ZAMONAVIY TIBBIYOTDA YATROGENIYA VA EVTANAZIYA MUAMMOLARI. Yatrogeniya- bu shifokorning noto’g’ri va to’g’ri xarakatlari asosida rivojlanib, natijada organizm funksiyalari buzilishi, odatiy faoliyatini cheklashi, nogironlik yoki o’limga olib keluvchi profilaktik, diagnostik, davolash aralashuvi va muolajalarning noxush asoratlaridir. “Yatrogeniya” termini yunon tilidan olingan bo’lib, iatros – shifokor + genes – keltirib chiqaruvchi, ya’ni “shifokor tomonidan keltirib chikarilgan kasallik” degan ma’noni anglatadi. Yatrogeniya asosida xulq atvor me’yorlarini buzilishi, bilim va malakaning yetishmasligi va sovuqqonlik yotadi. Bunda asosiy rolni, shubxasiz, shifokorlik etikasini buzilishi o’ynaydi. SHuning uchun deontologiya va yatrogeniya muammolari o’zaro bog’liqdir. Yatrogeniya sabablari ko’lami keng. Bugungi kunda yatrogen patologiyasi e’tibor berilmaydigan yoki sezmaslik mumkin bo’lmagan jiddiy tibbiy-ijtimoiy muammoga aylandi. SHuni qayd etish kerakki yatrogeniyaning o’sib borishi, shifokorning be’morga bo’lgan salbiy psixologik va psixik ta’siriga bog’liq. Adabiyotlarda yana yatrogeniyani diagnostik va davolash patologiyalari, davolash va tashxis asoratlari, tibbiyotdagi noxush xolatlar, dori kasalligi, dorilarning nojo’ya ta’siri, “ikkilamchi kasalliklar”, gospitalizm dab xam ataladi. Xirurgiyada yatrogen patologiyaning quyidagi turlari ajratiladi: Psixogen, somatik, dori, infeksion va aralash. Psixogen yatrogeniya – bu salbiy psixogen omillar ta’sirida rivojlanuvchi kasallik. Psixogen yatrogeniya nevroz, psixoz, nevrasteniya, isteriya, fobiya, depressiya, ko’rquv xissi, depressiv va ipoxondrik buzilishlar shaklida namoyon bo’ladi. Ular tibbiyot xodimining be’mor salomatligi to’g’risida noto’g’ri va extiyotsizlik bilan ma’lumot berishi, be’morni o’z kasallik tarixi va maxsus tibbiy adabiyotlar bilan tanishishi, ommaviy ma’ruzalarni eshitish, ayniqsa televizor orqali noto’g’ri tushunchaga ega bo’lishidan kelib chiqadi. Shifokor be’mor bilan muloqotga kirishganda shuni esda tutishi kerakki, u be’mor uchun katta ma’lumot manbaidir va unga qarab be’mor o’z xolati haqidagi ma’lumotga ega bo’ladi. Dori yatrogeniyasi – bu be’morda shifokor buyurgan dori moddalarini qabul qilingandan keyin kelib chiquvchi buzilishlardir. Somatik yatrogeniyalar – bu turli xil tibbiy muolajalar (jarrohlik operatsiyalari, anesteziologik yordamlar, reanimatsion yordamlar, davolash-diagnostik muolajalar, profilaktik muolajalar) natijasida kelib chiquvchi kasallik. Infeksion yatrogeniya – bu be’morda tibbiyot xodimlarining noto’g’ri xarakatlari tufayli kelib chiquvchi infeksiya. Infeksion yatrogeniyaning sababi diagnostik, organizatsion va davolash – profilaktik tadbirlarda aseptika konunlariga rioya qilmaslik. Bundan tashqari infeksion yatrogeniya sababi gemokomponent terapiya va emlashlarni o’tkazishda ehtiyot qoidalarini buzish. Faqatgina jarrohlik amaliyotining barcha bosqichlarida aseptika qoidalariga qat’iy rioya qilishgina infeksion yatrogeniyaning oldini olish imkonini beradi. Barcha sanalgan yatrogeniyalarning jarrohlikka aloqasi bor. Ayniqsa somatik yatrogeniyalar guruxidan eng xavflisi bo’lib diagnostik yatrogeniyalar xisoblanadi, u esa o’z ortidan noto’g’ri davolash, invaziv tekshirish usullaridan keyin infeksion asoratlar kelib chiqishi mumkin. Tibbiyotda turli yatrogen patologiyalar kelib chiqish sabablari xar xil bo’lib, ular jarroxlik bo’limi shifokori ishining turli bosqichlarida kelib chiqishi mumkin. Diagnostik bosqichda: - Be’mor axvolini tavsiflovchi anamnez va ob’yektiv ma’lumotlar, laborator, apparat – instrumental va boshqa ko’rsatkichlarni yetarli darajada bo’lmasligi. - Diagnostik va jarroxlik muolajalari natijasida a’zo va to’qimalarning jarohatlanishi. - Turli xil reaksiya va asoratlarga olib keluvchi diagnostik va medikamentoz preparatlarni buyurish. - Be’morning tashqi ko’rinishi, xidi, harakatlariga bo’lgan salbiy muomila. - Be’morga bo’lgan professional muomila chegaralaridan chiquvchi hulq, be’mor “shaxsiy hayotiga” aralashish. Davolash – profilaktika bosqichida: - Operatsiyaga tayyorgarlikni noto’g’ri va yetarli bo’lmasligi, operatsiyadan oldingi va keyingi profilaktika asoratlari - Operatsiyani noto’g’ri bajarish(operatsiya ko’lamini asossiz ravishda kengaytirish yoki kamaytirish, tavsiya etilmagan jarrohlik aralashuvlarini bajarish, a’zo va to’qimalarning jaroxatlanishi, yot jismni qoldirish) - Evtanaziyada bevosita va bilvosita qatnashish. Ko’pincha kasbiy bilimlarning yetishmasligi xirurgiyadagi yatropatgeniyalarning sababi bo’lib qolishi mumkin. Masalan be’morda kam uchraydigan va qiyin tashxis qo’yiladigan kasallik bo’lganda shifokor bilimining yetishmasligi oqibatidagi yatrogen patologiya kelib chiqishi mumkin. Bunday yatropatogeniyalarning yaqqol misoli qilib davriy kasalliklardagi ko’p sonli jarroxlik aralashuvlarini keltirish mumkin. Kelib chiqishi fizik omillarga asoslangan yatrogen kasalliklarni davolash (turli xil diagnostik va davolash muolajalari va operatsiyalar) konservativ (fizioterapiyaning turlari, medikamentoz, sanator-kurort davolash) yoki qayta operatsiya qilishni talab qilishi mumkin, masalan, chandiqlanish kasalligida, operatsiya qilingan oshqozon kasalliklarida. Kelib chiqishi fizik omillarga asoslangan yatropatogeniyalar profilaktikasida xar qanday ko’lamdagi instrumental tekshiruv usullari va diagnostik va davolash xarakteridagi muolajalarga ko’rsatmalarni ongli ravishda cheklash, operativ davolashni faqatgina kasallik etiologiya va patogenezi, patofiziologik mexanizmlari chuqur va ko’p tomonlama o’rganilganda, operatsiya vaqtida a’zo va to’qimalar bilan iloji boricha avaylab muomila qilishga qaratilgan, chuqur o’rganib chiqilgan jarroxlik texnikasi bilan olib borish kerak. Evtanaziya (yoki eytanaziya) (yunon. εὖ - “yaxshi” + θάνᾰτος “o’lim”), (ingl. Euthanasia yengil (og’riqsiz)) – tuzalmas kasallikka chalingan, chidab bo’lmas azoblarni boshidan o’tkazayotgan inson xayotini to’xtatish yoki qisqartirish, tibbiy ko’rsatma bo’lmaganda og’riqsiz yoki kam og’riqli shakldagi azoblarini to’xtatish iltimosini bajarish amaliyoti. Laboratoriyadagi va daydi xayvonlarni uxlatib o’ldirish xam “evtanaziya” deyiladi. Evtanaziya ikki turga bo’linadi: passiv evtanaziya (be’mor xayotini ta’minlab turgan davoni tibbiyot xodimlari tomonidan kasddan to’xtatish) va aktiv evtanaziya (o’layotgan be’morga tez va og’riqsiz o’limga olib keluvchi preparatlarni yuborish yoki boshqa amallarni bajarish). Bundan tashqari ixtiyoriy yoki noixtiyoriy evtanaziyalarni farqlash lozim. Ixtiyoriy evtanaziya be’mor iltimosi yoki oldindan berilgan roziligi bilan o’tkaziladi. Noixtiyoriy evtanaziya be’mor roziligisiz, odatda xushsiz yetgan xolatida amalga oshiriladi. U nokompitent bemor bilan qarindoshlari yoki javobgar shaxs tomonidan berilgan rozilik bilan amalga oshiriladi. Rossiyada aktiv va passiv evtanaziya jinoyat xisoblanadi va kasddan sodir etilgan jinoyat kabi tasniflanadi. O’zbekistonda evtanaziyaning barcha turi ta’qiqlangan. Nazorat savollari: 1. Yatrogeniya nima? 2. Yatrogeniyaning qanday turlarini bilasiz? 3. Yatropatogeniya va uning profilaktikasi. 4. Evtanaziya nima va uning qanday turlari bor?