ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИНИ РИВОЖЛАНТИРИШДА ҲАРАКАТЛАР СТРАТЕГИЯСИНИНГ ТУТГАН ЎРНИ Режа 1. Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегиясининг аҳамияти ва зарурати. 2. Фуқаролик жамияти институтларини ривожлантириш ҳамда уларнинг ижтимоий ва сиёсий фаоллигини оширишга қаратилган комплекс чора-тадбирлар. 3. Қонун устуворлигини таъминлаш – фуқаролар ҳуқуқ ва эркинликларининг муҳим гарови. 4. Тадбиркорликни ривожлантиришнинг замонавий принциплари ва кўп тармоқли фермер хўжаликларини ривожлантириш механизмлари. Мустақиллик йилларида мамлакатда ҳуқуқий демократик давлат, кучли фуқаролик жамияти қуришга, эркин бозор муносабатларига ва хусусий мулк устуворлигига асосланган иқтисодиётни ривожлантиришга, халқ осойишта ва фаровон ҳаёт кечириши учун шарт-шароитлар яратишга, халқаро майдонда Ўзбекистоннинг муносиб ўрин эгаллашига қаратилган комплекс чора- тадбирлар амалга оширилди. Босиб ўтилган йўл ва орттирилган тажрибани холисона баҳолашдан, мустақиллик йилларида эришилган ютуқларни таҳлил қилишдан ҳамда замон талабларидан келиб чиққан ҳолда, олдимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва мамлакат тараққиётини жадаллаштиришнинг муҳим устуворликларини ҳамда аниқ марраларини белгилаш вазифаси турган эди. Мазкур вазифани амалга ошириш йўлида аҳолининг кенг қатламлари, жамоатчилик ва ишбилармон доиралар вакиллари, давлат органларининг раҳбарлари ва мутахассислари билан амалий суҳбат ҳамда муҳокамалар олиб борилди, шунингдек амалдаги қонун ҳужжатлари, миллий ва халқаро ташкилотларнинг ахборот-таҳлилий материаллари, маърузалари, тавсиялари ва шарҳлари ўрганилди, ривожланган хорижий мамлакатлар тажрибаси таҳлил қилинди. Тараққиёт ва юксак ривожланишга эришган давлатлар тажрибасига кўра, ҳар бир халқ ўз олдига улуғ ва истиқбол мақсадларни қўйиши ҳамда уни амалга ошириш салоҳиятлари билан жаҳон ҳамжамиятида муносиб ўрин эгаллайди. Бугун Ўзбекистон ҳам ўз тарихининг ана шундай масъулиятли чорраҳасида турибди, десак, муболаға бўлмайди. Бинобарин, Президент Шавкат Мирзиёев томонидан ишлаб чиқилган Ҳаракатлар стратегияси истиқболимиз тақдирини ҳал этувчи муҳим ва янги давр босқичини ифодаловчи миллий ғояга айланмоқда. Стратегия — бу таълимотни излаш, ифодалаш ва ривожлантириш тизими бўлиб, у изчиллик билан ва тўлиқ амалга оширилганда узоқ муддатли муваффақиятни таъминлайди. Келиб тушган таклифларни жамлаш, чуқур ўрганиш ҳамда умумлаштириш асосида Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги Фармони лойиҳаси ишлаб чиқилиб, у билан: 2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегияси ва Ҳаракатлар стратегиясини “Халқ билан мулоқот ва инсон манфаатлари йили”да амалга оширишга оид Давлат дастури тасдиқланди. Лойиҳаларни тайёрлаш давомида аҳолининг кенг қатламлари орасида қизғин муҳокамалар олиб борилди. Лойиҳалар муҳокама учун турли ахборот майдонларига жойлаштирилди, уларнинг натижасида кўплаб таклиф ва мулоҳазалар келиб тушди. Фуқаролар сиёсий-ҳуқуқий борада юксак фаоллик кўрсатиб, олиб борилаётган ислоҳотларга алоҳида қизиқиш ва дахлдорликни намоён қилдилар. Хусусан, лойиҳаларнинг “Қонун ҳужжатлари таъсирини баҳолаш тизими” порталида йўлга қўйилган жамоатчилик муҳокамаси натижалари бўйича 1 310 та таклиф ва мулоҳаза келиб тушиб, улар асосида Давлат дастурининг 41 та банди қайта кўриб чиқилди. Ҳаракатлар стратегиясига Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев томонидан сайловолди жараёни, жамоатчилик, ишбилармон доиралар вакиллари ҳамда давлат органлари билан учрашувлар чоғида билдирилган мамлакатни ижтимоий-сиёсий, социал-иқтисодий, маданий- гуманитар ривожлантиришнинг концептуал масалалари киритилди. Ҳаракатлар стратегиясининг мақсади олиб борилаётган ислоҳотлар самарадорлигини тубдан оширишдан, давлат ва жамиятнинг ҳар томонлама ва жадал ривожланишини таъминлаш учун шарт-шароитлар яратишдан, мамлакатни модернизациялаш ва ҳаётнинг барча соҳаларини эркинлаштиришдан иборатдир. Хусусан, мамлакатни ривожлантиришнинг қуйидаги 5 та устувор йўналиши белгиланган: 1. Давлат ва жамият қурилишини такомиллаштириш; 2. Қонун устуворлигини таъминлаш ва суд-ҳуқуқ тизимини янада ислоҳ қилиш; 3. Иқтисодиётни янада ривожлантириш ва либераллаштириш; 4. Ижтимоий соҳани ривожлантириш; 5. Хавфсизлик, миллатлараро тотувлик ва диний бағрикенгликни таъминлаш, чуқур ўйланган, ўзаро манфаатли ва амалий руҳдаги ташқи сиёсат юритиш. Мазкур йўналишларнинг ҳар бири мамлакатдаги ислоҳотларни ва янгиланишларни янада чуқурлаштиришга оид аниқ бўлимлардан иборат. Ҳаракатлар стратегиясини беш босқичда амалга ошириш назарда тутилмоқда, бунда йилларга бериладиган номларга мувофиқ ҳар йили уни амалга ошириш бўйича Давлат дастури тасдиқланади. Давлат дастурининг “Давлат ва жамият қурилишини такомиллаштириш” деб номланган биринчи йўналишини амалга оширишда давлат ҳокимияти тизимида Олий Мажлиснинг ролини кучайтириш, қонун ижодкорлиги фаолиятининг сифатини тубдан яхшилаш, давлатнинг ҳаётида сиёсий партияларнинг ролини кучайтириш назарда тутилган. Давлат бошқарувини такомиллаштириш, энг аввало давлат хизматини ислоҳ қилиш, иқтисодиётда давлат бошқарувини камайтириш, давлат ва хусусий секторларнинг ўзаро фойдали ҳамкорлигининг замонавий шаклларини, “Электрон ҳукумат” тизимини ривожлантириш бўйича чора- тадбирларни амалга ошириш режалаштирилган. Халқ билан самарали мулоқотни таъминлаш Давлат дастурининг энг муҳим ва долзарб вазифаларидан бири бўлди. Шу муносабат билан жамоатчилик назоратини такомиллаштириш, нодавлат нотижорат ташкилотларини, оммавий ахборот воситаларини янада ривожлантириш, шунингдек маҳалланинг жамият ҳаётидаги ролини кучайтириш назарда тутилмоқда. Президентимизнинг 2019 йил 30 октябрдаги “Фуқаролик жамиятини ривожлантириш маркази фаолиятини қўллаб-қувватлаш чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарори бу борадаги ишларни янги босқичда давом эттиришнинг истиқболли йўналишларини белгилаб бергани билан аҳамиятли бўлди. Давлатимиз раҳбари мамлакатимиз Президенти лавозимига киришиш тантанали маросимига бағишланган Олий Мажлис палаталарининг қўшма мажлисида “Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз” мавзусида қилган нутқида ҳам бу борада тўхталиб, “Кучли давлатдан – кучли фуқаролик жамияти сари” деган муҳим тамойилни амалга оширишда биз, аввало, ана шу ижтимоий институтларнинг куч ва имкониятларига таянамиз” дея алоҳида таъкидлаб ўтган эди. Шунга мувофиқ мамлакатимизни жадал суръатлар билан ривожлантириш, модернизация қилиш ҳамда ҳаётнинг барча соҳаларини либераллаштириш бўйича устувор йўналишларни амалга ошириш мақсадида 2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг 5 устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегияси тасдиқланди. Айни пайтда Давлат дастурининг “Давлат ва жамият қурилишини такомиллаштириш” йўналиши ижроси доирасида фуқаролик жамияти институтларини ривожлантириш ҳамда уларнинг ижтимоий ва сиёсий фаоллигини оширишга қаратилган комплекс чора-тадбирлар амалга оширилмоқда. Бу мамлакатимизда фуқаролик жамиятини ривожлантириш учун давлат сиёсати даражасида изчил, тизимли ишлар амалга оширилаётганига яққол далилдир. Маълумки, кучли ва адолатли фуқаролик жамиятини қуриш бўйича амалга оширилаётган ислоҳотларни комплекс ўрганиш, таҳлил қилиш ва баҳолашнинг яхлит, мустақил тизимини шакллантириш лозим. Қолаверса, ижтимоий шериклик ва жамоатчилик назорати механизмлари самарадорлигини ошириш, уларни янада ривожлантиришга оид таклифларни ишлаб чиқиш учун илмий-амалий майдон яратиш, Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Фуқаролик жамиятини ривожлантириш бўйича маслаҳат кенгашининг самарали фаолиятини таъминлаш бу борадаги ишлар самарадорлигини оширишда муҳим ўринга эга. Шу маънода Президентимизнинг мазкур қарори билан Фуқаролик жамияти шаклланишини мониторинг қилиш мустақил институти таъсисчилар кенгашининг институтни “Фуқаролик жамиятини ривожлантириш маркази” этиб қайта ташкил этиш ҳақидаги таклифига розилик билдирилгани айни муддао бўлди. Шунингдек, ушбу ҳужжат асосида марказнинг асосий вазифалари ва фаолияти йўналишлари белгилаб берилди. Мазкур йўналишларнинг ҳар бири фуқаролик жамиятида олиб борилаётган ислоҳотларни ва янгиланишларни янада чуқурлаштиришга оид аниқ бўлимлардан иборат. 2016 йилда илк бор мамлакат аҳолиси ва ҳукуматнинг тўғридан-тўғри мулоқоти йўлга қўйилди. Халқ билан самарали мулоқотни таъминлаш долзарб вазифалардан бири бўлди. Ушбу қарор билан эндиликда бу борада олиб борилаётган ишларни, халқ билан мулоқот ҳолати ва ривожланишини ўрганиш, давлат органлари фаолияти очиқлигини тизимли таҳлил қилиш зарурлиги юкланди. Мамлакатимизда фуқаролик жамиятини ривожлантириш соҳасида илмий ва эксперт доиралар иштирокида амалий тадқиқотлар ўтказиш, уларнинг натижаларини умумлаштириш асосида келажакда фуқаролик жамиятини ривожлантиришнинг миллий моделини янада такомиллаштириш ва стратегик йўналишларини белгилаш бўйича таклифлар ишлаб чиқиш вазифаси қўйилди. Бу жараёнда янги ташкил этилаётган марказ томонидан фуқаролик жамияти ривожланишининг норматив-ҳуқуқий тартибга солиниши ҳолатини ҳамда ушбу соҳада ҳуқуқни қўллаш амалиёти, ижтимоий шериклик ва жамоатчилик назоратини амалга оширишни ўрганиш, давлат органларининг фуқаролик жамияти институтлари билан самарали ҳамкорлигини йўлга қўйиш, уларнинг фаолиятини қўллаб-қувватлаш ва рағбатлантиришнинг замонавий механизмларини жорий этиш юзасидан таклифлар ишлаб чиқилади. Бундан ташқари, жамиятда сиёсий партиялар ролини ошириш, рақобатдош кўп партияли тизимнинг ривожланиш даражасини таҳлил қилиш ва сиёсий партиялар томонидан ўтказиладиган тадбирларнинг электорат манфаатига хизмат қилишини таъминловчи лойиҳалар жорий этилади. Мамлакатни ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш дастурларини ишлаб чиқиш ва амалга оширишда нодавлат нотижорат ташкилотлари иштирокининг муаммоларини тизимли ўрганган ҳолда фуқаролик жамиятини ташвишга солаётган долзарб масалалар бўйича илмий-амалий конференциялар, семинарлар ва жамоатчилик эшитувлари ўтказилади. Эътиборлиси, ривожланган демократик давлатлар тажрибаси асосида давлат ва жамият ўртасида очиқ мулоқотни ташкил этиб, фуқароларнинг долзарб муаммоларини ҳал этишнинг оптимал ёндашувларини ишлаб чиқиш ҳам Марказнинг асосий вазифаларидан бири этиб белгиланди. Марказга фуқаролик жамияти ривожланишини, унинг институтларининг давлат органлари ва ташкилотлари билан ўзаро ҳамкорлик даражасини, уларнинг мамлакатни социал-иқтисодий ва ижтимоий-сиёсий жиҳатдан ривожлантиришга, шу жумладан, 2030 йилгача бўлган даврда БМТнинг Барқарор тараққиёт мақсадларини амалга ошириш доирасида қўшган ҳиссасини баҳолаш индикаторларини ишлаб чиқиш ва тасдиқлаш тавсия этилган. Бу эса ислоҳотларнинг илмий ва таҳлилий жиҳатдан пухта ишлаб чиқилиши ва натижада мамлакатимизнинг келажакда ҳар томонлама ривожланишида муҳим пойдевор вазифасини ўтайди. Мамлакатимиз туб ўзгаришларга юз тутган ҳозирги пайтда мазкур вазифаларни бажаришда давлат органлари раҳбарлари Марказга ҳар томонлама кўмаклашади, сўралган маълумотларни ўз вақтида тақдим этади, ундан олинган материаллар ва тавсияларни кўриб чиқади. Марказ ўз вазифаларини бажариши учун шартнома асосида етакчи, шу жумладан, хорижий муассасалар экспертларини жалб этиш ҳуқуқига эгадир. Айнан қарорда илғор халқаро тажрибаларни ўрганиб, Ўзбекистон шароитида уни жорий этиш учун 2020-2022 йилларда Марказ ходимларини фуқаролик жамиятини ривожлантиришга ихтисослашган етакчи хорижий тадқиқот ва таҳлилий институтларига иш ўрганиш учун юбориш бўйича Вазирлар Маҳкамасига таклифлар киритиш зарурлиги алоҳида белгилаб қўйилди. Бугунги ахборот асрида ҳар бир иш кўлами, унинг сифати ҳамда самарадорлиги ошиб бориши тарғибот-ташвиқот ишларига боғлиқ. Шу боисдан ҳужжатда фуқаролик жамияти ривожланишини ўрганиш ва таҳлил қилиш натижалари оммавий ахборот воситаларида, марказий давлат телеканалларида, матбуот нашрларида доимий ёритилиши белгилаб қўйилди. Бундан кўзланган мақсад жамиятдаги ислоҳотларда фуқароларнинг фаоллигини оширишдир. Давлат дастурининг иккинчи йўналиши қонун устуворлигини ва суднинг чинакам мустақиллигини таъминлаш чора-тадбирларини назарда тутади. Жумладан, қарорлар қабул қилишда судлар мустақиллигини таъминлаши керак бўлган Олий суд кенгашини тузиш, профессионал судьялар корпусини шакллантириш, судьяларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилишга доир чора-тадбирларни амалга ошириш режалаштирилмоқда. Юртимизда суд-ҳуқуқ тизимини демократлаштириш, судлар томониданфуқароларнинг қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш борасидаги вазифаларумумэътироф этилган нормалар асосида такомиллашиб бормоқда.Мамлакатимизни демократик янгилашнинг бугунги босқичдаги энгмуҳим йўналишларидан бири – қонун устуворлиги ва қонунийликнимустаҳкамлаш, шахс ҳуқуқи ва манфаатларини ишончли ҳимоя қилишгақаратилган суд-ҳуқуқ тизимини изчил демократлаштириш валибераллаштириш.Ўтган давр мобайнида суд-ҳуқуқ тизимини ислоҳ қилиш ва жиноятқонунчилигини либераллаштириш борасида амалга оширилганислоҳотлар изчиллигини қуйидаги босқичларга ажратиш мумкин: Биринчи босқич, 1991-2000 йилларни ўз ичига олиб, бу даврда, янги давлатважамиятбарпоэтишнингоқилонастратегиясиишлабчиқилди. Судҳокимиятинингмустақиллигинитаъминлашнингҳуқуқийасослари яратилиб, мамлакатимизтарихидаилк бор Конституциявий суд қарортопиб,янгимазмундагиумумий юрисдикция судлари, хўжаликсудларижорийэтилди. “Судлартўғрисида”гиҚонун, Жинояткодекси, Жиноят-процессуалкодекси, одилсудловгаоидбошқақонунчиликбазасивужудгакелди.Фуқароларнинг суд ҳимоясига бўлган конституциявий ҳуқуқлари кафолатланди.2000 йил 14 декабрда “Судлар тў .рисида”ги Қонуннинг янги таҳрирдақабул қилиниши процессуал қонунчиликка судларда иш юритишдатортишувчилик принципини таъминлаш ва амалга ошириш, жиноят вафуқаролик тартибидаги ишларни кўришнинг барча босқичларида прокурорҳамда адвокатнинг тенглигини таъминлаш, одил судловни сифатли ва тезкорамалга ошириш, суд қарорлари адолатлилигини таъминлаш, юқори турувчисудларни якуний қарор қабул қилишда масъулиятини кучайтиришгақаратилган қатор ўзгартиш ҳамда қўшимчалар киритилишини белгилабберди. Шу мақсадда ишларни апелляция босқичида кўриш тартиби жорийэтилиб, кассация инстанцияси ислоҳ қилинди. Натижада фуқаролик важиноят судларида биринчи инстанция ва тергов органи томонидан йўлқўйилган хато камчиликларни тез ҳамда самарали равишда бартараф этишимконияти юзага келди. Иккинчи босқич, 2001-2009 йилларни ўз ичига олиб, ушбу босқич фаолдемократик янгиланишлар ва мамлакатни модернизация қилиш даври бўлиб,бунда иқтисодиётнинг барқарор ривожланиши, сиёсий ҳаёт, қонунчилик,суд-ҳуқуқ тизими ва ижтимоий соҳаларни изчил ислоҳ қилиш таъминланди.Жиноий жазоларни либераллаштиришнинг янги босқичи 2001 йил29 августда “Жиноий жазоларнинг либераллаштирилиши муносабати биланЎзбекистон Республикаси Жиноят, Жиноят-процессуал кодекслари ҳамдаМаьмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексга ўзгартишлар ва қўшимчаларкиритиш ҳақида”ги Қонуннинг қабул қилиниши билан бошланди. МазкурҚонунга кўра: - жиноятларнинг таснифи ўзгартирилиб, оғир ва ўта оғир тоифадагижиноятларнинг қарийб 75 фоизи ижтимоий хавфи катта бўлмаган ва унчаоғир бўлмаган жиноятлар тоифасига ўтказилди; - жиноий жазо тизимидан инсонпарварлик тамойилларига мутлақо зидбўлган мол-мулкни мусодара қилиш тарзидаги жазо тури чиқариб ташланди; - иқтисодиёт соҳасидаги жиноят ишлари бўйича қамоқ ва озодликданмаҳрум этиш жазолари ўрнига жарима шаклидаги иқтисодий санкцияниқўллаш имконияти анча кенгайтирилди, 11 та моддага етказилган моддийзарарнинг ўрни қопланган тақдирда озодликдан маҳрум қилиш тариқасидагижазо қўлланмаслиги ҳақидаги қоидалар киритилди; - жиноят қонунчилигига ўзбек халқининг раҳмдиллик ва кечиримлиликкаби кўп асрлик анъаналарига мос бўлган ярашув институти киритилиб,ўтган йиллар давомида ярашганлик муносабати билан жиноийжавобгарликдан озод қилиш мумкин бўлган жиноятлар доираси ҳамкенгайтириб борилди. Республикамиз бўйича 2015 йилда 14.482 нафар шахс,2016 йилда эса 14.843 нафар шахсга нисбатан қўзғатилган жиноят ишитомонларнинг ярашганлиги муносабати билан тугатилиб, ушбу шахслар“судланган” деган ижтимоий- ҳуқуқий оқибатдан халос бўлган; - эҳтиёт чораси тариқасида қамоққа олишнинг бир ярим йилдан ўнойгача қисқартирилиши, алоҳида ҳолларда эса, бир йилгача муддатгаузайтирилиши мумкинлигининг белгиланиши, туман ва шаҳарпрокурорларининг тергов ва айбланувчини қамоқда сақлаш муддатларини узайтириш ҳуқуқлари бекор қилиниши одил судловни амалга оширишга,судга қадар иш юритишнинг тезкорлиги ва сифатини оширишга, айбланувчитариқасида жалб қилинган шахсларни асоссиз равишда узоқ муддатдақамоқда сақланишининг олдини олишга имкон берди; - жиноят ишини судда кўришнинг 2 ойлик муддатининг белгиланиши васудларда ишни кўриш муддатини узайтириш тартибининг жорий этилишижиноят ишларини кўришни асоссиз равишда кечиктирилишининг олдиниолишга хизмат қилди. Бу давр жиноий жазолар тизимидаги ўлим жазосини бекорқилинишибилан ҳам аҳамиятлидир. Фавқулодда жазо чораси ҳисобланганўлим жазоси2008 йил 1 январдан эътиборан жиноий жазолар тизимидан чиқарилиб,ўрнига оғирлаштирувчи ҳолатларда қасддан одам ўлдириш ваоғирлаштирувчи ҳолатларда терроризм жиноятини содир этганлик учунумрбод озодликдан маҳрум қилиш жазоси белгиланди. Мазкурбосқичнингўзигахосхусусиятиянашунданиборатки, бунда суд ҳокимиятибосқичма-босқичмустаҳкамланди, судларнингмустақиллигитаъминланди, буэсаўзнавбатида суд тизиминиижроэтувчиҳокимияторганлариназоративатаъсириданчиқаришимко ниниберди.Жумладан, судлар фаолиятини ташкилий жиҳатдан таъминлаш, судтизими учун кадрлар масалалари билан шуғулланиш вазифаси махсус орган –Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Судьяларни танлаш валавозимларга тавсия этиш бўйича олий малака комиссиясига юклатилди. Ўз навбатида, “Суд ҳужжатлари ва бошқа органлар ҳужжатлариниижро этиш тўғрисида”ги Қонуннинг қабул қилиниши натижасида судҳужжатлари мажбурий ижро этилаётганда юзага келадиган мулкий ёкиномулкий муносабатларни тартибга солиб, судлар суд қарорларини ижроэтиш каби ўзларига хос бўлмаган вазифалардан озод қилинди.Шунингдек, прокуратура органларининг суд жараёнига аралашувиничеклаш, прокуратура ваколатларининг бир қисмини судларга ўтказишмақсадида 2005 йил 8 августдаги Ўзбекистон Республикаси Президентининг“Қамоққа олишга санкция бериш ҳуқуқини судларга ўтказиш тўғрисида”гиФармони қабул қилиниб, мазкур тартиб 2008 йил 1 январдан эътиборанамалга оширилиши белгиланди. Ушбу босқичда амалга оширилган ислоҳотлар натижасида сиёсий,иқтисодий, давлат-ҳуқуқий муносабатларнинг бутун тизими модернизация қилиниб, фуқаролик жамиятини шакллантириш, инсон ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя этишнинг ҳуқуқий асослари яратилди. Учинчи босқич, 2010 йилдан 2016 йилга қадар бўлган даврни ўзи ичигаолиб, мазкур босқичдаги суд-ҳуқуқ ислоҳотлари Ўзбекистон РеспубликасиПрезидентининг 2010 йил 12 декабрда Олий Мажлис Қонунчилик палатасива Сенатининг қўшма йиғилишида сўзлаган “Мамлакатимизда демократикислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятиниривожлантириш Концепцияси” билан боғлиқ бўлиб, унда кучли фуқароликжамиятига асосланган ҳуқуқий давлат барпо этишда суд-ҳуқуқ тизиминиизчил ислоҳ қилишнинг энг муҳим жиҳатлари акс этди.Натижада, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг 2012 йил18 сентябрдаги “Суд-ҳуқуқ тизимини янада ислоҳ қилиш муносабати биланЎзбекистон Республикасининг айрим қонун ҳужжатларига ўзгартиш вақўшимчалар киритиш тўғрисида”ги Қонунига мувофиқ лавозимданчетлаштириш ва шахсни тиббий муассасага жойлаштириш тарзидагипроцессуал мажбурлов чораларини судьянинг санкцияси асосида қўллаштартиби жорий этилиб, жиноят процессида “Хабеас корпус” институтиниқўллаш соҳасини янада кенгайтириш имконини берди. Бундан ташқариушбу Қонунга мувофиқ суднинг жиноят иши қўзғатишга доир ваколатичиқарилди.Амалдаги қонунчиликда прокурорнинг суд мажлисида айблов хулосасини ўқиб эшиттириш бўйича мажбурияти аниқ белгиланмаганлиги суднингмақсадвавазифаларигазидравишдаайбловхулосасинисудьялар томониданўқибэшиттирилишигасабаббўлган. ЮқоридагиҚонунгакўра, ЎзбекистонРеспубликасиЖиноят-процессуалкодексининг 439-моддасига ўзгартишкиритилиб, биринчи инстанция судидаишбўйичаайбловхулосасиниўқибэшиттиришмажбурияти прокурор зиммасигаюклатилди. Шунингдек, жиноийжазоларнилибераллаштиришборасидагиислоҳотларҳамдавомэттирил иб, 2015 йил 11 августда “ЎзбекистонРеспубликасинингайримқонунҳужжатларигаўзгартишвақўшимч аларкиритиштўғрисида”гиҚонуннингқабулқилинишинатижасидажиноийжазо лартизимигаозодликданмаҳрумқилишжазосигамуқобилбўлганянгижазо тури – озодликничеклашжазосикиритилди.Юртимизда амалга оширилаётган иқтисодий ислоҳотларнинг мақсадитадбиркорлик субъектларига эркинликлар яратиш, уларни жадалривожлантиришга қаратилган бўлиб, 2015 йил 20 августдаги “ЎзбекистонРеспубликасининг айрим қонун ҳужжатларига хусусий мулкни,тадбиркорлик субъектларини ишончли ҳимоя қилишни янада кучайтиришга,уларни жадал ривожлантириш йўлидаги тўсиқларни бартараф этишгақаратилган ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида”ги Қонунга кўра,Жиноят кодекси 189-моддасининг биринчи ва иккинчи қисмларидекриминализация қилиниб, жиноий қилмишлар доирасидан чиқарилди,шунингдек, 184-моддаси: “Биринчи марта жиноят содир этган шахс, агар у солиқтекширувиматериаллариникўрибчиқишнатижаларибўйичадавлат солиқхизматиорганинингқарориниолганкунданэътиборанўттиз кун ичидасолиқларвабошқамажбурийтўловлар, шу жумладан, пеняларвабошқамолиявийсанкциялартарзидадавлатгаетказилганзарарнингўр нинитўлиққопласа, жавобгарликданозодқилинади”, деганбешинчиқисмбилантўлдирилди. Суд-ҳуқуқ тизимини ислоҳ қилишнинг тўртинчи босқичи 2016 йил сентябрь ойидан кейинги давр бўлиб, ушбу босқичда ЎзбекистонРеспубликаси Президентининг 2016 йил 21 октябрдаги “Суд-ҳуқуқ тизиминиянада ислоҳ қилиш, фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини ишончлиҳимоя қилиш кафолатларини кучайтириш чора-тадбирлари тўғрисида”гиФармони, 2017 йил 7 февралдаги Фармони билан тасдиқланган “2017-2021йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устуворйўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегияси”, 2017 йил 20 февралдаги“Ўзбекистон Республикаси суд тизими тузилмасини тубдантакомиллаштириш ва фаолияти самарадорлигини ошириш чора- тадбирларитўғрисида”ги Фармонининг қабул қилиниши билан сифат жиҳатдан янгидавр бошланди. Қабул қилинган ушбу норматив ҳужжатларда: - судларнинг чинакам мустақиллигини таъминлаш мақсадида судьяликлавозимига биринчи маротаба беш йил муддатга ва кейин ўн йил муддатга, шундан сўнг муддатсиз даврга тайинлаш (сайлаш); - Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Судьяларни танлашва лавозимларга тавсия этиш бўйича олий малака комиссияси тугатилиб,унинг ўрнига Судьялар ҳамжамиятининг органи ҳисобланадиган ваЎзбекистон Республикасида суд ҳокимияти мустақиллигинингконституциявий принципига риоя этилишини таъминлашга кўмаклашадиганЎзбекистон Республикаси Судьялар олий кенгаши ташкил этиш; Ўзбекистон Республикаси Олий суди суд ҳокимиятининг фуқаролик, жиноий, маъмурий ва иқтисодий судлов соҳасида ягона олий органи сифатида давр талаблари асосида янгидан шакллантирилгани, одил судловнинг мазмун- моҳиятига мутлақо тўғри келмайдиган ҳолат – судлар томонидан жиноят ишларини қўшимча терговга қайтариш амалиётига чек қўйилганди. Бугунги кунда халқимиз кутаётган адолатли қарорлар қабул қилишга ҳар томонлама қодир, иродаси мустаҳкам, юксак касб ва маънавий фазилатларга эга бўлган суд ходимлари таркибини шакллантириш энг муҳим вазифа бўлиб қолмоқда. - 2017 йил 1 июндан Ўзбекистон Республикаси Олий суди ва Олийхўжалик судини бирлаштириш, фуқаролик, жиноий, маъмурий ва иқтисодийсуд иш юритуви соҳасидаги суд ҳокимиятининг ягона олий органи –Ўзбекистон Республикаси Олий судини ташкил этиш, оммавий-ҳуқуқиймуносабатлардан келиб чиқадиган маъмурий низоларни,шунингдек, маъмурий ҳуқуқбузарликлар тўғрисидаги ишларни кўрибчиқишга ваколатли бўлган Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар ваТошкент шаҳар маъмурий судларини, туман (шаҳар) маъмурий судларини ташкил этиш белгиланди. Мазкур Фармон ва Ҳаракатлар стратегиясида қайд этилган вазифаларданкелиб чиқиб, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси томонидан 2017йил 29 апрелда “Фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилишкафолатларини таъминлашга доир қўшимча чора-тадбирлар қабулқилинганлиги муносабати билан Ўзбекистон Республикаси айрим қонунҳужжатларига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида”ги, 2017 йил6 апрелда “Ўзбекистон Республикасининг Конституциясига ўзгартишлар вақўшимчалар киритиш тўғрисида”ги ва “Ўзбекистон Республикаси Судьяларолий кенгаши тўғрисида”ги Қонунлар қабул қилинди.Суд ҳокимиятининг чинакам мустақиллигини таъминлаш,фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини ишончли ҳимояқилиш кафолатларини кучайтириш, одил судловга эришиш даражасиниошириш каби вазифалар бу борадаги ишларнинг асосини ташкил этади. 2017 йилнинг 1 апрелидан жиноят, жиноят-процессуал, фуқароликпроцессуал ва бошқа қонун ҳужжатларига инсон ҳуқуқ ва эркинликлариустуворлигини таъминлаш, суд муҳокамасини адолатли ва ўз вақтидаўтказиш, жазонинг адолатли ва инсонийлиги кафолатларини кучайтиришниинобатга олган ҳолда одил судлов самарадорлигини оширишга қаратилганбир қатор ўзгартишлар киритилмоқда.Жумладан, қамоқ тарзидаги жиноий жазо тури тугатилиб, унинг ўрнигаозодликдан маҳрум қилиш билан боғлиқ бўлмаган жазонинг муқобилтурларини қўллаш имконияти кенгайтирилмоқда.Яъни, жиноий жазолар тизимидан нисбатан қаттиқ таъсир чоралариданбири чиқарилаётганлиги жиноий жазоларни либераллаштиришга,ҳуқуқбузарларга нисбатан тарбиявий-тузатиш таъсир чораларининг илғоршакл ва услубларини кенг қўллаш бўйича олиб борилаётган сиёсатнингмантиқий давоми ҳисобланади.Жиноят процессида фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимояқилишнинг ҳуқуқий кафолатларини кучайтириш, жиноят ишларини тергов қилишнинг тезкорлигини ошириш мақсадида жиноят содир этишда гумон қилинган шахсларни ушлаб туриш муддати 72 соатдан 48 соатга, қамоққа олиш ва уй қамоғи тарзидаги эҳтиёт чораларини қўллашнинг,шунингдек, жиноят ишлари бўйича дастлабки терговнинг энг кўпмуддатлари 1 йилдан 7 ойга қисқартирилмоқда. Шунингдек, “Хабеас корпус” институтиқўлланишдоирасиниянада кенгайтиришҳамкўздатутилмоқда.Фуқароликишибўйича суд қарорининазораттартибидақайтакўрибчиқишимкониятиниберувчимуддатнин г 3 йилдан 1 йилгақисқартирилишифуқароликҳуқуқиймуносабатларнингбарқарорлиги,фу қароликпроцессииштирокчиларинингҳуқуқвақонунийманфаатлариҳимояқил инишинитаъминлашгахизматқилади.Ярашув институтини жиноят процессида қўллаш доирасиникенгайтириш, ижтимоий хавфи катта бўлмаган айрим турдаги жинояттаркибларини жиноят тоифасидан чиқариш, жабрланувчининг аризасиасосида жиноят иши қўзғатилиши мумкин бўлган жиноят таркибларирўйхатини кенгайтириш назарда тутилмоқда.Бундан ташқари, қонунийликни таъминлаш ва мамлакатимиздаислоҳотларни самарали рўёбга чиқаришда юридик хизматлар ролиниошириш мақсадида давлат органларининг юридик хизматлари фаолиятиниянада такомиллаштиришга доир аниқ чора-тадбирлар назарда тутилмоқда.Дарҳақиқат, юртимизда амалга оширилаётган суд-ҳуқуқислоҳотларининг туб моҳияти суд ҳокимиятининг чинакам мустақиллиги,фуқаролар ҳуқуқ ва эркинликларининг ишончли ҳимоясини таъминлаш,шунингдек одил судловга эришиш даражасини оширишга хизмат қилади1. Маъмурий судларни, хўжалик судлари тизимида минтақавий апелляция судларини тузиш, судья ёрдамчиси лавозимини таъсис этиш орқали судларни келгусида ихтисослаштириш ва уларнинг девонини мустаҳкамлаш назарда тутилмоқда. Сансалорликка ва ишларнинг кўриб чиқилиши судлар томонидан асоссиз чўзиб юборилишига йўл қўймаслик мақсадида процессуал қонун ҳужжатларини такомиллаштириш, қуйи инстанция судларининг камчиликларини мустақил бартараф этиш ва узил-кесил қарор қабул қилиш юзасидан юқори суд инстанцияларининг ваколатларини кенгайтириш режалаштирилмоқда. Ушбу йўналиш доирасида барча ҳуқуқни муҳофаза қилиш ва назорат органлари, давлат ҳамда хўжалик бошқаруви органлари, маҳаллий давлат ҳокимияти органлари раҳбарларининг халқ билан бевосита мулоқотини йўлга қўйиш чора-тадбирларини рўёбга чиқариш, аҳоли уларга эркин мурожаат эта олишини таъминлаш, жисмоний ва юридик шахсларнинг ҳуқуқлари ҳамда эркинликлари бузилганлиги тўғрисидаги мурожаатларнинг, хабарларнинг ўз вақтида олинишини таъминлаш назарда тутилмоқда. 1Қурбонов. М. Фидойинг бўлгаймиз сенинг Ўзбекистон. Ўқув қўлланма, Тошкент: Маънавият, 2017. Ҳуқуқбузарликларнинг олдини олиш тизимига, жиноятчиликка қарши курашиш ва жамоат тартибини сақлаш бўйича ички ишлар органларининг фаолиятини тубдан такомиллаштиришга алоҳида эътибор қаратилади. Шунингдек ушбу йўналиш 2018-2021 йилларда жиноят ва жиноят- процессуал қонун ҳужжатларини янада такомиллаштириш концепциясини ишлаб чиқишни, суд, ҳуқуқни муҳофаза қилиш ва назорат органлари ходимларини ўқитиш, танлаш ва жой-жойига қўйиш тизимини такомиллаштиришни, мурожаатларни мунтазам таҳлил қилишни ҳамда вақти- вақти билан унинг натижаларини эълон қилиб боришни, адвокатурани ривожлантиришни, нотариат тизимини ва ФҲДЁ органларини ислоҳ қилишни ҳам ўз ичига олади. 2017 йил 13 июнь куни Тошкент шаҳрида суд органлари тизимида одил судловни таъминлаш борасидаги ишларнинг аҳволи, муаммолар ва истиқболдаги вазифаларга бағишланган видеоселектор йиғилиши бўлиб ўтди. Йиғилишда Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев нутқ сўзлади. Давлатимиз раҳбари адолат халқимиз учун азал-азалдан тинч ва фаровон ҳаёт мезони, барча эзгуликлар манбаи бўлиб келгани, Соҳибқирон Амир Темур бобомиз "Куч – адолатда" деган ҳикматга амал қилиб, давлат бошқарувини ташкил қилиш, эл-юртнинг тинчлиги ва ободлигини таъминлашга эришганини қайд этиб, бугунги кунда мамлакатимизда ҳуқуқий демократик давлат, фуқаролик жамияти барпо этишда қонун ва адолат устуворлигини таъминлаш энг муҳим вазифа бўлиб қолаётганини таъкидлади. Бу борада давлат ҳокимиятининг мустақил тармоғи бўлган суд тизимининг ўрни ва аҳамияти ғоят катта. Бу ҳақиқатни биз бугунги кунда, мамлакатимиз тараққиётини янги босқичга кўтаришга қаратилган кенг кўламли ислоҳотлар жараёнида тобора чуқур ҳис этмоқдамиз, деди Президентимиз2. Истиқлол йилларида мамлакатимизда суд ҳокимияти мустақиллигини таъминлаш ва нуфузини ошириш, уни илгариги жазоловчи органдан инсон 2Мирзиёев Ш.М. Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш юрт тараққиёти ва халқ фаровонлигининг гарови. - Тошкент: Ўзбекистон, 2017. ҳуқуқ ва эркинликларини ишончли ҳимоя қиладиган, жамиятдаги демократик ўзгаришларнинг муҳим воситаси бўлган институтга айлантиришга қаратилган кенг қамровли ишлар амалга оширилмоқда. Жамоат тартибини сақлаш, авваламбор, вояга етмаган ва ёшлар ўртасидаги ҳуқуқбузарликлар профилактикаси ва жиноятчиликка қарши курашиш самарадорлигини ошириш, ҳуқуқни муҳофаза қилувчи тузилмаларнинг бузғунчи таҳдидларни барвақт аниқлаш бўйича якдил ҳаракатларни, уларни ҳамкорликда ва сифатли бартараф этилишини таъминлаш мақсадида 2018 йил 14 февралда Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Тошкент шаҳрида жамоат тартибини сақлаш, ҳуқуқбузарликлар профилактикаси ва жиноятчиликка қарши курашишнинг сифат жиҳатидан янги тизимини жорий этиш тўғрисида”ги қарори қабул қилинди. Ушбу қарорга кўра тараққий этаётган пойтахт хавфсизлигининг гарови сифатида ҳаракатлар якдиллиги асосида барча давлат органлари, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари ва фуқаролик жамиятининг бошқа институтлари билан ўзаро ҳамкорлик қилишнинг амалий механизмини жорий этиш, «Жаҳолатга қарши маърифат» эзгу ғояси асосида ҳар бир маҳалла кесимида диний-экстремистик хусусиятга эга бўлган ҳуқуқбузарликларни содир этиш сабаб ва шарт-шароитларини барвақт аниқлаш ва бартараф этишга, биринчи навбатда, экстремистик оқим мафкураси таъсири остига тушиб қолган шахсларни тузатишга алоҳида эътибор қаратиш, прокуратура органлари томонидан кундалик асосда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ривожлантиришга, шу жумладан, иш ўринларини яратиш ва аҳоли бандлигини таъминлашга амалий ёрдам кўрсатиш, шунингдек, аниқланган қонунбузарликлар, сунъий тўсиқ ва ғовларни бартараф этиш бўйича зарур чоралар кўриш, жиноятларга чоралар кўриш ва уларни фош этишда, биринчи навбатда, тезкорлик ва мувофиқлашган ҳамкорликни таъминлаш мақсадида Тошкент шаҳар ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларини «Хавфсиз шаҳар» аппарат-дастурий комплекси имкониятларидан кенг фойдаланишга йўналтириш. “Иқтисодиётни янада ривожлантириш ва либераллаштириш” деб номланган учинчи йўналишда кўрсатилган чора-тадбирларни рўёбга чиқариш учун миллий валюта ва нархларнинг барқарорлигини таъминлаш, валютани тартибга солишнинг замонавий бозор механизмларини босқичма- босқич жорий этиш, маҳаллий бюджетларнинг даромад базасини кенгайтириш, ташқи иқтисодий алоқаларни кенгайтириш, экспортга мўлжалланган маҳсулот ва материаллар ишлаб чиқариш учун замонавий технологияларни жорий этиш, транспорт-логистика инфратузилмасини, тадбиркорликни ривожлантириш ҳамда хорижий инвесторлар учун инвестициявий жозибадорликни ошириш, солиқ маъмурчилигини яхшилаш, банк фаолиятини тартибга солишнинг замонавий принциплари ва механизмларини жорий этиш, кўп тармоқли фермер хўжаликларини ривожлантириш, шунингдек туризм индустриясини жадал ривожлантириш назарда тутилмоқда. Шунингдек ушбу йўналиш хусусий мулкни, молия бозорини ҳимоя қилиш, қишлоқ хўжалигини модернизациялаш, заргарлик соҳасини ривожлантириш, айрим миллий корхоналарнинг акцияларини (IPO) нуфузли хорижий фонд биржаларига дастлабки тарзда жойлаштиришга тайёргарлик кўриш чора-тадбирларини ҳам ўз ичига олади. Ҳаракатлар стратегиясинингучинчи йўналиши иқтисодиётни ривожлантириш ва либераллаштиришгақаратилган бўлиб, қуйидаги вазифаларни ҳал қилиш лозим: - макроиқтисодий барқарорликни янада мустаҳкамлаш ва юқорииқтисодий ўсиш суръатларини сақлаб қолиш; - таркибий ўзгартиришларни чуқурлаштириш, миллий иқтисодиётнингетакчи тармоқларини модернизация ва диверсификация қилиш ҳисобигаунинг рақобатбардошлигини ошириш; - қишлоқ хўжалигини модернизация қилиш ва жадал ривожлантириш; - иқтисодиётда давлат иштирокини камайтириш, хусусий мулк ҳуқуқини ҳимоя қилиш ҳамда унинг устувор мавқеини янада кучайтириш, кичик бизнес