta bo`lagiga yo`nalgan - a.lobares media; 3) o`pkaning pastki bo`lagiga yunalgan - a.lobares inferiores. Har bir bo`lak arteriyalar o`ng o`pkaning segmetlarining arteriyalariga tarmoqlanadi. 1. a.lobares superiores ning tarmoqlari: a) a. segment alis apicales – bo`lak uchidagi segment arteriyasi. b) a. segmentalis anterior – oldingi segment arteriyasi. Bu arteriya segment ichida ko`tariluvchi – ramus ascendeus va tushuvchi – ramus descendens shoxlariga ajraladi. v) a. segmentalis posterior orqa segment arteriyasi. Bu arteriya segment ichida ko`tariluvchi – ramus ascendens va tushuvchi – ramus dessendens shoxlariga bo`linadi. 2. a.lobares media ning – tarmoqlari: a) a. segmentalis medialis – medial segment arteriyasi. b) a. segmentalis lateralis – lateral segment arteriyasi. 3. a.lobares inferiores ning tarmoqlari: a) a. segmentalis superior – yuqori segment arteriyasi. b) a. segmentalis basales anterior – asosidagi oldingi segment arteriyasi. v) a. segmentalis basales lateralis – asosidagi lateral segment arteriyasi. g) a. segmentalis basalis medialis – asosidagi medial segment arteriyasi. d) a. segmentalis basalis posterior – asosidagi orqa segment arteriyasi. II.Arteria pulmonalis sinistra – chap o`pkaning arteriyasi o`pka ichida 2 ga ajraladi: yuqori bo`lakning arteriyasi a. lobares superiorus va pastki bo`lakning arteriyasi a. lobares inferiores. Har bir bo`lak arteriyalari chap o`pkaning segment arteriyalariga tarmoqlanadi. 1. a. lobares superiores ning tarmoqlari: a) a. segmentalis apicalis – bo`lak uchidagi segment arteriyasi; b) a. segmentalis anterior – oldingi segment arteriyasi – segment ichida ko`tariluvchi - ramus ascendeus va tushuvchi shox – ramus descendens larga tarmoqlanadi. v) a. segmentalis posterior – orqa segment arteriyasi. Segment ichida ko`tariluvchi shox – ramus ascendens va tushuvchi shox – ramus descendens larga bo`linadi. g) a. lingularis – tilchasiga yo`naluvchi arteriya. Tilchali segment ichida ustki tilcha arteriyasi – a. lingularis superior ga va ostki tilcha arteriyasi – a. lingularis inferior larga bo`linadi. 2. a. lobares inferiores - pastki bo`lak arteriyasining tirmoqlari: a) a. segmentalis superior – ustki segment arteriyasi. b) a. segmentalis basalis anterior – pastki bo`lak asosining oldingi arteriyasi. v) a. segmentalis basalis lateralis – pastki bo`lak asosining lateral arteriyasi. g) a. segmentalis basalis medialis – pastki bo`lak asosining medial arteriyasi. d) a. segmentalis basalis posterior – pastki bo`lak asosining orqa arteriyasi. Aorta -aorta. Odamning arteriya qonini tarqatadigan asosiy qon tomir bo`lib hisoblanadi. Yurakning chap qorinchasidan chiqib, o`zaro tutashgan (davom etadigan) uch qismga: ko`tariluvchi – aorta ascendens ga, aorta ravog`iga – arcus aortae, tushuvchi aorta – aorta descendens ga bo`linadi. Arterial naycha ductus arteriosus yoki Botalov naychasi - xomila taraqqiyoti davrida o`pka arteriyasini tushuvchi aorta bilan qo`shib turadi va oldingi ko`ks oralig`i bo`shlig`ida joylashadi. Bola tug`ilganidan so`ng (3-5 kunlarda) arterial naycha puchayadi keyingi 3- oylarda arterial boylam ligamentum arteriosum ga aylanadi. Katta qon aylanish doirasining arteriyalari. Aorta – aorta – Yurakning chap qorinchasidan chiqib, eng katta arteriya bo`lib hisoblanadi. Aortada uch bo`lim tafovut etilib, uning ko`tariluvchi qismi – pars ascendens aortae; aorta yoyi – arcus aortae; pastga tushuvchi qismi – pars descendens aortae tafovut etiladi. Ko`tariluvchi aorta – aortae ascendens dan Yurakni arterial qon bilan ta’minlovchi tojsimon arteriyalar – a. coronariae dextra et sinistra chiqadi. Bu tojsimon arteriyalar aortaning yarimoysimon klapanlarining ostidan boshlanadi. Aortaning ko`tariluvchi qismining boshlanish sohasi kengroq bo`lganligidan, bu sohani bulbus aortae deyiladi. Bu kengaymani ichki yuzasida 3 ta xavza bo`lib – sinus aortae deyiladi. I. Arteria coronaria dextra – o`ng tojsimon arteriyadan qo`yidagi tarmoqlar chiqadi: 1. R.r. atriaoventrisularis – bo`lmacha va qorinchalar orasidagi shoxlar; 2. R. coni arteriosi – arterial konusga yo`naluvchi shoxlar; 3. R. nodi sinuatrialis – sino- atrial tugunchaga yo`naluvchi shoxlar; 4. R.r. atrialis – bo`lmachaga yo`naluvchi shoxlar; 5. R. marginalis dexter – o`ng chekka shoxi; 6. R. atriaalis intermedius – oraliqdagi bo`lmacha shoxi; 7. R. interventricularis posterior – orqa qorinchalar aro shox; 8. R. nodi antrioventricularis – bo`lmacha va qorinchalar orasidagi tugun shoxi; II. Arteria coronaria sinistra – chap tojsimon arteriyaning tarmoqlari: R. interventricularis anterior – oldingi qorinchalar aro shox; R. circumflexus – aylanib o`tuvchi shox. Bu arteriyalardan maydaroq quyidagi shoxlar ajraladi: a) R. atrialis anastomoticus – bo`lmacha arteriyasi bilan qo`shiluvchi shox; b) R.r. antrioventriculares – bo`lmacha va qorinchalardagi shoxlar; v) R. marginalis sinister – chap chekkadagi shox; g) R. atrialis intermedius – bo`lmalar oralig`idagi shox; d) R. posterior ventriculi sinistri – chap qorinchaning orqa shoxi; e) R.r. atriales – bo`lmacha shoxlari; Aorta yoyi – arcus aortae dan: o`ng tarafda yelka - bo`yin poyasi - truncus brachiocephalicus; chap tarafdagi umumiy uyqu arteriyasi - a. carotis communis sinistra; chap tarafdagi o`mrov osti arteriyasi - a. subclavia sinistra ajraladi. Bo`yin-elka poyasi - truncus brachiocephalicus dan qalqonsimon bezni arteriyasi - a. thyroidea ima ajralganidan so`ng, bo`yin-elka stvoli ikkiga: o`ng umumiy uyqu arteriyasi - a. carotis communis dextra va o`ng o`mrov osti arteriyasi - a. subclavia dextra ga bo`linadi. Umumiy uyqu arteriyalari - a. carotis communis - tashqi uyqu arteriyasi - a. carotis yexterna va ichki uyqu arteriyasi - a. carotis interna larga bo`linadi. Umumiy uyqu arteriyasining ikkiga bo`linish sohasini bifurcatio carotidis deyiladi. Umumiy uyqu arteriyasini VI bo`yin umurtqasining tuberculum caroticum do`mbog`iga bosib, uning tarmoqlaridan oqayotgan qonni to`xtatish uchun foydalaniladi. Tashqi uyqu arteriyasi Tashqi uyku arteriyasi a. corotis externa ning tarmoqlari 3 guruxga bo`lib o`rganiladi: oldingi, orqa, o`rta gurux tarmoqlari. Bosh va bo`yin arteriyalari. 1- a. temporalis superficialis; 2 - a. occipitalis; 3, 6 - a. vertebralis; 4 - a. carotis interna; 5 - a. carotis externa; 7 - cervicalis profunda; 8 - a. transversa colli; 9 - a. intercostalis suprema; 10 - a. suprascapulairis; 11 - a. subclavia; 12 - supratrochlearis; 13 - a. supraorbitalis; 14 - a. angularis; 15 - a. maxillaris; 16 - a. buccalis; 17 - a. alviolaris inferior; 18 - a. facialis; 19 - a. lingualis; 20 - a. thyroidea superior; 21 - a. carotis communis; 22 - a. cervicalis ascendens; 23 - a. thyroidea inferior; 24 - truncus thyrocervicalis; 25 - a. thoracica interna. Tashqi uyqu arteriyasining oldingi tarmoqlari 1. Yuqorigi qalqonsimon arteriya a. thyroidea superior: qalqonsimon bezlarni, til osti suyagini, hiqildoqni va o`mrov-to`sh-so`rg`ichsimon mushagini qon bilan ta’minlaydi. Tarmoqlari orasida hiqildoqning ustki arteriyasi a. laryngea superior ajralib turadi. A. thyroidea superior arteriyasidan quyidagi shohlar ajraladi: a) r. infrahyoideus – til osti suyagining ostidagi shoxlar. SHu soxadagi mushaklarni qon bilan ta’minlaydi; b) r. sternocleidomastoideus – to`sh – o`mrov – so`rg`ichsimon mushagiga yo`naluvchi shox; v) r. cricothyroideus – uzuksimon – qalqonsimon shox - xiqildoqni qon bilan ta’minlaydi; g) r. glandularis anterior – qalqonsimon bezning oldingi shoxi; d) r. glandularis posterior – qalqonsimon bezning orqa shoxi; e) r. glandularis lateralis – qalqonsimon bezning lateral shoxi 2. Til arteriyasi a. lingualis - tilni qon bilan ta’minlashdan tashqari: til osti suyagini, til osti mushagini, til osti so`lak bezini, pastki jag`ning - til tarafidagi shilliq qavatini ham qon bilan ta’minlaydi va a. sublingualis tarmog`i deyiladi. Til arteriyasidan quyidagi tarmoqlar chiqadi: a) r. suprahyoideus – til osti suyagidan yuqorida joylashgan mushaklarni qon bilan ta’minlaydi; b) r.r. dorsales linguae – tilning ustki yuzasini qon bilan ta’minlaydi; v) a. sublingualis – til osti soxasini qon bilan ta’minlaydi; g) a. profunda linguae – tilning xususiy mushaklarini qon bilan ta’minlaydi 3. YUz arteriyasi a. facialis - chaynov mushagining oldidan o`tib, og`iz burchagi sohasidan-ko`zning ichki burchagigacha yo`naladi va shu sababli oxirgi tarmoqlarini a. angularis deyiladi. Yuz arteriyasidan quyidagi tarmoqlar ajraladi: a) ko`tariluvchi tanglay arteriyasi – a. palatina ascendens – halqumning yuqori qisuvchi mushagini, yumshoq tanglay mushaklarini va shilliq qavatini, tanglay murtaklarini qon bilan ta’minlaydi. b)tanglay murtagining tarmog`i – r. tonsillaris. v) jag` osti so`lak bezini qon bilan ta’minlaydigan tarmoq – a. submandibularis g) engak osti arteriyasi – a. submentalis – til osti suyagining ustida joylashgan mushaklarni qon bilan ta’minlaydi: e) pastki labni ta’minlaydigan arteriya – a. labialis inferior; j) ustki labni ta’minlaydigan arteriya – a. labialis superior. Bu arteriyadan burun to`sig`iga – r. septi nasi shoxi chiqadi. z) r.r. glandulares – quloq oldi so`lak bezining shoxlari. k) r. lateralis nasi – burun qanotlariga yo`naluvchi shox. Tashqi uyku arteriyasining orqa tarmoqlari 1. Tush-o`mrov – so`rg`ichsimon mushagini qon bilan ta’minlaydigan tarmoq – a. sternocleidomastoidea. 2. Ensa arteriyasi – a. occipitalis-ensa sohasidagi mushaklar va teri, quloq suprasi va qisman bosh miyaning qattiq pardasini qon bilan ta’minlaydi. Bu arteriyadan quyidagi tarmoqlar ajraladi: a) r. mastoideus – so`rg`ichsimon o`simta sohasini qon bilan ta’minlaydi; b) r. auricularis – quloq suprasini qon bilan ta’minlaydi; v) r.r. sternocleidomastoidei – to`sh – o`mrov – so`rg`ichsimon mushaklarini qon bilan ta’minlaydigan shoxlar; g) r.r. occipitales – ensa sohasini qon bilan ta’minlaydi; d) r. meningeus – qattiq pardani qon bilan ta’minlaydigan shox; e) r. descendens – tushuvchi shoxlar – orqa mushaklarining yuqori qismini qon bilan ta’minlaydi. 3. Quloqning orqa arteriyasi – a. auricularis posterior ham ensa sohasidagi mushak va terisida, hamda quloq suprasida tarqaladi. Bu arteriyadan quyidagi tarmoqlar chiqadi: a) a. gtylomastoidea – bigizsimon va so`rg`ichsimon o`simtalar sohasini qon bilan ta’minlaydi; b) a. tympanica posterior – nog`ora bo`shlig`ini qon bilan ta’minlaydi; v) r. auricularis – quloq suprasini qon bilan ta’minlaydigan shox; g) r. occipitalis – ensa sohasini qon bilan ta’minlaydigan shox; d) r. paratoideus – quloq oldi so`lak bezini qon bilan ta’minlaydigan shox. Tashqi uyku arteriyasining o`rta gurux tarmoqlari 1. Halqumning ko`tariluvchi arteriyasi – a. pharingea ascendens - halqum mushaklarini, yumshoq tanglay mushaklarini va qisman bosh miya qattiq pardasini qon bilan ta’minlaydi. Bu arteriyadan quyidagi tarmoqlar ajraladi: a) a. meningea posterior – qattiq pardaga yo`naluvchi orqa arteriya; b) r r. pharengealis – xalqumni qon bilan ta’minlaydigan shoxlar; v) a. tympanica inferior –nog`ora bo`shlig`ining medial devorini qon bilan ta’minlaydi. 2. YUqori jag` arteriyasi a. maxillaris - chakka osti chuqurchasi sohasida joylashgan bo`lib, oxirgi tarmoqlari qanot – tanglay chuqurchasi sohasida tarmoqlanadi. SHu sababdan bu arteriyaning tarmoqlari uch sohaga bo`lib o`rganiladi: pastki jag` sohasidagi, chakka osti chuqurchasi sohasidagi va qanot – tanglay chuqurchasi sohasidagi tarmoqlar. Pastki jag` sohasidan 3 ta arteriya ajraladi. a) pastki jag` tishlarini ta’minlaydigan arteriya – a. alveolaris inferior- pastki jag` suyagining kanali bo`ylab yo`naladi va tishlarni – r.r. dentalis, pastki jag` suyagini – r.r. peridentalis va milklarni qon bilan ta’minlaydi. Pastki jag` tomirining oxirgi tarmoqlari a. mentalis – engak teshigidan chiqib pastki labning shu sohasida tarmoqlanadi. Pastki jag` kanaliga kirish teshigidan yuqoriroqda, pastki jag` tishlarini ta’minlaydigan tarmoqdan - jag`-til osti mushagiga arteriya – a. mylohyoidea ajraladi. b) quloq suprasining chuqur arteriyasi – a. auricularis profunda tashqi eshituv yuli va nog`ora pardalarini qon bilan ta’minlaydi. v) nog`ora bo`shlig`ining oldingi arteriyasi – a. tympanica anterior – fissura petrotympanica tirqishi orqali nog`ora bo`shlig`iga o`tib,shilliq qavatini qon bilan ta’minlaydi. YUqori jag` arteriyasining chakka osti chuqurchasi sohasidagi tarmoqlari: a) bosh miya qattiq pardasining o`rta arteriyasi – a. meningea media – ponasimon suyakning qirrali teshigi orqali kalla ichiga kirib, qattiq parda, uch shoxli nerv tuguni hamda nog`ora bo`shlig`ining shilliq qavatlarini qon bilan ta’minlaydi. Yuz arteriyalari 1, 2, 4 - a. temporalis superficialis, 3 - a. transversa faciei, 5 - a. maxillaris, 6 - a. auricularis posterior, 7 - a. occipitalis, 8 - a. lingualis, 9 - a. facialis, 10 - a. submentalis, 11 - a. labialis inferior, 12 - m. buccinator, 13 - a. labialis superior, 14 - m. levator labii superioris, 15 - r. septalis, 16 - r. nasalis lateralis, 17 - a. facialis, 18 - a. supraorbitalis, 19 - a. lacrimalis. b) chakka mushagini ta’minlaydigan chuqur arteriyalar – aa. temporalis profundea anterior et posterior. v) chaynov mushagini qon bilan ta’minlaydigan arteriya – a. masseterica. g) yuqori jag` katakchalarining orqa arteriyasi – a. alveolaris superior posterior – yuqori jag` suyagidagi shu nom bilan ataladigan teshikchalar orqali yo`nalib, yuqori katta oziq tishlarini – r.r. dentalis va shu soha milkini r.r. peridentalis, hamda yuqori jag` suyagi bo`shlig`ining shilliq qavatini qon bilan ta’minlaydi. d) lunj arteriyasi – a. buccalis - lunj sohasidagi mushakni, lunj shilliq pardasini va shu soha milkini qon bilan ta’minlaydi. e) ichki va tashqi qanotsimon mushaklarni qon bilan ta’minlaydiga arteriya – a. pterygoidea. YUqori jag` arteriyasining qanot-tanglay chuqurchasi sohasidagi tarmoqlari: a) ko`z kosasining ostki devori bo`ylab yo`naladigan arteriya – a. infraorbitalis. Bu arteriya ko`z kosasiga- pastki tirqish fissura orbitalis inferior orqali o`tib, pastki devor bo`ylab yo`naladi va ko`z kosasining ostidagi teshik orqali yuzda paydo bo`ladi. Ko`z kosasining pastki devori bo`ylab yo`nalayogan arteriyadan - yuqori jag` suyagining ichiga o`rta va oldingi katakcha tarmoqlari aa. alveolaris superiores anteriores et media yo`naladi. Bu tarmoqlar yuqori jag`da joylashga kichik oziq tishlarni, kesuv tishlarini – r.r. dentalis va milklarini qon bilan ta’minlaydi. A. infraorbitalis ko`z kosasi bo`shlig`ida ko`z soqqasining mushaklarini qon bilan ta’minlaydi va oxirgi tarmoqlari ko`z kosasining ostidagi teshik orqali o`tib yuzda tarqaladi. Bu tarmoqlar yuqori lab sohasidagi mushaklarda va terida tarqaladi. b) tanglayning tushuvchi arteriyasi – a. palatina descendens – qanot-tanglay chuqurchasidan - katta tanglay kanali – canalis palatinus major orqali o`tadi. Arteriyaning tarmoqlari qattiq va yumshoq tanglayda tarmoqlanadi va a. palatina major et minor deyiladi. Asosiy tarmoqning boshlanish joyidan – a. canali pterygoidei ajraladi va shu nom bilan ataladigan kanal orqali o`tib halqumning burun qismida tarmoqlanadi. v) ponasimon - tanglay arteriyasi – a. sphenopalatina – shu nomli teshik orqali o`tib, burun bo`shlig`ining shilliq qavatida tarqaladi. Bu tarmoqning oxirgi shoxlari - kesuv tishlari joylashadigan katakchalar orasidagi kanal orqali o`tib, qattiq tanglayda tarmoqlanadi. 3. CHakkaning yuza arteriyasi – a. temporalis superficialis. Tashqi uyqu arteriyasining oxirgi tarmoqlari bo`lib hisoblanadi va quyidagi shoxchalarga bo`linadi: a) yuzning ko`ndalang arteriyasi – a. transversa facie - yonoq ravog`i bo`ylab yo`naladi; b) quloq oldi bezi arteriyalari – a. parotidea; v) chakkaning o`rta arteriyasi – a. temporalis media - chakka mushagida tarqaladi; g) quloq suprasining oldingi arteriyasi – a. auriculari anterior- tashqi quloq va tashqi eshituv yulini qon bilan ta’minlaydi. d) yonoq - ko`z kosasi arteriyasi – a. zygomaticoorbitalis ko`zning lateral burchagida tarqaladi. e) peshona arteriyalari – a. frontalis - peshona sohasini qon bilan ta’minlaydi. j) tepa suyagi sohasida tarmoqlanadigan tarmoq – a. parietalis; Ichki uyqu arteriyasi - a. carotis interna Ichki uyqu arteriyasi - a. carotis communis ning tarmog`i bo`lib, chakka suyagidagi canalis caroticus orqali o`tib, asosan bosh miyani qon bilan ta’minlashda qatnashadi. Ichki uyqu arteriyasining tarmoqlari bo`yin qismi – pars cervicalis, chakka suyagining toshsimon qismi – pars retrosa, so`g`on qismi – pars cavernosa va miya qismi pars cerebralis larga bo`linadi. Ichki uyqu arteriyasining pars cervicalis – bo`yin qismidan tarmoqlar chiqmaydi. Uning kengaymasiga sinus caroticus deyiladi. Pars petrosa qismidan chiquvchi tarmoqlar: 1. a.canalis pterygoidei – qanotsimon kanal ichidan o`tuvchi arteriya-qanot- tanglay chuqurchasiga boradi va chuqurchadagi hosilalarni qon bilan ta’minlaydi. Pars cavernosa qismidan chiquvchi tarmoqlar: a) r. basalis tentorii – qattiq parda chodirining asosiga yo`naluvchi shox; b) r. marginalis tentorii – qattiq parda chodirning chekkasiga yo`naluvchi shox; v) r. meningeus – miya pardasiga yo`naluvchi shox; g) a. hypophysialis inferior – gipofiz bezining pastki arteriyasi; d) r.r. ganglionares trigeminales – uch shoxli nerv tugunini qon bilan ta’minlaydigan shoxlar; e) r.r. nervorum – bosh miya nervlarini qon bilan ta’minlaydigan shoxlar. Pars cerebralis qismidan ajraluvchi arteriyalar: 1. a. ophtalmica - ko`z arteriyasi - kallaning ichki yuzasidan, ko`z kosasiga - canalis opticus orqali o`tadi. Ko`z arteriyasi quyidagi mayda tarmoqlarni ajratadi: a) qattiq pardaning arteriyasi r. meningea recurrens; b) ko`z yosh bezini arteriyasi - a. lacrimalis; v) ko`z soqqasining qon tomir pardasini hosil etuvchi arteriya - a. centralis retinae, a. a. cilliares; g) ko`z soqqasining mushaklarining arteriyasi - r. muscularis; d) qovoqlarni arteriyasi - a. palpebrale laterales et mediales; ye) burun bo`shlig`ining yuqori havo yo`llari shilliq qavatlarining arteriyalari - a. a. ethmoidales anterior et posterior; j) ko`z kosasining yuqori teshigi - foramen supraorbitale orqali chiqib, peshona sohasini qon bilan ta’minlaydigan arteriya - a. supraorbitalis; p) burun tashqi sohasining arteriyasi a. dorsalis nasi; r) a.a. muscularis – ko`z atrofidagi mushaklarni qon bilan ta’minlaydi; s) a. supratrochlearis – ko`zning g`altaksimon mushagini qon bilan ta’minlaydi 2. a. caroticotympanici - chakka suyagidagi tirqishlar orqali, o`rta quloq bo`shlig`iga o`tadi; 3. a. cerebri anterior - bosh miyaning oldingi arteriyasi - bosh miya peshona bo`lagini qon bilan ta’minlaydi. Har ikkala tarafdagi oldingi bosh miyaning arteriyalari o`zaro oldingi qo`shuvchi arteriyalar - a. communicans anterior – vositasida qo`shilib turadi. SHu sababli bosh miyaning oldingi arteriyasidan ajraluvchi tarmoqlar 2 guruxga: qo`shuvchi arteriyadan oldingi – pars precommunicalis va qo`shuvchi arteriyadan keyingi qism – pars postcommunicalis tarmoqlariga ajraladi. I. A. cerebri anterior ning rars precommunicalis sohasidagi tarmoqlari: a.a. centrales anteromediales – markaziy pushtalarga yo`naluvchi oldingi medial tarmoqlar. O`z navbatida bu arteriya quyidagi shoxlarga ajraladi: a) aa. striatae mediales proximales – targ`il tananing proksimal o`rtaliqdagi arteriyasi; b) a. supraoptica – ko`ruv yo`li ustidagi arteriya; v) a. a. perforantes anteriores – oldingi ilma-teshik sohasining arteriyasi; g) a. preopticae – ko`ruv yo`li oldidagi arteriya. II A. cerebri anterior ning rars postcommunicalis soxasidagi tarmoqlari: 1. a. striata medialis distalis – targ`il tanaga yo`naluvchi distal arteriya; 2. a.frontobasalis medialis – bosh miyaning peshona qismning asosiga yo`naluvchi medial arteriya; 3. a. polaris frontalis – bosh miyaning peshona bo`lagining arteriyasi; 4. a. callosomarginalis – qadoqsimon tananing chekkkasidagi arteriya. Bu arteriyadan quyidagi shoxlar ajraladi: a) r. frontalis anteromedialis – peshona bo`lagining oldingi medial shoxi; b) r. frontalis intermediomedialis – peshona bo`lagining oraliqdagi medial shoxi; v) r. frontalis posteromedialis – peshona bo`lagining orqa medial shoxi; g) r. cingularis – belbog` pushtasining shoxi; g) r. paracentrales – markaz oldi pushtasining shoxi. 5. A. pericallosa – qadoqsimon tana atrofidagi arteriya. Bu arteriyadan quyidagi shoxlar ajraladi: a) r.r. precuneales – pona oldi pushtasining shoxlari; b) r.r. parietooccipitales - tepa va ensa bo`laklarining shoxlari. 4 A. communicans anterior – oldingi qo`shuvchi arteriyaning tarmoqlari. 1. A.a. centrales anteromediales – oldingi medial markaziy arteriya. Bu arteriyaning shoxlari: a) a. suprachiasmatica – ko`ruv nerv kesishmasining ustidagi arteriya; b) a. commissuralis mediana – oldingi qo`shib turuvchi arteriya; v) a. callosa mediana – qadoqsimon tananing medial arteriyasi. 5) a. cerebri media - bosh miyaning o`rta arteriyasi. Bu arteriya bosh miyaning chakka, tepa va qisman peshona bo`laklarini qon bilan ta’minlaydi. Bu arteriyaning pars spheneidalis – asosiy suyak sohasidagi; pars incularis – orolcha qismidagi; ostki yakuniy tarmoqlar va ustki yakuniy tarmoqlarga bo`linadi. I. A. cerebri media ning rars spheneidalis qismidan quyidagi arteriyalar jaraladi: a) a.a. centrales anterolaterales – markaziy pushtaga yo`naluvchi oldingi lateral arteriya; b) a. polaris temporalis – chakka bo`lagiga yo`naluvchi arteriya; v) a. temporalis anterior – oldingi chakka arteriyasi. II. A. cerebri media ning rars incularis sohasidan – orolchani qon bilan ta’minlaydigan – a.a. insulares tarmoqlari chiqadi. III. A. cerebri media ning r .r. terminales inferiorees – pastki yakuniy tarmoqlari: a) r. temporalis anterior – oldingi chakka shoxi; b) r. temporalis medius – o`rta chakka shoxi; v) r. temporalis posterior – orqa chakka shoxi; g) r. temporooccipitalis – chakka – ensa shoxi; d) r. guri angularis – burchakli pushta shoxi; IV A. cerebri media ning r.r. terminalis superiores – yakuniy ustki shoxlari: a) a. frontobasalis lateralis – peshona bo`lagi asosining lateral arteriyasi; b) a. perifrontalis – peshona bo`lagi oldidagi arteriya; v) a. sulci precentralis – markaz oldi egatining arteriyasi; g) a. sulci centralis – markaziy egat arteriyasi; d) a. sulci postcentralis – markaz orqasidagi egat arteriyasi; e) a. parietalis anterior– tepa bo`lagining oldingi arteriyasi; j) a. parietalis posterior – tepa bo`lagining orqa arteriyasi. 6) A. chorioidea – bosh miyaning yon qorinchalari ichida qon tomir chigalini hosil etadi. Bu arteriyadan qo`yidagi shoxlar ajraladi: a) r.r. choroidei ventriculi lateralis – bosh miya yon qorinchalari ichidagi chigalni hosil etuvchi shox;