YURISTNING KASBIY FAOLIYATIDAGI ETIKETI. Reja: 1. Xizmat etiketining tushunchasi, mazmuni va axloqiy tamoyillari. 2. Yuridik etiketning turlari va o’ziga xos xususiyati. 1. Xizmat etiketining tushunchasi, mazmuni va axloqiy tamoyillari. Etiket (frants. etiquette) bu - o’zaro insoniy munosabatlarning tashqi ko’rinishlarini tartibga soluvchi o’rnatilgan xulq-atvor tartibi, ya’ni atrofidagilar bilan muloqatda bo’lish, murojaat qilish va salomlashish, jamoat joylarida o’zini tutish, xatti- harakat va kiyinish kabilarni o’z ichiga oladi. Xizmat etiketi bu - insonning kasbiy xatti- harakati axloqining muhim tomoni hisoblanadi. Xizmat etiketini bilishlik zarur kasbiy sifat bolib, uni qo’lga kiritish va doimo takomillashtirib borishni taqozo etadi. Xizmat muomalasi etikasi bu - fan, amaliyot va jahon tajribasi tomonidan ishlab chiqilgan axloqiy-etik talablar, tamoyillar va norma va qoidalar bo'lib, ularga rioya qilishlik xizmat muommolasi sub'yektlarining bir-birlarini tushunishlarini va o’zaro ishonchlarini ta’minlaydi va pirovard natijada munosabatlarining yaxsilanishiga va ijobiy natijalarga erishishlariga olib keladi. Xizmat muomalasi muayyan axloqiy tamoyillarga asoslanadi va ulardan quyidagilar muhimlari hisoblanadi: Birinchidan, xizmat etiketi asosida ish manfaatlari yotadi, aslo shaxsiy manfaatlar emas. Ushbu tamoyilning ko’pincha buzilishi yuz beradi. Masalan, siz huquqni muhofaza qiluvchi organ xodimisiz va siz tomoningizdan murojaat qilgan shaxsga yuridik yordam ko’rsatildi, uning huquq va imkoniyatlari tushuntirildi, natijada u muammoni sizning foydangizga hal qilmasligi mumkin, indamasdan qo’ysangiz ham bo’lardiku. Aksincha, o’zining kasbiy, yuridik layoqatliligini, shuningdek xizmat muomala uslublarini o’zining g’araz niyatlari uchun ishlatish axloqsis xatti-harakat bo’lgan bo’lar edi. Ikkinchidan, vijdonlilik bu - nopok qiliq yoki xatti-harakatlarni sodir etishga qodir emaslik bo’lib, unga ko’ra hatto harakatsizlik yoki jim turish nopok hisoblanadi, o’z sha’nini doimo dog’ tushirmagan holda saqlashga intiladi, har qanday kishi bilan suhbatda uning xizmat va ijtimoiy ahvolidan qat’i nazar o’zini bir xilda tutadi, axloqan qattiyatli, har qanday vaziyatda ham o’z tamoyillaridan voz kechmaydi, mas’uliyatni, javobgarlikni doimo his qiladi, o’z so’ziga sodiq qoladi. Uchinchidan, xayrixohlik, ya’ni boshqalarga yaxshilik istash insonning hayotiy faoliyatining ijtimoiy sohasini kengaytiradi, bunday yondoshmaslik esa uning oylik to’lanadigan xizmat doirasidagi ko’rsatmalarnigina bajarish bilan cheklanib qolishga olib keladi. Xayrixohlik esa insonda nafaqat bajarishi kerak bo’lgan, balki insonlar manfaati uchun unga buning ushun oylik olmasada insoniy hurmat va ruhiy ozuqa oladigan qo’shimcha xizmat qilishlik hissini uyg’otadi. To’rtinchidan, asoslilik, uzrlilik, ya’ni muomaladagi sherigining qadr-qimmatini hurmat qilish va bu xushmuomalalik, odoblilik, g’amxo’rlik, nazokat, muloyimlik kabi axloqiy sifatlar bilan amalga oshriladi. Har qanday axloqiy tamoyil o’zining axloqiy mohiyatidan tashqari ishchanlik maqbulligiga ham ega. Bu quydagi misolda aynan ko’rinadi. Rus flotida mas’uliyatli yig’ilishlarda birinchi bo’lib so’zni yoshlarga berish tartibi o’rnatilgan edi. Shunday bo’lsada agar ularning fikri kattalarning fikriga zid, ularni uyaltiradigan va noqulay ahvolga solib qo’yadigan hollarda ularning fikrini eshitish istisno etilardi.1 2. Yuridik etiketning turlari va o’ziga xos xususiyati. Turli xil yuridik mutaxassisliklar vakillarining o’zaro, xizmat jamoalarida, shuningdek fuqarolar bilan xizmat muomalasi turli xil sharoitlarda bo’lib o’tadi va turli shakllarda yuz beradi va ularni quyidagilarga bo’lish mumkin: Birinchisi kundalik xizmat muomalasi bo’lib ularga suhbatlar, uchrashuvlar; qabulga kelganlarni qabul qilish; yig’ilishlar, yig’inlar, konferentsiyalar; korxonalar va muassasalarga borish; fuqarolarning yashash joylariga borish; navbatchilik, qo’riqlash kiradi. Ikkinchisi xizmat muomalasining o’ziga xos shakllari bo’lib, ularga xizmat jamoasida muomala; bo’yinsunish shakllari bo’yicha muomala; hamkasblar bilan muomala; o’qituvchilarning tinglovchilar bilan oquv jarayonida muomalasi; chet ellik fuqarolar bilan xizmat uchrashuvlari kiradi. Uchinchisi ekstremal (eng past yoki eng yuqori darajadagi ko’rsatkichlar bilan harakatlanadigan) xizmat muomalasi shakllari bo’lib, ularga nizoli holat sharoitlaridagi muomala; mitinglar, namoyishlar, ommaviy yurishlar qatnashchilari bilan muomalada; tintuv vaqtida ushlangan shaxs bilan muomala; maxsus kontingentlar bilan muomalalar kiradi. To’rtinchisi muomalaning o’ziga xos bo’lmagan shakllari bo’lib ularga jurnalistlar bilan ommaviy uchrashuvlar; radio, televideniya va matbuotda chiqishlar; telefon, teletayp, radioaloqa; xizmat yozuvlari, imzo chekishlar kiradi.2 1 Qarang: Васильева Г.А. Профессиональная этика юриста. Челябинск, 2005.-127-128 b. 2 Qarang: Васильева Г.А. Профессиональная этика юриста. Челябинск, 2005.-128-129 b. Bundan tashqari borliq munosabat shakllarining orasida nutq madaniyati, tashqi ko’rinish, imo-ishora, ohang kabi muomala qoidalari qismlari hisoblanuvchi holatlar ham muhim ahamiyat kasb etadi va ularning har biriga qo’yilgan axloqiy talablar mavjud va ularga rioya qilmaslik ko’zlangan maqsadga erishishga to’sqinlik qiladi. Yuristning kasbiy faoliyat natijasi shaxsiy uchrashuvlar, suhabtlar, yig’lishlarga ko’proq bog’liq bo’ladi. To’g’ri o’tkazilgan suhbat maqbulroq va suhbatdoshingizni o’z tutgan yo’lingizga ishontirishga va sizning shartingiz hamda qaroringizni qabul qilishga majbur qilishga birdan-bir imkoniyat hisblanadi. Tabiiyki, har bir uchrashuv yoki suhbat uning barcha tomonlarini oldindan ishlab chiqishni talab qilmaydi, lekin muhimlari uchin buni amalga oshirmasa bo’lmaydi. Uncha ahamiyatli ko’rinmagan uchrashuv va suhbatlardan qochmaslik kerak, bunday suhbat va uchrashuvlar oxir-oqibat kelgusida bo’lajak bunday uchrashuv va suhbatlarning to’g’riroq tashkil etilishiga va ishda omadlar keltirishiga ko’maklashadi. Yurist suhbatga tayorgarlik ko’rishda suhbatdoshini o’rganishi kerak bo’ladi, u jamiyatda qanday o’rinni tutadi, o’ziga nisbatan uning munosabati qanday, u o’zi qanday inson, u nimani xohlaydi, biografiyasining asosiy holatlari qanaqa, uning shaxsiy qiziqish doirasi va b. holatlarni ham organish tavsiya etiladi. Psixologlarning tavsiyasiga ko’ra miyaning eng yuqori faollik nuqtasi kunduzgi soat 10-12 larga to’g’ri kelishi sababli, eng muhim va aqliy va psixologik kuch-quvvat sarflashni talab qiladigan uchrashuvlarni ish kunining birinchi yarmiga tayinlash maqsadga muvofiq hisoblanadi. Uchrashuv vaqti oldindan belgilanadi va bu vaqtga boshqa uchrashuv belgilanmasligi va taklif etilganlarni qobulxonada kutishga majburlamaslik lozim. Uchrashuv vaqtini agar muhim masalalarni hal qilish bilan bog’liq bo’lib qolmasa ajratilgan vaqtdan cho’zish odobdan emas. Suhbat vaqtida soatga qarab qo’yish ham odobdan bolmaydi, sababi bunday harakat odatda uchrashuv vaqti tugadi deb qabul qilinadi. Shuning uchun ham vaqtni his qilishga odatlanish lozim. Yana bir muhim holatga, ya’ni o’z imkoniyatini to’g’ri baholash, suhbatda aytmoqchi bo’lgan asosiy holatlarni oldindan o’ylab qo’yish, eng muhim fikrlarni alohida ajratish va ularni tartibli bayon qilishni oldindan rejalashtirish kerak. Uchrashuv va suhbatni o’tkazish chog’ida etiketning keyinchalik ishning natijasiga jiddiy ta’sir etishi mumkin bo’lgan “mayda- chuyda”lariga ham e’tibor qaratish lozim. Masalan, kabinetga kirishdan oldin, hatto kotiba taklif etgan bo’lsada, ruxsat so’ralishi kerak. Kotiba ergashtirib kirib, rahbarga sizni tanishtirsa ruxsat so’rashga hojat yo’q. Rahbar, o’z navbatida, bosh harakati bilan roziligini bildirib qolmasdan, balki o’rnidan turib kabinetiga kirgan shaxsning qarshisiga chiqib salomlashadi. Stol ortidan turib salomlashish odobdan emas. Agar suhbatdoshlar notanish bo’lsalar, u holda bir-birlarini tanishtirganlaridan keyin, kabinet sohibi mehmonga o’tirishni taklif etadi. Kabinet sohibi-mezbon va mehmonning joylashish o’rinlari suhbatning borishiga ta’sir ko’rsatadi. Agarda cabinet sohibi o’z o’rnida qolsa bu unga katta imkoniyat tug’diradi va suhbatda ustunlikka ega bo’ladi. Agar cabinet sohibi-mezbon mehmonning qarshisiga yoki yoniga o’tirsa bu tenglikka harakat qilishni, suhbatdoshiga hurmatni, yaqin munosabatni va norasmiy suhbatga intilishni bildiradi. Suhbat davomida to’gri va erkin o’tiriladi. Ish yuzasidan bo’ladigan muzokaralarda qatnashayotganda chekmaslikka, eng muhimi mezbonning ruxsatisiz chekmaslikka harakat qilinadi. Aslida bunday iltimosning qilinmagani ma’qul, chunki rad qilinsa noqulaylik paydo bo’ladi. Suhbat jarayonida nafaqat yuz-chehraninig holati, o’zini tetik tutishlik, tirnoq va sochlarning olinganligi, balki kiyimlarning ham, ularning holatining ham, bu kiyimlarda o’zini erkin tuta bilish ham muhin ahamiyatga ega. Ozoda va xushbichim kiyinganlik ish bo’yicha sheriklarda ijobiy tushuncha uyg’tadi, shu sababli unga e’tiborsizlik bilan qaralmaslik kerak. Suhbat va uchrashuvlarda nutq va uni izhor qilish muhim ahamiyat kasb etadi. Haddan tashqari tez va ko’p so’zli nutqlar uning muallifining uncha ishonchli emasligi haqida ta’surot qoldiradi. Haddan tashqari sekin nutq achchiqlanishga-g’ijinishga va uning sohibining sust harakat qilishi haqida o’ylashga majbur qiladi. Xalqda kimda kim tiniq fikrlasa u fikrini tiniq ifodalaydi, degan naql bor. Nutqingiz suhbatdoshingizga qanchalik tushunarli bo’lsa, shunchalik umumiy til topib ketishingizga imkoniyat topiladi. Suhbatni shoshmasdan, ovozni ko’tarmasdan va jahllashayotganini, hatto unga asos bo’lsada, suhbatdoshiga bildirmaslikka harakat qilishi lozim. Qiziqqonlik va shoshmashosharlik suhbatda foyda bermaydi. Ishonarli va shoshilmasdan ifodalangan nutq suhbatdoshda katta ta’ssurot qoldiradi. Suhbatdoshingizga e’tiborli bo’ling, u keltirgan vajlarga ular kuchsiz bo’lsada qadrlang, aks holda xizmat muomalasiga salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin. Agarda suhbatdoshingiz sizdan darajasi pastroq yoki sizga tobe’ bo’lsa o’zingizning shaxsiy yoki kasbiy ustunligingizni namoyish qilishingiz aqlsizlik bo’ladi. Bunday holat shaxsiy ishonchsizlikka olib keladi xalos. Xizmat munosabatlarida suhbatdoshni e’tibor bilan eshitish muhim ahamiyat kasb etadi. Suhbatdoshini og’ir vaziyatda eshita bilish o’zaro tushunishning o’mili hisblanadi, uningsiz xizmat munosabatlari o’rnatilmasligi mumkin. Su sababli bunday vaziyatda samarali eshitishning quyidagi asosiy etik qoidalari ishlab chiqilgan: -o’zini xizmat suhbati, baxs, yig’ilish temasi bo’yicha ichki manfaati yo’nalishiga qarata bilishi; - gapirayotganning-axborot berayotganning asosiy fikrlarini o’zi uchun ajratib olish va ularni to’g’ri tushunishga harakat qilish; - olingan ma’lumotni o’zidagi shaxsiy ma’lumotlar bilan tezgina solishtirish va yig’ilish, baxs, suhbatning asosiy mazmuniga tezlikda xayolan qaytish. 3 Suhbatdoshni eshitish uning fikrlarini idrok qilish, mag’zini chaqish va tushunishni o’z ichiga oladi. Xodim suhbatdoshini diqqat bilan tinglamasligi oqibatida ushbu talablarning qaysi biri buziladi va suhbatdoshi fikrini tushunish xato bo’lib chiqadi. Tan olish kerak sud va huquqni muhofaza qiluvchi organlar kasb egalarining hammasi ham suhbatdoshini eshita oladi deb bo’lmaydi. G.A.Vasil’yevaning fikrini e’tirof etgan holda, aytilganlardan ayrim xulosalar chiqarib, o’zimiz va ish uchun foydali bo’ladigan suhbatdoshni eshitishni o’rganishga yordam beradigan bir necha zarur qat’iy axloqiy qoidalarni keltirib o’tamiz, ya’ni suhbatdoshni eshitayotganda: - suhbatdoshga qarshi shaxsiy ogohlantirishlani unutish lozim; - javob va xulosalar qilishga shoshilmaslik kerak; - faktlar va xulosalarni farqlay bilish lozim; - nutqingiz o’ta tushunarli va aniq bo’lishini kuzatib boring; - suhbatdoshingizdan eshitganlaringizni baholashda adolatli bo’lish; - eshitayotganday bo’lib o’zingizni ko’rsatmasdan, boshqa fikrlar bilan chalg’imasdan, suhbatdoshni haqiqiy eshitish lozim.4 3 Qarang: Васильева Г.А. Профессиональная этика юриста. Челябинск, 2005.-131-132 b.. 4 Qarang: Васильева Г.А. Профессиональная этика юриста. Челябинск, 2005.-134-135 b. Xizmat yuzasidan suhbatda va uchrashuvlarda mutaxassislar tomonidan umumlashtirilgan quyidagi ayrim qoidalarga rioya qilinganda omadga erishish mumkin bo’ladi: - oldindan suhbat rejasini tuzish; - suhbat davomida suhbatdoshga psixologik ta’sir o’tkazish, ya’ni noxush holatlarni ko’ngilli holatlar bilan almashtirib turish, suhbatning boshlanishi va oxiri ijobiy bo’lishi lozim; - suhbatdoshning qiziqishlari, nimani kutayotganligi, tutgan pozitsiyasi, o’z qadr- qimmatini xis qilishi, o’zini yaxshi ko’rishini doimo e’tiborda tutish; - o’z fikri va takliflarini aniq, qisqa va tushunarli bayon qilish; - suhbatdoshni hech qachon va har qanday holatda ham haqorat qilmaslik va xafa qilmaslik, u bilan xuchmuomalali, iltifotli, andishali, muloyim bo’lish; - hechqachon boshqalarga nopisandlik bilan qarash mumkin emas; - maqtovni o’z o’rnida, me’yorida qilish lozim; - imkoniyat bo’lganda har doim suhbatdoshning haqligini tan olish. Aholini qabul qilish. Aholini qabul qilish yurist faoliyatini targ’ibot qilish, aholi bilan aloqasini mustahkamlashning muhim omillaridan biri hisoblanadi. Odatga ko’ra korxona va tashkilotlarda qabul kun va saotlar aniqlab qo’yiladi. Agar qabul mansabdor shaxslarning kabinetida bo’lmasa, buning uchun tegishli tartibda jihozlangan alohida xona ajratiladi. Imkon bo’lganda qabul o’tkaziladigan xona yonida tegishli tartibda jihozlangan kutish xonasi bolishi lozim. Fuqarolar qabulini o’tkazadigan xodim javob berishiga to’g’ri keladigan savollarga javob berishga munosib bo’lishi lozim u tegishli xizmat organlari bilan maslahatlahgani ma’qul hisoblanadi. Qabulga keluvchilarni qabul qiluvchi xodim arizachilarga e’tiborli bo’lishi, har birini shoshilmasdan, so’zini bo’lmasdan, hurmat ko’rsatgan holda eshitishi, hayojonlangan, ko’p gapli, asabiylashgan arizachini ham qabul qilishga psixologik tayor bo’lishi lozim va bunday arizachini tinchlantirish va u bilan tinch suhbatlashishga qodir bo’lishi kerak. Qabulni o’tkazayotgan xodim arizachining savollariga batafsil javob berishga harakat qilishi lozim. Agar qabulni o’tkazgan rahbar to’liq javob berolmagan taqdirda, qabulga kelganga savoliga yozma ravishda javob berish haqida vaqtni belgilab xabar beradi. Huquqni muhofaza qiluvchi organlarda oxirgi paytlarda aholi bilan muloqat qilishning ishonch telefoni orqali yoki navbatchi qismlarda fuqarolarning u yoki bu huquqni muhofaza qiluvchi organ xodimining xatti-harakatlari to’g’risida xabar beruvchi xatlari, shikoyat va arizalari uchun maxsus quti qo’yiladi. Aholi bilan muloqatda bo’lishning bu shakllari rahbariyatda huquqni muhofaza qiluvchi organlar faoliyati to’g’risida jamoatchilikning fikridan, hal qilinishi lozim bo’lgan masalalardan xabardor bo’lib turish imkonini beradi. Xizmat jamoasida muloqat. Xizmat munosabatlari odamlarning kayfiyatiga ta’sir o’tkazadi, ushbu ish joyiga xos axloqiy iqlimni tashkil etadi, qaysikim bunday axloqiy iqlimsiz jamoa mavjud bo’lolmaydi. Odatdagi xizmat munoabatlari ikkita talab asosida vujudga keladi, ular ishga mas’ullik va jamoaga hurmatdan iborat. Mas’ullik o’z so’zi va ishiga halol va mas’uliyat bilan munosabatda bo’lishdir. Mas’uliyatsiz, mahmadona odam nafaqat o’z xulq-atvoriga sarar etkazadi, balki o’z atrofida mas’uliyatsizlik va intizomsizlik muhitini yaratadi. Ishlamasdan gap otib o’tirish, tanaffuslar qilib, ish vaqtida uy ishlari bilan shug’ullanish, nafaqat ish unumiga ta’sir etadi, balki isha vijdonli yondashadigan odamlarga ham salbiy ta’sir o’tkazadi. Kasbdoshlariga hurmat ularning xohish- istaklarini hisobga olishni bilishda, ularga g’amxo’rlik qilishda, katta bolmasada yoqimli ko’maklar ko’rsatishda ifodalanadi. Yuridik faoliyat murakkab, tez o’zgaruvchan vaziyatlar, tavakkalchiliklar bilan bog’liq bo’ladi va shaxslar va guruhlar o’rtasida har xil nizolarga olib kelishi mumkin. Muvaffaqiyatli ishlash uchun bunday nizolar kelib chiqishini oldindan ko’ra bilish va ularni qanday bartaraf etishni bilishni talab qiladi. Agar nizoni bartaraf etishning imkoniyati bo’lmasa, unda kam yo’qotishlar bilan uni oson hal qilishni bilsh lozim. Bu erda xulq-atvorning etik asoslarigina yetarli bo’lmaydi. Bu etik qoidalarni holatni bunday nizoli holatda hamkasblarining o’zini qanday tutishini hisobga olgan holda mahorat bilan psixologik tahlil qilish bilan birgalikda amalga oshirishlik talab etiladi. Barcha nizoli holatlarda avvalo bu nizolarning kelib chiqishi sabablarini o’rganishlik va undan keyin uni hal qilishga kirishish lozim bo’ladi. Nizolar har xil bo’lsada, munosabatdagi qiyinchiliklarni bartaraz qilishning umumiy talablari mutaxassislar tomonidan taklif qilinadi. Bunday takliflarga quyidagi harakatlar kiradi: hamkorlik muhitini tashkil eting; muloqatda aniqlikka harakat qiling; nizoning mavjudligini tan oling; nizoning mazmunini aniqlang; uni hal etishning turli echimlarini o’rganing; nizo taraflari o’rtasida kelishuvga erishing; kelishuvni hayotga tatbiq eting. Eng yaxshisi nizoni o’chirgadan ko’ra, uni bartaraf qilgan ma’qul. Hatto nizo muvaffaqiyatli hal etilganida ham u noxush xotirlashlarda, oxirigacha o’rnatilmagan munosabatlarda, muloqatdagi ayrim keskinliklarda o’zini bildirib, namoyish etib turadi. Qadimgi sharq hikmati ogohlantirganiday, singan piyolani yamash mumkin, lekin yoriq izlari bari bir qoladi.5 Shunday ekan, jamoada o’zaro ishonch va bir-biriga nisbatan xushmuomalali vaziyat o’rnatilishi lozim. Har bir jamoada o’zining axloqiy-psixologik muhiti mavjud bo’lsa-da, xizmat odobi qoidalari xodimlarning shaxsiy munoasabatlaridagi ko’ngilsizliklarni bartaraf etishga va bu pirovardida xizmat faoliyatining samarasining oshrilishiga ko’maklashadi. Xizmat yig’lishlarini o’tkazish. Xizmat yig’lishlarini o’tkazmoqchi bo’lgan rahbar yodida tutish shart bo’lgan bir necha qoidalar mavjud va ular quyidagilardan iborat: - birinchidan yig’ilish qisqa bo’lishi kerak, yig’lishning cho’zilib ketishi unda ko’rilayotgan masalaga qiziqishning pasayib ketishiga olib keladi, hatto ungacha qiziqish o’yg’atib turgan ma’lumotdan ham ko’ngilni sovutishi mumkin; - yig’lishga undan oladigan ma’lummotlarni hayotga tatbiq etadigan, shuningdek qaror qabul qilishda fikrlari kerak bo’ladigan haqiqatan ham zarur xodimlarni taklif etish lozim bo’ladi; - yig’ilish haqiqatan zarurat tugilganda va muayan qarorlar qabul qiliah uchun boshqa yo’l ko’p vaqtni olishi va kamroq natija berishi mumkin bo’lgan hollarda o’tkazilishi kerak, ortiqcha tez-tez yig’lish o’tkazilishi rahbarning bo’shligidan yoki uning ma’muriy qo’rqoqligidan, shuningdek xodimlarning xizmat vaqtlarini samarasiz o’tkazilishidan darak beradi. Har qanday yig’ilish mukammal tayorgarlik ko’rishni talab qiladi, chunki yig’lishga qancha yaxshi tayorgarlik ko’rilgan bo’lsa uni o’tkazishga shuncha kam vaqt sarflanadi. Yig’lishga tayorgarlik korish quyidagi amalllarni bajarishni talab qiladi: yig’ilishning maqsadini aniqlash, temani shakllantirish, kun . tartibini aniqlash, yig’ilishni o’tkazish sanasi va vaqtini aniqlash, ishtirokchilarni aniqlash va ma’ruzachini belgilash, yig’lish o’tkazilish davom etish vaqtini belgilash, amalda 1,5 soat ma’qullanadi, chunki undan oshsa samara tez tushib ketadi, yig’ilish hujjatlarini va texnik tomonlarni tayyorlash lozim bo’ladi. Amaliyotda yig’ilishlarning to’rtta turi, ya’ni tezkor yig’lish, korsatmalar berish uchun yig’ilish, muommaviy yig’ilish va yakuniy yig’ilishlar mavjud. Yig’ilishni tayinlangan vaqtda boshlash lozim. Kirish so’zini rahbar gapiradi. Kirish so’zida muhokama qilinayotgan muommoning doirasini aniq belgilab olish lozim, muhokananing maqsadi, amaliy ahamiyati aytiladi va reglament belgilab olinadi. Yig’ilishni olib boruvchining vazifasi so’zga chiquvchilarning so’zlarini eshitishni ta’minlash va ularni tahlil qilishdan iborat. U ustalik bilan so’zga chiquvchlar tomonidan oldin aytilganlarni takrorlashlarga e’tiborni qaratish, ishga tegishli bo’lmaganlarini chiqarib tashlash, aytilgan so’zlar faktlarga asoslanishiga erishishni talab qilishi lozim. Majlisni boshqaruvchi madaniyatining belgisi reglamentga rioya qilishdan iborat. Rahbar o’z kabinetida yig’ilishlar o’tkazishni suiiste’mol qilmasligi kerak. Ushbu holatning o‘zi, ya’ni o’z kreslosida o’tirgan rahbar va boshqa suhbatdoshlar o’rtasidagi holat notenglikni ifodalaydi. Rahbarga bo’ysunuvchilar bunday holatlarda o’zlarini naqulay sezadilar. O’z kabinetida yig’ilish o’tkasadigan rahbar telefonda gaplashish va qabuliga kiruvchlar bilan gaplashishlar orqali yig’lishning borishini bo’lmasligi lozim. Bunday xulq-atvor ishtirokchilarning vaqtlarini nafaqat bekorga sarflashga, balki ularga nisbatan bo’lgan to’g’ridan-to’g’ri hurmatsizlik belgisi hisoblanadi. Yig’ilish qaror qabul qilish bian yoki rahbarning aniq ijrochilarni ko’rsatgan holdagi yakuniy so’zi bilan tugallanadi. Yig’ilisda bayonnoma yurgiziladi va unda kelgusida ijrosini ta’milashlikni nazorat qilish uchun qabul qilingan qarorlar qayd etilgan bo’lishi kerak. Telefonda gaplashish madaniyati to’g’risida gapirganda, tibbiyot xodimlari yetarlicha davomli telefon qo’ng’roqlarining ta’siri asab tizimiga salbiy ta’sir qiladi, ayrimlarining ta’kidlashicha bunday ta’sir inson umrini uch-to’rt yilga qisqartirishi mumkin ekan.6 6 Qarang: Васильева Г.А. Профессиональная этика юриста. Челябинск, 2005.-141-143 b. Huquqni muhofaza qiluvchilik faoliyatida esa telefonda gaplashuvlar bilan inson taqdiri bo’gliq bo’lishi mumkin. Har bir telefonda gaplashuvga yaxshi tayorgarlik ko’rishlik talab etiladi. Huquqni muhofaza qiluvchi organlardan odamlar yordam va himoyani kutadi, telefon go’shagidan g’azablanganlik tovushini eshitgandan keyin ular tushunadiki, bunday odamdan yaxshilikni kutish amri mahol. So’zlashuv tashabbuskori, javobni eshitgandan salomlashishi va darhol o’zini tanishtirishi, ismi, familiyasi va otasining ismini, tashkiloti va lavozimini aytishi kerak. Telefon qilganlik boshqaga noqulay tuyilishi mumkinligi sababli, o’zini tanishtirgandan keyin, unga xalaqit bermadingizmi agar xalaqit bergan bo’lsangiz qachon qayta qo’ng’iroq qilsangiz qulay bo’lishi mumlinligini so’rashlik tavsiya etiladi. Shu o’rinda qanday masalada gaplashmoqchi bo’lganingizni qisqacha eslatib qo’yishingiz mumkin. Xizmat gaplashuvi qisqa va aniq bo’lishi lozim. Shuni esda tutish lozimki, telefonda davlat va xizmat sirlari haqida gaplashuv olib borilmaydi. Huquqni muhofazaqiluvchi organlarga odamlar ko’pincha voqealar, jinoyatlar haqida hayojonda, qo’rquv holatlarida telefonda xabar qilishadi va xabarlarini aniq ifodalay olmasdan, asosiy holaatlarni unutib qoldirib, qayata-qayata gapiradilar. Bunday holatda uni tinchlantirib, to’g’ri yo’naltirib, yo’naltiruvchi savollar berib turish lozim bo’ladi. Xodimning muomalaligi, shoshilmasdan, manfaatdorlik bilan yondoshishi telefon qilganning hayajonini bosishga va yetarli ma’lumotni olishga imkoniyat yaratadi. Xizmat suhbatlarida “yaxshi”, “bo’ladi” , “xo’b”, “о'kеy” kabi so’zlarni ishlatishlik ishga engiltaklik bilan qarashlikdan, telefonda gaplashayotgan sherikning mas’uliyatsizligidan darak beradi. Xushmuomalalik “kechiring”, “uzr”, “raxmat”, “iltimos” kabi so’zlarni islatishni talab qiladi, shuningdek xizmat telefonida kechirim so’rash va minnatdorchilik bildirishni hadeb takrorlab suiiste’mol qilmaganlik ma’qul bo’ladi. Xizmat hujjatlarini tuzish odatda qattiq tartibga solingan. Xizmat hujjatlari qisqa va aniqlikka, til ravonligiga rioya qilishni taqozo etadi, keraksiz so’z aylanmakarini ishlatish ma’qullanmaydi. Ko’p bo’lmagan so’zlar orqali to’liq ma’lumotni berish ularni