ЎЗБЕКИСТОНДА ДЕМОКРАТИК, ФУҚАРОЛИК ЖАМИЯТИ АСОСЛАРИНИНГ ШАКЛЛАНИШИ, АМАЛГА ОШИРИЛГАН СИЁСИЙ ИСЛОҲОТЛАР

Yuklangan vaqt

2024-10-22

Yuklab olishlar soni

2

Sahifalar soni

39

Faytl hajmi

49,7 KB


ЎЗБЕКИСТОНДА ДЕМОКРАТИК, ФУҚАРОЛИК ЖАМИЯТИ АСОСЛАРИНИНГ ШАКЛЛАНИШИ, АМАЛГА ОШИРИЛГАН СИЁСИЙ ИСЛОҲОТЛАР РЕЖА 1. Миллий давлат бошқаруви тизими. Мустақил Ўзбекистонда ҳокимиятлар бўлиниши принципи. 2. Ўзбекистонда кўппартиявийлик тизимининг шаклланиши ва унинг аҳамияти. Сиёсий партиялар фаолиятидаги хусусиятлар. 3. Ўзбекистонда парламент тизими ва ундаги ислоҳотлар. Ҳуқуқ-тартибот органлари ва суд тизимидаги ўзгаришлар. 4. Ўзбекистонда нодавлат нотижорат ташкилотлар ва уларнинг сиёсий, ижтимоий ҳамда иқтисодий жараёнлардаги иштироки. Ижтимоий- шерикчилик. 5. Ўз-ўзини бошқарув органларининг фаолияти ва уларнинг жамиятни демократлаштиришдаги ўрни. 6. Ўзбекистонда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси. Инсон ҳақ-ҳуқуқларини таъминлаш ва ҳимоя қилиш. Мамлакатимизда мустақиллик йилларида давлат бошқаруви тизимини ислоҳ қилиш жараёнида иккита асосий вазифа уддалангани қайд этилган. Аввало, иқтисодиётда маъмурий-буйруқбозлик ва тақсимот тизимидан бозор муносабатларига ўтилган бўлса, иккинчидан, давлат органларининг янги
ЎЗБЕКИСТОНДА ДЕМОКРАТИК, ФУҚАРОЛИК ЖАМИЯТИ АСОСЛАРИНИНГ ШАКЛЛАНИШИ, АМАЛГА ОШИРИЛГАН СИЁСИЙ ИСЛОҲОТЛАР РЕЖА 1. Миллий давлат бошқаруви тизими. Мустақил Ўзбекистонда ҳокимиятлар бўлиниши принципи. 2. Ўзбекистонда кўппартиявийлик тизимининг шаклланиши ва унинг аҳамияти. Сиёсий партиялар фаолиятидаги хусусиятлар. 3. Ўзбекистонда парламент тизими ва ундаги ислоҳотлар. Ҳуқуқ-тартибот органлари ва суд тизимидаги ўзгаришлар. 4. Ўзбекистонда нодавлат нотижорат ташкилотлар ва уларнинг сиёсий, ижтимоий ҳамда иқтисодий жараёнлардаги иштироки. Ижтимоий- шерикчилик. 5. Ўз-ўзини бошқарув органларининг фаолияти ва уларнинг жамиятни демократлаштиришдаги ўрни. 6. Ўзбекистонда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси. Инсон ҳақ-ҳуқуқларини таъминлаш ва ҳимоя қилиш. Мамлакатимизда мустақиллик йилларида давлат бошқаруви тизимини ислоҳ қилиш жараёнида иккита асосий вазифа уддалангани қайд этилган. Аввало, иқтисодиётда маъмурий-буйруқбозлик ва тақсимот тизимидан бозор муносабатларига ўтилган бўлса, иккинчидан, давлат органларининг янги
шароитларда самарали фаолият юритишига эришилди. Маъмурий ислоҳотлар давлат бошқаруви тизими органлари тузилмасини унификациялаштирди. Давлат хизмати ушбу тизимнинг асосий унсурига айланди. Таҳлиллар шуни кўрсатаяптики, давлат хизмати фаолиятини тартибга соладиган ҳужжатлар бугунги куннинг талаб ва вазифаларига жавоб бермаяпти, соҳадаги барча масалани қамраб олмасдан, ягона ҳуқуқий стандартлар ҳамда маъмурий-бошқарув амалиётини ўрнатишга халақит қилмоқда. Хусусан, замонавий технологиялардан фойдаланиш даражасининг пастлиги, ягона кадрлар сиёсатининг йўқлиги, давлат хизматчиларининг ижтимоий ва ҳуқуқий ҳимояси улар томонидан бажарилаётган вазифаларга мос эмаслиги давлат хизматчиларининг иш фаолиятига салбий таъсир кўрсатаяпти. Буларнинг барчаси, ўз навбатида, ташкилотлар, фуқаролар ҳамда фуқаролик жамияти институтлари ўртасидаги муносабатларнинг бюрократлашувига, давлат тузилмалари фаолияти ёпиқлигига шарт-шароит - яратмоқда. Бундан ташқари, ҳуқуқий асослар “Электрон ҳукумат” тизимининг жадал равнақидан, давлат хизматлари ва маъмурий тартиб-таомилларининг тараққиётидан ортда қолмоқда. Амалдаги қонун ҳужжатларида давлат ҳокимияти органлари ходимларини белгилашда бир қатор тушунчалар қўлланилади. Бироқ кўламига кўра, бири-биридан тубдан фарқ қилади. Ҳукуматнинг 1997 йил 3 июлдаги қарорида кўрсатилган Давлат хизматчиларининг лавозимлари рўйхатига вазирлик ва идоралар, ҳокимликлар, ўзини ўзи бошқариш органлари ҳамда прокуратура идоралари ходимларининг қатор лавозимлари киритилган. Ваҳолонки, Вазирлар Маҳкамасининг 2016 йил 2 мартдаги қарори билан тасдиқланган Давлат бошқаруви органлари ва маҳаллий ижро этувчи ҳокимият органлари ходимларининг одоб-ахлоқ намунавий қоидаларида давлат хизматчиси деганда, фақатгина ҳокимликлар, вазирлик ва идоралар ходимлари тушунилади.
шароитларда самарали фаолият юритишига эришилди. Маъмурий ислоҳотлар давлат бошқаруви тизими органлари тузилмасини унификациялаштирди. Давлат хизмати ушбу тизимнинг асосий унсурига айланди. Таҳлиллар шуни кўрсатаяптики, давлат хизмати фаолиятини тартибга соладиган ҳужжатлар бугунги куннинг талаб ва вазифаларига жавоб бермаяпти, соҳадаги барча масалани қамраб олмасдан, ягона ҳуқуқий стандартлар ҳамда маъмурий-бошқарув амалиётини ўрнатишга халақит қилмоқда. Хусусан, замонавий технологиялардан фойдаланиш даражасининг пастлиги, ягона кадрлар сиёсатининг йўқлиги, давлат хизматчиларининг ижтимоий ва ҳуқуқий ҳимояси улар томонидан бажарилаётган вазифаларга мос эмаслиги давлат хизматчиларининг иш фаолиятига салбий таъсир кўрсатаяпти. Буларнинг барчаси, ўз навбатида, ташкилотлар, фуқаролар ҳамда фуқаролик жамияти институтлари ўртасидаги муносабатларнинг бюрократлашувига, давлат тузилмалари фаолияти ёпиқлигига шарт-шароит - яратмоқда. Бундан ташқари, ҳуқуқий асослар “Электрон ҳукумат” тизимининг жадал равнақидан, давлат хизматлари ва маъмурий тартиб-таомилларининг тараққиётидан ортда қолмоқда. Амалдаги қонун ҳужжатларида давлат ҳокимияти органлари ходимларини белгилашда бир қатор тушунчалар қўлланилади. Бироқ кўламига кўра, бири-биридан тубдан фарқ қилади. Ҳукуматнинг 1997 йил 3 июлдаги қарорида кўрсатилган Давлат хизматчиларининг лавозимлари рўйхатига вазирлик ва идоралар, ҳокимликлар, ўзини ўзи бошқариш органлари ҳамда прокуратура идоралари ходимларининг қатор лавозимлари киритилган. Ваҳолонки, Вазирлар Маҳкамасининг 2016 йил 2 мартдаги қарори билан тасдиқланган Давлат бошқаруви органлари ва маҳаллий ижро этувчи ҳокимият органлари ходимларининг одоб-ахлоқ намунавий қоидаларида давлат хизматчиси деганда, фақатгина ҳокимликлар, вазирлик ва идоралар ходимлари тушунилади.
Қонунчиликда айни пайтда “маъмурий-бошқарув ходимлари” деган тушунча ҳам қўлланилмоқда. У юқорида қайд этилган рўйхатга киритилмаган қатор ташкилотларни ҳам ўз ичига олади. Номенклатурада хўжалик бошқаруви органлари лавозимлари борлиги унинг асосий фарқи ҳисобланади. Шу билан бирга, қонунчилигимизда сайланадиган мансабдор шахслар фаолияти тартибга солинган. Масалан, Олий Мажлис Қонунчилик палатаси депутатлари ва Сенати аъзолари, халқ депутатлари вилоят, туман ва шаҳар Кенгашлари депутатларининг мақоми ҳамда ваколатлари белгилаб қўйилган. Бир қатор ҳужжатлар, жумладан, “Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси тўғрисида”ги, “Прокуратура тўғрисида”ги, “Судлар тўғрисида”ги, “Давлат солиқ хизмати тўғрисида”ги, “Давлат божхона хизмати тўғрисида”ги қонунлар айрим давлат органларининг мақомини белгилаб беради. Кўплаб идоралар ўз мақоми, мақсад ва вазифалари белгиланган тегишли низомлар асосида иш олиб бормоқда. Кўриниб турибдики, давр давлат хизматлари сифатини ошириш, давлат хизматчилари фаолиятининг очиқлиги ва қонунийлигини таъминлаш бўйича вазифаларни ҳал қилишни кун тартибига олиб чиқмоқда. Бу вазифалар давлат хизматчиси ҳуқуқ ва ваколатларини аниқ белгилаб беришни тақозо этаяпти. Шу боис Президентимиз Шавкат Мирзиёев Ўзбекистон Республикаси Конституцияси қабул қилинганининг 24 йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги маърузасида давлат хизмати институтини ислоҳ этиш, давлат хизматчиларининг моддий ва ижтимоий таъминоти, уларнинг касбий тайёргарлигини тубдан такомиллаштириш, бу соҳага янгича фикрлайдиган, масъулиятли, ташаббускор, ватанпарвар кадрларни жалб этиш бўйича самарали тизим яратиш зарурлигини таъкидлаган эди. Давлатимиз раҳбари яқин кунларда “Давлат хизмати тўғрисида”ги қонунни ишлаб чиқиш вазифасини қўйди. Бу вазифа 2017 — 2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясини Халқ билан мулоқот ва инсон манфаатлари
Қонунчиликда айни пайтда “маъмурий-бошқарув ходимлари” деган тушунча ҳам қўлланилмоқда. У юқорида қайд этилган рўйхатга киритилмаган қатор ташкилотларни ҳам ўз ичига олади. Номенклатурада хўжалик бошқаруви органлари лавозимлари борлиги унинг асосий фарқи ҳисобланади. Шу билан бирга, қонунчилигимизда сайланадиган мансабдор шахслар фаолияти тартибга солинган. Масалан, Олий Мажлис Қонунчилик палатаси депутатлари ва Сенати аъзолари, халқ депутатлари вилоят, туман ва шаҳар Кенгашлари депутатларининг мақоми ҳамда ваколатлари белгилаб қўйилган. Бир қатор ҳужжатлар, жумладан, “Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси тўғрисида”ги, “Прокуратура тўғрисида”ги, “Судлар тўғрисида”ги, “Давлат солиқ хизмати тўғрисида”ги, “Давлат божхона хизмати тўғрисида”ги қонунлар айрим давлат органларининг мақомини белгилаб беради. Кўплаб идоралар ўз мақоми, мақсад ва вазифалари белгиланган тегишли низомлар асосида иш олиб бормоқда. Кўриниб турибдики, давр давлат хизматлари сифатини ошириш, давлат хизматчилари фаолиятининг очиқлиги ва қонунийлигини таъминлаш бўйича вазифаларни ҳал қилишни кун тартибига олиб чиқмоқда. Бу вазифалар давлат хизматчиси ҳуқуқ ва ваколатларини аниқ белгилаб беришни тақозо этаяпти. Шу боис Президентимиз Шавкат Мирзиёев Ўзбекистон Республикаси Конституцияси қабул қилинганининг 24 йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги маърузасида давлат хизмати институтини ислоҳ этиш, давлат хизматчиларининг моддий ва ижтимоий таъминоти, уларнинг касбий тайёргарлигини тубдан такомиллаштириш, бу соҳага янгича фикрлайдиган, масъулиятли, ташаббускор, ватанпарвар кадрларни жалб этиш бўйича самарали тизим яратиш зарурлигини таъкидлаган эди. Давлатимиз раҳбари яқин кунларда “Давлат хизмати тўғрисида”ги қонунни ишлаб чиқиш вазифасини қўйди. Бу вазифа 2017 — 2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясини Халқ билан мулоқот ва инсон манфаатлари
йилида амалга оширишга оид Давлат дастурида алоҳида бандда кўрсатиб ўтилган. Ҳозирги кунда юқори турувчи лавозимларга тайинлаш ва кўрсатиш, кадрлар захирасини шакллантириш, хизматчиларни аттестациядан ўтказиш тизими борасида ягона ёндашув йўқ, мазкур жараён жамоатчилик бехабар бўлган ички ҳужжатлар билан тартибга солинади. Айни пайтда баъзи идораларда, мисол учун, Давлат солиқ қўмитасида ишга қабул қилиш тартиби аниқ бўлиб, уларда бу таомил танлов асосида амалга оширилиши белгиланган. Бундай ёндашув холисона қарор қабул қилиш, малакали ходимни танлаб олиш, кадрлар захираси учун маълумотлар базасини яратиш имконини берибгина қолмасдан, фуқароларнинг ишга жойлашишда тенг ҳуқуқлилигини таъминлашга хизмат қилади. Фикримизча, бундай ёндашув давлат хизматига қабул қилиш бўйича ягона стандартнинг асосий унсурларидан бири бўлиши ва қонуний асосга эга бўлмоғи лозим. Бугун вазирлик ва идораларга тақсимлашда номзодларни тайинлаш ва ваколатли органлар билан келишиш жараёнини янада батафсил тартибга солиш, унинг очиқлигини таъминлаш зарурати туғилмоқда. Шуни қайд этиш керакки, ходимларни аттестациядан ўтказиш уларни баҳолашнинг асосий воситаси ҳисобланади. Бу таомил касбий ва бошқарув кўникмаларини такомиллаштиришдаги муаммоларни ҳамда мансаб пиллапоясидан юқори лавозимларга кўтарилиши учун салоҳиятини аниқлаш имконини беради. Амалиёт малакани баҳолаш тизимига аниқ кўрсаткичларни жорий қилиш заруратини кўрсатаяпти. Булар давлат хизматларини кўрсатиш ҳамда амалий натижаларга эришиш билан узвий боғлиқ бўлиши лозим. Бунда аҳоли сўровлари асосида натижаларни баҳолаш керак. Бинобарин, Президентимиз Шавкат Мирзиёев таъкидлаганидек, бундан кейин жойлардаги раҳбарлар фаолиятига, биринчи навбатда, улар бошқараётган ҳудуддаги аҳолидан тушаётган мурожаатлар сони, уларнинг халқ ичида юриши, мавжуд муаммоларнинг амалий ечимига қараб баҳо берилади. Қисқача айтганда, раҳбарларга халқнинг ўзи баҳо беради.
йилида амалга оширишга оид Давлат дастурида алоҳида бандда кўрсатиб ўтилган. Ҳозирги кунда юқори турувчи лавозимларга тайинлаш ва кўрсатиш, кадрлар захирасини шакллантириш, хизматчиларни аттестациядан ўтказиш тизими борасида ягона ёндашув йўқ, мазкур жараён жамоатчилик бехабар бўлган ички ҳужжатлар билан тартибга солинади. Айни пайтда баъзи идораларда, мисол учун, Давлат солиқ қўмитасида ишга қабул қилиш тартиби аниқ бўлиб, уларда бу таомил танлов асосида амалга оширилиши белгиланган. Бундай ёндашув холисона қарор қабул қилиш, малакали ходимни танлаб олиш, кадрлар захираси учун маълумотлар базасини яратиш имконини берибгина қолмасдан, фуқароларнинг ишга жойлашишда тенг ҳуқуқлилигини таъминлашга хизмат қилади. Фикримизча, бундай ёндашув давлат хизматига қабул қилиш бўйича ягона стандартнинг асосий унсурларидан бири бўлиши ва қонуний асосга эга бўлмоғи лозим. Бугун вазирлик ва идораларга тақсимлашда номзодларни тайинлаш ва ваколатли органлар билан келишиш жараёнини янада батафсил тартибга солиш, унинг очиқлигини таъминлаш зарурати туғилмоқда. Шуни қайд этиш керакки, ходимларни аттестациядан ўтказиш уларни баҳолашнинг асосий воситаси ҳисобланади. Бу таомил касбий ва бошқарув кўникмаларини такомиллаштиришдаги муаммоларни ҳамда мансаб пиллапоясидан юқори лавозимларга кўтарилиши учун салоҳиятини аниқлаш имконини беради. Амалиёт малакани баҳолаш тизимига аниқ кўрсаткичларни жорий қилиш заруратини кўрсатаяпти. Булар давлат хизматларини кўрсатиш ҳамда амалий натижаларга эришиш билан узвий боғлиқ бўлиши лозим. Бунда аҳоли сўровлари асосида натижаларни баҳолаш керак. Бинобарин, Президентимиз Шавкат Мирзиёев таъкидлаганидек, бундан кейин жойлардаги раҳбарлар фаолиятига, биринчи навбатда, улар бошқараётган ҳудуддаги аҳолидан тушаётган мурожаатлар сони, уларнинг халқ ичида юриши, мавжуд муаммоларнинг амалий ечимига қараб баҳо берилади. Қисқача айтганда, раҳбарларга халқнинг ўзи баҳо беради.
Амалдаги давлат хизмати тизимида ротация механизми, яъни мансабдор шахснинг давлат органлари горизонтал йўналишида ишга кўчирилиши етарли даражада тартибга солинмаган. Бундан ташқари, давлат органлари ходимлари учун Ягона тариф сеткаси бўлишига қарамасдан, жуда кўплаб идоравий фарқлар ва истиснолар мавжуд. Бу эса, охир-оқибат, мансабдор шахсларнинг ойлик маоши ҳажмига сезиларли даражада таъсир кўрсатади. Бунда ҳам ягона ёндашув ва стандартлар асосида иш олиб бориш мақсадга мувофиқ. Бугун янгича ҳамда мустақил фикрлайдиган, масъулиятли, ташаббускор, илғор бошқарув усулларини пухта ўзлаштирган, ҳалол, ўз Ватани ва халқига содиқ кадрларни тайёрлаш бўйича самарали тизим яратмасдан сифат ўзгаришларига эришиб бўлмаслиги аниқ. Шу сабабли давлат хизматини модернизация қилиш масаласига алоҳида эътибор қаратилмоқда. Жорий йилнинг 3 январь куни “Коррупцияга қарши курашиш тўғрисида”ги Қонун қабул қилинди. Унда давлат органларининг мансабдор шахслари ва бошқа ходимлари томонидан ўз мансаб ёки хизмат мажбуриятларининг бажарилиши самарадорлиги мезонларини, стандартларини ва унинг сифатини баҳолаш тизимларини жорий этиш, давлат органлари ходимларининг ҳуқуқий мақомини белгилаш, хизматни ўташнинг шаффоф тартибини ўрнатиш, шахсий ва касбий сифатлар, очиқлик, беғаразлик, адолатлилик ва холислик принциплари асосида танлов бўйича саралаш ҳамда хизматда кўтарилиш тизимини жорий этиш, давлат органларининг мансабдор шахслари ва бошқа ходимларининг самарали ижтимоий ҳимоя қилинишини, моддий таъминот олишини ва рағбатлантирилишини таъминлаш давлат бошқаруви соҳасида коррупциянинг олдини олишга доир чора-тадбирлар сифатида белгилаб берилган. Шу йилнинг 9 январида эса Президентимизнинг “Давлат бошқаруви ҳудудий органлари фаолиятини янада такомиллаштириш ва ходимларини моддий рағбатлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарори қабул қилинди. Ўзбекистон Республикаси Президенти девони фаолиятини янада такомиллаштириш, самарадорлигини ошириш ва тузилмасини
Амалдаги давлат хизмати тизимида ротация механизми, яъни мансабдор шахснинг давлат органлари горизонтал йўналишида ишга кўчирилиши етарли даражада тартибга солинмаган. Бундан ташқари, давлат органлари ходимлари учун Ягона тариф сеткаси бўлишига қарамасдан, жуда кўплаб идоравий фарқлар ва истиснолар мавжуд. Бу эса, охир-оқибат, мансабдор шахсларнинг ойлик маоши ҳажмига сезиларли даражада таъсир кўрсатади. Бунда ҳам ягона ёндашув ва стандартлар асосида иш олиб бориш мақсадга мувофиқ. Бугун янгича ҳамда мустақил фикрлайдиган, масъулиятли, ташаббускор, илғор бошқарув усулларини пухта ўзлаштирган, ҳалол, ўз Ватани ва халқига содиқ кадрларни тайёрлаш бўйича самарали тизим яратмасдан сифат ўзгаришларига эришиб бўлмаслиги аниқ. Шу сабабли давлат хизматини модернизация қилиш масаласига алоҳида эътибор қаратилмоқда. Жорий йилнинг 3 январь куни “Коррупцияга қарши курашиш тўғрисида”ги Қонун қабул қилинди. Унда давлат органларининг мансабдор шахслари ва бошқа ходимлари томонидан ўз мансаб ёки хизмат мажбуриятларининг бажарилиши самарадорлиги мезонларини, стандартларини ва унинг сифатини баҳолаш тизимларини жорий этиш, давлат органлари ходимларининг ҳуқуқий мақомини белгилаш, хизматни ўташнинг шаффоф тартибини ўрнатиш, шахсий ва касбий сифатлар, очиқлик, беғаразлик, адолатлилик ва холислик принциплари асосида танлов бўйича саралаш ҳамда хизматда кўтарилиш тизимини жорий этиш, давлат органларининг мансабдор шахслари ва бошқа ходимларининг самарали ижтимоий ҳимоя қилинишини, моддий таъминот олишини ва рағбатлантирилишини таъминлаш давлат бошқаруви соҳасида коррупциянинг олдини олишга доир чора-тадбирлар сифатида белгилаб берилган. Шу йилнинг 9 январида эса Президентимизнинг “Давлат бошқаруви ҳудудий органлари фаолиятини янада такомиллаштириш ва ходимларини моддий рағбатлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарори қабул қилинди. Ўзбекистон Республикаси Президенти девони фаолиятини янада такомиллаштириш, самарадорлигини ошириш ва тузилмасини
мақбуллаштириш, шунингдек, унинг таркибий тузилмалари вазифалари ҳамда функцияларидаги такрорланишларни бартараф этиш, уларни ажратиш ва аниқлаштириш мақсадида жорий йил 1 март куни давлатимиз раҳбари “Ўзбекистон Республикаси Президенти Девони фаолиятини янада такомиллаштириш тўғрисида”ги Фармонга имзо чекди. 7 март куни эса ҳукуматнинг “Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, вилоятлар, Тошкент шаҳри, шаҳарлар ва туманлар ҳокимликлари ходимларининг лавозим маошларига узоқ муддат ишлаганлиги учун ҳар ойлик устама тўлаш тартиби тўғрисидаги низомни тасдиқлаш ҳақида”ги қарори қабул қилинди. 2017 — 2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясида давлат ва жамият қурилишини такомиллаштириш йўналишида 17 та қонунни ишлаб чиқиш ва қабул қилиш кўзда тутилган. Биргина жорий йилнинг ўзида Давлат дастури доирасида Ўзбекистон Республикасида маъмурий ислоҳотлар концепцияси ҳамда ушбу ислоҳотларни ўтказиш бўйича чора-тадбирлар дастури, “Давлат бошқаруви асослари тўғрисида”ги, “Маъмурий тартиб-таомиллар тўғрисида”ги, “Давлат ва хусусий шериклик тўғрисида”ги, “Маҳаллий давлат ҳокимияти тўғрисида”ги қонунлар лойиҳалари ишлаб чиқилиши белгиланган. Буларнинг барчаси давлат хизматчилари иш фаолияти самарадорлигини ошириш, Президентимиз томонидан илгари сурилган “Халқ давлат идораларига эмас, давлат идоралари халқимизга хизмат қилиши керак” деган тамойилни амалда қарор топтиришга хизмат қилади. Ҳуқуқий-демократик давлат ва фуқаролик жамиятини шакллантиришнинг асосий принципларидан энг муҳими давлат ҳокимияти органларининг умумхалқ сайловлари асосида шакллантирилиши ҳамда фуқароларнинг давлат ва жамият ишларида бевосита, ёки ўзлари томонидан сайлаб қўйилган вакиллари орқали иштирок этиши ҳисобланади. Бунда энг аввало, жамият билан давлат ўртасида ўзига хос “кўприк” вазифасини ўтовчи
мақбуллаштириш, шунингдек, унинг таркибий тузилмалари вазифалари ҳамда функцияларидаги такрорланишларни бартараф этиш, уларни ажратиш ва аниқлаштириш мақсадида жорий йил 1 март куни давлатимиз раҳбари “Ўзбекистон Республикаси Президенти Девони фаолиятини янада такомиллаштириш тўғрисида”ги Фармонга имзо чекди. 7 март куни эса ҳукуматнинг “Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, вилоятлар, Тошкент шаҳри, шаҳарлар ва туманлар ҳокимликлари ходимларининг лавозим маошларига узоқ муддат ишлаганлиги учун ҳар ойлик устама тўлаш тартиби тўғрисидаги низомни тасдиқлаш ҳақида”ги қарори қабул қилинди. 2017 — 2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясида давлат ва жамият қурилишини такомиллаштириш йўналишида 17 та қонунни ишлаб чиқиш ва қабул қилиш кўзда тутилган. Биргина жорий йилнинг ўзида Давлат дастури доирасида Ўзбекистон Республикасида маъмурий ислоҳотлар концепцияси ҳамда ушбу ислоҳотларни ўтказиш бўйича чора-тадбирлар дастури, “Давлат бошқаруви асослари тўғрисида”ги, “Маъмурий тартиб-таомиллар тўғрисида”ги, “Давлат ва хусусий шериклик тўғрисида”ги, “Маҳаллий давлат ҳокимияти тўғрисида”ги қонунлар лойиҳалари ишлаб чиқилиши белгиланган. Буларнинг барчаси давлат хизматчилари иш фаолияти самарадорлигини ошириш, Президентимиз томонидан илгари сурилган “Халқ давлат идораларига эмас, давлат идоралари халқимизга хизмат қилиши керак” деган тамойилни амалда қарор топтиришга хизмат қилади. Ҳуқуқий-демократик давлат ва фуқаролик жамиятини шакллантиришнинг асосий принципларидан энг муҳими давлат ҳокимияти органларининг умумхалқ сайловлари асосида шакллантирилиши ҳамда фуқароларнинг давлат ва жамият ишларида бевосита, ёки ўзлари томонидан сайлаб қўйилган вакиллари орқали иштирок этиши ҳисобланади. Бунда энг аввало, жамият билан давлат ўртасида ўзига хос “кўприк” вазифасини ўтовчи
ва фуқаролик жамиятининг энг муҳим институтларидан бири бўлган – сиёсий партиялар асосий рол ўйнайди. Сиёсий партия – бу қарашлар, манфаатлар ва мақсадлар муштараклиги асосида тузилган, давлат ҳокимияти органларини шакллантиришда жамият муайян қисмининг сиёсий иродасини рўёбга чиқаришга интилувчи ҳамда ўз вакиллари орқали давлат ва жамоат ишларини идора этишда қатнашувчи фуқароларнинг кўнгилли бирлашмасидир. Сиёсий партиялар турли табақа ва гуруҳларнинг сиёсий иродасини ифодалайдилар ва ўзларининг демократик йўл билан сайлаб қўйилган вакиллари орқали давлат ҳокимиятини тузишда иштирок этадилар. Экспертларнинг фикрига кўра, сиёсий партия – бу сиёсий амбицияга эга бўлган шахслар томонидан тузилган ва бошқариладиган ҳамда умумий мафкура асосида бирлашган тармоқдир (networks). Сиёсий партиялар энг аввало, ўз электорати манфаатларидан, сиёсий мафкураси ва позициясидан келиб чиқиб, сиёсий қарорлар қабул қилиш жараёнларига етарлича таъсир ўтказишлари ҳамда ўзининг вакиллари орқали давлатнинг марказий ва маҳаллий ижроия органлари устидан жамоатчилик назоратини ўрнатишда қатнашишлари лозим. Бугунги кунда, Ўзбекистонда тўтта сиёсий партия расман руйхатдан ўтган ҳолда фаолият олиб бормоқда, булар: Ўзбекистон Халқ демократик партияси; “Адолат” социал-демократик партияси, “Миллий тикланиш” демократик партияси ва Ўзбекистон Либерал-демократик партияси. Ўзбекистон Халқ демократик партияси (ЎзХДП) – 1991 йилда Ўзбекистон мустақилликка эришгандан сўнг ташкил қилинган биринчи сиёсий партия. Мазкур партияни кўп жиҳатдан собиқ коммунистик партиянинг меросхўри сифатида ҳам эътироф этадилар. ЎзХДП 1991 йил 1 ноябрда расман рўйхатга олинган. Расмий маълумотларга қараганда бугунги кунда партиянинг аъзолари сони 425 минга яқин. Жойларда партиянинг 11 мингдан ортиқ бошланғич партия ташкилотлари фаолият олиб боради. ЎзХДП марказий кенгаши раиси – Хотамжон Кетмонов. Партия уставида унинг
ва фуқаролик жамиятининг энг муҳим институтларидан бири бўлган – сиёсий партиялар асосий рол ўйнайди. Сиёсий партия – бу қарашлар, манфаатлар ва мақсадлар муштараклиги асосида тузилган, давлат ҳокимияти органларини шакллантиришда жамият муайян қисмининг сиёсий иродасини рўёбга чиқаришга интилувчи ҳамда ўз вакиллари орқали давлат ва жамоат ишларини идора этишда қатнашувчи фуқароларнинг кўнгилли бирлашмасидир. Сиёсий партиялар турли табақа ва гуруҳларнинг сиёсий иродасини ифодалайдилар ва ўзларининг демократик йўл билан сайлаб қўйилган вакиллари орқали давлат ҳокимиятини тузишда иштирок этадилар. Экспертларнинг фикрига кўра, сиёсий партия – бу сиёсий амбицияга эга бўлган шахслар томонидан тузилган ва бошқариладиган ҳамда умумий мафкура асосида бирлашган тармоқдир (networks). Сиёсий партиялар энг аввало, ўз электорати манфаатларидан, сиёсий мафкураси ва позициясидан келиб чиқиб, сиёсий қарорлар қабул қилиш жараёнларига етарлича таъсир ўтказишлари ҳамда ўзининг вакиллари орқали давлатнинг марказий ва маҳаллий ижроия органлари устидан жамоатчилик назоратини ўрнатишда қатнашишлари лозим. Бугунги кунда, Ўзбекистонда тўтта сиёсий партия расман руйхатдан ўтган ҳолда фаолият олиб бормоқда, булар: Ўзбекистон Халқ демократик партияси; “Адолат” социал-демократик партияси, “Миллий тикланиш” демократик партияси ва Ўзбекистон Либерал-демократик партияси. Ўзбекистон Халқ демократик партияси (ЎзХДП) – 1991 йилда Ўзбекистон мустақилликка эришгандан сўнг ташкил қилинган биринчи сиёсий партия. Мазкур партияни кўп жиҳатдан собиқ коммунистик партиянинг меросхўри сифатида ҳам эътироф этадилар. ЎзХДП 1991 йил 1 ноябрда расман рўйхатга олинган. Расмий маълумотларга қараганда бугунги кунда партиянинг аъзолари сони 425 минга яқин. Жойларда партиянинг 11 мингдан ортиқ бошланғич партия ташкилотлари фаолият олиб боради. ЎзХДП марказий кенгаши раиси – Хотамжон Кетмонов. Партия уставида унинг
асосий мақсади – давлат ҳокимиятининг вакиллик органларида давлат ва жамият томонидан манзилли ижтимоий ҳимоя ва ижтимоий қўллаб- қувватлашга эҳтиёжманд аҳоли қатламлари манфаатларини ҳимоя қилишдан иборат эканлиги белгилаб қўйилган. Партиянинг матбуот органи – “Ўзбекистон овози” ва “Голос Узбекистана” газеталари. “Адолат” социал-демократик партияси – 1995 йил 18 февралда ташкил топган. Бугунги кунда 135 минг аъзоси бор. Республика ҳудудларида 3 минга яқин бошланғич партия ташкилотларига эга. Партия сиёсий кенгашининг раиси – Наримон Умаров. Матбуот органи – “Адолат” ижтимоий-сиёсий газетаси. Партия уставида белгиланган асосий мақсади – ҳуқуқий-демократик давлат, ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиётига асосланган кучли адолатли фуқаролик жамиятини барпо этиш ҳамда Ўзбекистон ҳудудида яшаётган барча миллат ва элатларнинг умумий манфаатларига мос келадиган, фуқароларнинг қонун олдида тенглиги, бирдамлиги, конституциявий ҳуқуқ ва эркинликлари таъминланган маънавий жипслашган жамиятни шакллантиришда фаол иштирок этиш дея белгиланган. “Миллий тикланиш” демократик партияси – 2008 йил 20 июнда Миллий тикланиш ва Фидокорлар партияларининг бирлашуви асосида шаклланган. Партиянинг аъзолари сони 190 минга яқин. “Миллий тикланиш” партияси марказий кенгаши раиси – Сарвар Отамурадов. Партия уставига мувофиқ асосий мақсади – Ўзбекистон Республикаси фуқароларида миллий ўзликни англашнинг ўсиши, миллий ғурур, ватанга садоқат ва муҳаббат туйғусини шакллантириш ҳамда мустаҳкамлаш учун қулай шароитлар яратиш эканлиги таъкидланади. Сиёсий партиянинг матбуот органи – “Миллий тикланиш” газетаси. Тадбиркорлар ва ишбилармонлар ҳаракати – Ўзбекистон Либерал- демократик партияси (ЎзЛидеп) – 2003 йилнинг 15 ноябрида тузилган. Партия ўзининг асосий мақсади сифатида – тадбиркорлар, ишбилармонлар ва фермерларнинг янада кенгроқ фаолият юритишлари учун янги имкониятлар яратиш, уларнинг истиқболини ҳам назарий, ҳам амалий жиҳатдан асослаб
асосий мақсади – давлат ҳокимиятининг вакиллик органларида давлат ва жамият томонидан манзилли ижтимоий ҳимоя ва ижтимоий қўллаб- қувватлашга эҳтиёжманд аҳоли қатламлари манфаатларини ҳимоя қилишдан иборат эканлиги белгилаб қўйилган. Партиянинг матбуот органи – “Ўзбекистон овози” ва “Голос Узбекистана” газеталари. “Адолат” социал-демократик партияси – 1995 йил 18 февралда ташкил топган. Бугунги кунда 135 минг аъзоси бор. Республика ҳудудларида 3 минга яқин бошланғич партия ташкилотларига эга. Партия сиёсий кенгашининг раиси – Наримон Умаров. Матбуот органи – “Адолат” ижтимоий-сиёсий газетаси. Партия уставида белгиланган асосий мақсади – ҳуқуқий-демократик давлат, ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиётига асосланган кучли адолатли фуқаролик жамиятини барпо этиш ҳамда Ўзбекистон ҳудудида яшаётган барча миллат ва элатларнинг умумий манфаатларига мос келадиган, фуқароларнинг қонун олдида тенглиги, бирдамлиги, конституциявий ҳуқуқ ва эркинликлари таъминланган маънавий жипслашган жамиятни шакллантиришда фаол иштирок этиш дея белгиланган. “Миллий тикланиш” демократик партияси – 2008 йил 20 июнда Миллий тикланиш ва Фидокорлар партияларининг бирлашуви асосида шаклланган. Партиянинг аъзолари сони 190 минга яқин. “Миллий тикланиш” партияси марказий кенгаши раиси – Сарвар Отамурадов. Партия уставига мувофиқ асосий мақсади – Ўзбекистон Республикаси фуқароларида миллий ўзликни англашнинг ўсиши, миллий ғурур, ватанга садоқат ва муҳаббат туйғусини шакллантириш ҳамда мустаҳкамлаш учун қулай шароитлар яратиш эканлиги таъкидланади. Сиёсий партиянинг матбуот органи – “Миллий тикланиш” газетаси. Тадбиркорлар ва ишбилармонлар ҳаракати – Ўзбекистон Либерал- демократик партияси (ЎзЛидеп) – 2003 йилнинг 15 ноябрида тузилган. Партия ўзининг асосий мақсади сифатида – тадбиркорлар, ишбилармонлар ва фермерларнинг янада кенгроқ фаолият юритишлари учун янги имкониятлар яратиш, уларнинг истиқболини ҳам назарий, ҳам амалий жиҳатдан асослаб
бериш, жамиятнинг мазкур қатлами манфаатларини ҳимоялаш ва эртанги кунини таъминлаш экани қайд этилади. ЎзЛидепнинг аъзолари сони 252 минг нафарни ташкил этади. Партия сиёсий кенгаши раиси – Актам Хаитов. Матбуот органи – “XXI asr” ижтимоий-сиёсий газетаси. Бугунги кунда, мазкур сиёсий партиялар Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлис Қонунчилик палатаси ҳамда вилоят, туман ва шаҳар вакиллик органларида ўз депутатлик мандантларига эга. Қуйидаги жадвалларда уларнинг тақсимотини кўриш мумкин. Сўнги йилларда, Ўзбекистонда кўппартиявийлик тизимини шакллантириш ва фаолияти самарадорлигини ошириш борасида етарлича ҳуқуқий асослар яратилди дейишимиз мумкин. Жумладан, Ўзбекистон Республикасининг “Сиёсий партиялар тўғрисидаги”, “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисига сайлов тўғрисидаги”, “Халқ депутатлари вилоят, туман ва шаҳар Кенгашларига сайлов тўғрисидаги”, “Сиёсий партиялар фаолиятини молиялаштириш тўғрисидаги”, “Давлат бошқарувини янгилаш ва янада демократлаштириш ҳамда мамлакатни модернизация қилишда сиёсий партияларнинг ролини кучайтириш тўғрисидаги” қонунларини алоҳида такидлаш лозим. Бундан ташқари, 2018 йилнинг 4 октябрь куни Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Сайлов жараёнига замонавий ахборот-коммуникация технологияларини жорий этиш чора-тадбирлари тўғрисидаги” қарори қабул қилинди. Унга кўра, республикада Сайловчиларнинг ягона электрон рўйхатини шакллантириш ҳамда барча даражадаги сайловлар тизимига Сайлов жараёнини бошқариш ахборот тизимини ишлаб чиқиш ва жорий қилиш вазифалари белгилаб берилди. Шунингдек, амалдаги сиёсий партияларнинг 1994 й, 1999 й, 2004 й, 2009 й. ва 2014 йиллардаги Олий Мажлис ва халқ депутатлари маҳаллий кенгашларига бўлиб ўтган сайловларда иштироки ва сайловлар жараёнида орттирилган ўзига хос тажрибаси ҳам Ўзбекистонда кўппартиявийлик тизимининг ривожига ижобий таъсир этади, албатта.
бериш, жамиятнинг мазкур қатлами манфаатларини ҳимоялаш ва эртанги кунини таъминлаш экани қайд этилади. ЎзЛидепнинг аъзолари сони 252 минг нафарни ташкил этади. Партия сиёсий кенгаши раиси – Актам Хаитов. Матбуот органи – “XXI asr” ижтимоий-сиёсий газетаси. Бугунги кунда, мазкур сиёсий партиялар Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлис Қонунчилик палатаси ҳамда вилоят, туман ва шаҳар вакиллик органларида ўз депутатлик мандантларига эга. Қуйидаги жадвалларда уларнинг тақсимотини кўриш мумкин. Сўнги йилларда, Ўзбекистонда кўппартиявийлик тизимини шакллантириш ва фаолияти самарадорлигини ошириш борасида етарлича ҳуқуқий асослар яратилди дейишимиз мумкин. Жумладан, Ўзбекистон Республикасининг “Сиёсий партиялар тўғрисидаги”, “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисига сайлов тўғрисидаги”, “Халқ депутатлари вилоят, туман ва шаҳар Кенгашларига сайлов тўғрисидаги”, “Сиёсий партиялар фаолиятини молиялаштириш тўғрисидаги”, “Давлат бошқарувини янгилаш ва янада демократлаштириш ҳамда мамлакатни модернизация қилишда сиёсий партияларнинг ролини кучайтириш тўғрисидаги” қонунларини алоҳида такидлаш лозим. Бундан ташқари, 2018 йилнинг 4 октябрь куни Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Сайлов жараёнига замонавий ахборот-коммуникация технологияларини жорий этиш чора-тадбирлари тўғрисидаги” қарори қабул қилинди. Унга кўра, республикада Сайловчиларнинг ягона электрон рўйхатини шакллантириш ҳамда барча даражадаги сайловлар тизимига Сайлов жараёнини бошқариш ахборот тизимини ишлаб чиқиш ва жорий қилиш вазифалари белгилаб берилди. Шунингдек, амалдаги сиёсий партияларнинг 1994 й, 1999 й, 2004 й, 2009 й. ва 2014 йиллардаги Олий Мажлис ва халқ депутатлари маҳаллий кенгашларига бўлиб ўтган сайловларда иштироки ва сайловлар жараёнида орттирилган ўзига хос тажрибаси ҳам Ўзбекистонда кўппартиявийлик тизимининг ривожига ижобий таъсир этади, албатта.
Лекин, шунинг билан бирга, бугунги кунда, мамлакатда сиёсий партиялар фаолияти ва уларнинг том маънодаги фуқаролик жамияти институтига айланиши борасида бир қанча фундаментал муаммолар мавжуд. Булар сирасига: Биринчидан, амалдаги сиёсий партиялар ўз ҳаракати ва фаолияти жиҳатидан жамиятдан, электоратдан узилиб қолган десак муболаға бўлмайди. Сиёсий партиялар дастурларида индивидуаллик ва рақобатни кўра олмаймиз. Мазкур партиялар расмий ҳукумат томонидан олиб борилаётган сиёсатга нисбатан муқобил дастур ва моделларни илгари суриш қобилиятига эга эмас. Шуни таъкидлаш лозимки, ҳар қандай сиёсий партия замон билан ҳамнафас бўлиб, унинг ўткир талабларига жавоб берган тақдирдагина сиёсий куч сифатида яшай олади; Иккинчидан, энг асосий муаммолардан яна бири бу ҳалигача сиёсий партияларнинг ижтимоий асоси – электорати тўлиқлигича шакллантирилмагани ҳисобланади. Шунингдек, амалда сиёсий партиялар билан, улар ўз электорати дея эълон қилган, ижтимоий гуруҳи ўртасида “қайта алоқа” тизими мавжуд эмас. Ижтимоий ҳаётимизда шундай омил кўзга ташланади-ки, бугунги кунда, гўёки сиёсий партиялар ўз ҳаётида, электорат эса ўз ҳаёти билан яшамоқда; Учинчидан, ҳозирги кунда, сиёсий партиялар ташкилотларида кадрлар муаммоси жуда долзарблигича қолмоқда. Партия тизимида ҳали-хамон ёши ўтган ва эскича фикрлайдиган партташкилотчилар фаолият олиб бормоқда. Ойлик маошининг пастлиги, партия ташкилотлари тизимида ўрнатилган бюрократик тизим ва бошқа факторлар сабабли ёш, ташаббускор, замонавий билим ва кўникмаларга эга кадрлар сиёсий партиялар тизимига келишмаяпди; Тўртинчидан, энг асосий муаммолардан яна бири бу – сиёсий партияларнинг ўзида демократиянинг сустлигидир. Ўзларини “демократик” партия дея эълон қилган мазкур сиёсий партияларнинг фаолиятида демократияга хос бўлмаган кайфият устуворлигини кузатиш мумкин. Булар, партия бошқарув органлари сайловида, сиёсий партиядан депутатликка
Лекин, шунинг билан бирга, бугунги кунда, мамлакатда сиёсий партиялар фаолияти ва уларнинг том маънодаги фуқаролик жамияти институтига айланиши борасида бир қанча фундаментал муаммолар мавжуд. Булар сирасига: Биринчидан, амалдаги сиёсий партиялар ўз ҳаракати ва фаолияти жиҳатидан жамиятдан, электоратдан узилиб қолган десак муболаға бўлмайди. Сиёсий партиялар дастурларида индивидуаллик ва рақобатни кўра олмаймиз. Мазкур партиялар расмий ҳукумат томонидан олиб борилаётган сиёсатга нисбатан муқобил дастур ва моделларни илгари суриш қобилиятига эга эмас. Шуни таъкидлаш лозимки, ҳар қандай сиёсий партия замон билан ҳамнафас бўлиб, унинг ўткир талабларига жавоб берган тақдирдагина сиёсий куч сифатида яшай олади; Иккинчидан, энг асосий муаммолардан яна бири бу ҳалигача сиёсий партияларнинг ижтимоий асоси – электорати тўлиқлигича шакллантирилмагани ҳисобланади. Шунингдек, амалда сиёсий партиялар билан, улар ўз электорати дея эълон қилган, ижтимоий гуруҳи ўртасида “қайта алоқа” тизими мавжуд эмас. Ижтимоий ҳаётимизда шундай омил кўзга ташланади-ки, бугунги кунда, гўёки сиёсий партиялар ўз ҳаётида, электорат эса ўз ҳаёти билан яшамоқда; Учинчидан, ҳозирги кунда, сиёсий партиялар ташкилотларида кадрлар муаммоси жуда долзарблигича қолмоқда. Партия тизимида ҳали-хамон ёши ўтган ва эскича фикрлайдиган партташкилотчилар фаолият олиб бормоқда. Ойлик маошининг пастлиги, партия ташкилотлари тизимида ўрнатилган бюрократик тизим ва бошқа факторлар сабабли ёш, ташаббускор, замонавий билим ва кўникмаларга эга кадрлар сиёсий партиялар тизимига келишмаяпди; Тўртинчидан, энг асосий муаммолардан яна бири бу – сиёсий партияларнинг ўзида демократиянинг сустлигидир. Ўзларини “демократик” партия дея эълон қилган мазкур сиёсий партияларнинг фаолиятида демократияга хос бўлмаган кайфият устуворлигини кузатиш мумкин. Булар, партия бошқарув органлари сайловида, сиёсий партиядан депутатликка
номзодларнинг кўрсатилишида, партия тизимида ўрнатилган чуқур вертикал муносабатларда яққол кўринади. Мазкур ҳолатлар эса, аслида жамиятда демократияни мустаҳкамлашга қаратилган фуқаролик жамияти институти ҳисобланмиш – сиёсий партияларнинг халқ олдидаги имиджини тушишига олиб келиши шубҳасиз. 2002 йилги умумхалқ референдумидан сўнг мамлакат тарихида биринчи марта Қонунчилик палатаси (қуйи палата) ҳамда Сенатдан (юқори палата) иборат бўлган икки палатали парламент тизимига ўтилди. Беш йил ўтиб парламент сиёсий партиялар ролини кучайтиришга қаратилган қонституциявий қонунларни қабул қилди. Биринчи марта сиёсий партия фракциялари парламентда мухолифатни шакллантириш ва муқобил қонун лойиҳаларини ҳамда миллий тараққиёт дастурларини илгари суриш имкониятига эга бўлди. 2008 йилда Қонунчилик палатаси аъзолари сони 120 дан 150 тага оширилди ва номзодлар фақат сиёсий партиялар томонидан илгари сурилиши мумкинлиги белгилаб қўйилди. 2008-2014 йилларда демократик ислоҳотларни янада кучайтириш ва давлат ҳокимиятининг уч бўғини ўртасидаги мувозанатни яхшилаш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Конституциясига бир қатор ўзгартишлар киритилди. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Бош вазири ва Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси ўртасида зиддиятлар доимий тус олган ҳолда Қонунчилик палатаси депутатлари умумий сонининг камида учдан бир қисми томонидан Ўзбекистон Республикаси Президенти номига расман киритилган таклиф бўйича Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси палаталарининг қўшма мажлиси муҳокамасига Бош вазирга нисбатан ишончсизлик вотуми билдириш ҳақидаги масала киритилади. Бош вазирга нисбатан ишончсизлик вотуми тегишинча Ўзбекистон РеспубликасиОлий Мажлисининг Қонунчилик палатаси депутатлари ва Сенати аъзолари умумийсонининг камида учдан икки қисми овоз берган тақдирда қабул қилинган ҳисобланади.
номзодларнинг кўрсатилишида, партия тизимида ўрнатилган чуқур вертикал муносабатларда яққол кўринади. Мазкур ҳолатлар эса, аслида жамиятда демократияни мустаҳкамлашга қаратилган фуқаролик жамияти институти ҳисобланмиш – сиёсий партияларнинг халқ олдидаги имиджини тушишига олиб келиши шубҳасиз. 2002 йилги умумхалқ референдумидан сўнг мамлакат тарихида биринчи марта Қонунчилик палатаси (қуйи палата) ҳамда Сенатдан (юқори палата) иборат бўлган икки палатали парламент тизимига ўтилди. Беш йил ўтиб парламент сиёсий партиялар ролини кучайтиришга қаратилган қонституциявий қонунларни қабул қилди. Биринчи марта сиёсий партия фракциялари парламентда мухолифатни шакллантириш ва муқобил қонун лойиҳаларини ҳамда миллий тараққиёт дастурларини илгари суриш имкониятига эга бўлди. 2008 йилда Қонунчилик палатаси аъзолари сони 120 дан 150 тага оширилди ва номзодлар фақат сиёсий партиялар томонидан илгари сурилиши мумкинлиги белгилаб қўйилди. 2008-2014 йилларда демократик ислоҳотларни янада кучайтириш ва давлат ҳокимиятининг уч бўғини ўртасидаги мувозанатни яхшилаш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Конституциясига бир қатор ўзгартишлар киритилди. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Бош вазири ва Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси ўртасида зиддиятлар доимий тус олган ҳолда Қонунчилик палатаси депутатлари умумий сонининг камида учдан бир қисми томонидан Ўзбекистон Республикаси Президенти номига расман киритилган таклиф бўйича Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси палаталарининг қўшма мажлиси муҳокамасига Бош вазирга нисбатан ишончсизлик вотуми билдириш ҳақидаги масала киритилади. Бош вазирга нисбатан ишончсизлик вотуми тегишинча Ўзбекистон РеспубликасиОлий Мажлисининг Қонунчилик палатаси депутатлари ва Сенати аъзолари умумийсонининг камида учдан икки қисми овоз берган тақдирда қабул қилинган ҳисобланади.
Бундай ҳолатда Ўзбекистон Республикаси Президенти Бош вазирни лавозимидан озодэтиш тўғрисида қарор қабул қилади. Бунда Ўзбекистон Республикаси ВазирларМаҳкамасининг бутун таркиби Бош вазир билан бирга истеъфога чиқади. 2014-2016 йилларда қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва суд органлари фаолиятинитакомиллаштириш ҳамда давлат органлари билан фуқаролик жамияти институтлариўртасидаги ўзаро ҳамкорликни ривожлантиришга қаратилган ислоҳотлар амалгаоширилди. Масалан, 2016 йил апрелида қабул қилинган “Парламент назоратитўғрисида”ги қонунда парламент томонидан нафақат ижро этувчи, балки ҳуқуқнимуҳофаза қилувчи органлар фаолияти устидан назорат шакллари ва тартибларибелгилаб берилди. Унга кўра, парламент эшитувларини ўтказиш, парламент вадепутатлар томонидан сўровлар юбориш, қонунлар қабул қилинганидан сўнг уларнингамалга оширилишини мониторинг қилиш амалиёти киритилди. Қонунчилик палатасидаОила ва аёллар масалалари бўйича, Ёшлар масалалари бўйича комиссиялар,Фуқароларнинг соғлиғини сақлаш масалалари қўмитаси қўмита тузилди; Сенат таркибидаэса Прокуратура органлари фаолияти устидан назорат қилувчи комиссияси тузилдиҳамда Вазирлар Маҳкамасининг парламентдаги ваколатли вакили лавозими жорийэтилди. 2016 йил сентябрида Шавкат Мирзиёев Президент вазифасини бажарувчиси лавозимини эгаллаганидан сўнг Ўзбекистонда кенг қамровли ислоҳотлар дастури тадбиқ этила бошлади. Давлат муассасалари жадал ва ҳар томонлама ислоҳот томон йўналтирилди. Президент вазифасини бажарувчи бўлиб турган пайтдаёқ Ш.Мирзиёев интернет тармоғидаги “Виртуал қабулхона” орқали халқ билан тўғридан-тўғри мулоқотни йўлга қўйди. Кейинчалик парламентга қилган мурожаатида у депутатларга ҳам шундай йўл тутишни маслаҳат берди. Парламент аъзолари сайловчилар билан учрашиш учун пойтахтдан ташқарига мунтазам равишда ўрганишларга чиқа бошлади, барча вилоят ҳокимларига эса халқ билан мунтазам равишда учрашувлар ташкиллаштириш тўғрисида кўрсатма берилди.
Бундай ҳолатда Ўзбекистон Республикаси Президенти Бош вазирни лавозимидан озодэтиш тўғрисида қарор қабул қилади. Бунда Ўзбекистон Республикаси ВазирларМаҳкамасининг бутун таркиби Бош вазир билан бирга истеъфога чиқади. 2014-2016 йилларда қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва суд органлари фаолиятинитакомиллаштириш ҳамда давлат органлари билан фуқаролик жамияти институтлариўртасидаги ўзаро ҳамкорликни ривожлантиришга қаратилган ислоҳотлар амалгаоширилди. Масалан, 2016 йил апрелида қабул қилинган “Парламент назоратитўғрисида”ги қонунда парламент томонидан нафақат ижро этувчи, балки ҳуқуқнимуҳофаза қилувчи органлар фаолияти устидан назорат шакллари ва тартибларибелгилаб берилди. Унга кўра, парламент эшитувларини ўтказиш, парламент вадепутатлар томонидан сўровлар юбориш, қонунлар қабул қилинганидан сўнг уларнингамалга оширилишини мониторинг қилиш амалиёти киритилди. Қонунчилик палатасидаОила ва аёллар масалалари бўйича, Ёшлар масалалари бўйича комиссиялар,Фуқароларнинг соғлиғини сақлаш масалалари қўмитаси қўмита тузилди; Сенат таркибидаэса Прокуратура органлари фаолияти устидан назорат қилувчи комиссияси тузилдиҳамда Вазирлар Маҳкамасининг парламентдаги ваколатли вакили лавозими жорийэтилди. 2016 йил сентябрида Шавкат Мирзиёев Президент вазифасини бажарувчиси лавозимини эгаллаганидан сўнг Ўзбекистонда кенг қамровли ислоҳотлар дастури тадбиқ этила бошлади. Давлат муассасалари жадал ва ҳар томонлама ислоҳот томон йўналтирилди. Президент вазифасини бажарувчи бўлиб турган пайтдаёқ Ш.Мирзиёев интернет тармоғидаги “Виртуал қабулхона” орқали халқ билан тўғридан-тўғри мулоқотни йўлга қўйди. Кейинчалик парламентга қилган мурожаатида у депутатларга ҳам шундай йўл тутишни маслаҳат берди. Парламент аъзолари сайловчилар билан учрашиш учун пойтахтдан ташқарига мунтазам равишда ўрганишларга чиқа бошлади, барча вилоят ҳокимларига эса халқ билан мунтазам равишда учрашувлар ташкиллаштириш тўғрисида кўрсатма берилди.
Давлат бошқаруви соҳасидаги кенг кўламли ислоҳотлар мавзуси дастлаб Президент Ш.Мирзиёевнинг 2017 йил парламентга қилган мурожаатида кўтарилган. Илгари сурилган ислоҳотларнинг кўпи айнан парламент ролига алоқадор бўлиб, бу борада у шундай деган эди: Мамлакатимиз парламенти ҳақиқий демократия мактабига, ислоҳотларнинг ташаббускори ва асосий ижрочисига айланиши зарур. Президент, шунингдек, Қонунчилик муаммолари ва парламент тадқиқотлари институтининг (ҚМПТИ) ташкил этилишига алоҳида тўхталиб ўтди: «Биз яқинда Олий Мажлис ҳузурида Қонунчилик муаммолари ва парламент тадқиқотлари институтини ташкил этдик». Ушбу институт Олий Мажлисга келаётган турли таклифларни чуқур таҳлил қиладиган, таъбир жоиз бўлса, элакдан ўтказадиган илмий марказ бўлиши лозим. 2017 йилда беш йиллик давр учун мўлжалланиб, сиёсатнинг устувор йўналишларини белгилаб берган беш йўналиш бўйича Ҳаракатлар стратегияси режаси эълон қилинди. Пировардида, ҳужжат миллий тараққиёт стратегиясига айланиб, ҳозирги пайтда жадал ислоҳотлар жараёнининг асосий таянчи бўлади. Ушбу стратегияда “устувор йўналишлар” сифатида таърифланувчи асосий мақсадлар тўплами қуйидагиларни қамраб олади: 1. Устувор йўналиш: Давлат ва жамият қурилиши тизимини такомиллаштириш; 2. Устувор йўналиш: Қонун устуворлигини таъминлаш ва суд-ҳуқуқ тизимини янада ислоҳ қилиш; 3. Устувор йўналиш: Иқтисодиётни ривожлантириш ва эркинлаштириш; 4. Устувор йўналиш: Ижтимоий соҳани ривожлантириш; 5. Устувор йўналиш: Хавфсизлик, диний бағрикенглик ва миллатлараро тотувлик, ўзаро манфаатли ва амалий ташқи сиёсат. 2017 йилнинг январь ойида суд тизими ислоҳотлари дастури тақдим этилди. Ислоҳотлар судлар мустақиллигини таъминлаш, обрўсини ошириш,
Давлат бошқаруви соҳасидаги кенг кўламли ислоҳотлар мавзуси дастлаб Президент Ш.Мирзиёевнинг 2017 йил парламентга қилган мурожаатида кўтарилган. Илгари сурилган ислоҳотларнинг кўпи айнан парламент ролига алоқадор бўлиб, бу борада у шундай деган эди: Мамлакатимиз парламенти ҳақиқий демократия мактабига, ислоҳотларнинг ташаббускори ва асосий ижрочисига айланиши зарур. Президент, шунингдек, Қонунчилик муаммолари ва парламент тадқиқотлари институтининг (ҚМПТИ) ташкил этилишига алоҳида тўхталиб ўтди: «Биз яқинда Олий Мажлис ҳузурида Қонунчилик муаммолари ва парламент тадқиқотлари институтини ташкил этдик». Ушбу институт Олий Мажлисга келаётган турли таклифларни чуқур таҳлил қиладиган, таъбир жоиз бўлса, элакдан ўтказадиган илмий марказ бўлиши лозим. 2017 йилда беш йиллик давр учун мўлжалланиб, сиёсатнинг устувор йўналишларини белгилаб берган беш йўналиш бўйича Ҳаракатлар стратегияси режаси эълон қилинди. Пировардида, ҳужжат миллий тараққиёт стратегиясига айланиб, ҳозирги пайтда жадал ислоҳотлар жараёнининг асосий таянчи бўлади. Ушбу стратегияда “устувор йўналишлар” сифатида таърифланувчи асосий мақсадлар тўплами қуйидагиларни қамраб олади: 1. Устувор йўналиш: Давлат ва жамият қурилиши тизимини такомиллаштириш; 2. Устувор йўналиш: Қонун устуворлигини таъминлаш ва суд-ҳуқуқ тизимини янада ислоҳ қилиш; 3. Устувор йўналиш: Иқтисодиётни ривожлантириш ва эркинлаштириш; 4. Устувор йўналиш: Ижтимоий соҳани ривожлантириш; 5. Устувор йўналиш: Хавфсизлик, диний бағрикенглик ва миллатлараро тотувлик, ўзаро манфаатли ва амалий ташқи сиёсат. 2017 йилнинг январь ойида суд тизими ислоҳотлари дастури тақдим этилди. Ислоҳотлар судлар мустақиллигини таъминлаш, обрўсини ошириш,
демократлаштириш ҳамда суд тизимини миллий ва халқаро амалиётларга асосланган ҳолда такомиллаштиришга қаратилган. 2017 йил декабрда Ўзбекистон Республикаси Президентининг Олий Мажлисга қилган Мурожаатномасида ислоҳ қилиниши лозим бўлган кўплаб соҳаларни, жумладан, “Давлат хизмати тўғрисида”ги Қонунни қайта кўриб чиқиш, ижро этувчи органлар фаолият ваколатлари ва вазифаларини аниқ белгилаб бериш, иқтисодиётга давлат аралашувини камайтириш ва бозор механизмларини иқтисодиётга янада кенг жорий этиш зарурлигини таъкидлаган. Бундан ташқари, Мурожаатномада парламентнинг қонунчилик ва назорат жараёнларидаги ролини ошириш таъкидланган. 2019 йилги Давлат дастурида парламент ҳузурида Давлат бюджети бошқармасини ташкил этиш кўзда тутилган бўлиб, у парламентни давлат молиясини бошқариш ва парламент назоратини қўллаб-қувватловчи бюджет, иқтисодиёт ва давлат молиясига алоқадор масалаларда мустақил, холис ва профессионал маслаҳат ва таҳлил билан таъминлашга қаратилган муассаса бўлади. У давлат бошқарувида замонавий менежмент воситалари ва усулларини жорий қилиш ҳамда инсон ресурсларини бошқариш тизимини ислоҳ қилишни назарда тутади. Қонунчилик палатаси 150 нафар депутатдан иборат: ҳозирги кунда 135 нафар депутат бир мандатлик сайлов округларида тўғридан-тўғри овоз бериш йўли билан сайланади. Охирги сайловларга қадар 15 нафар депутат Ўзбекистон Экологик ҳаракати томонидан сайланиб келган.6 Ислоҳотлар доирасида 2019 йил декабрь ойига белгиланган парламент сайловлари арафасида Ўзбекистон Экологик ҳаракатига ажратилган ўринлар бекор қилинади. 2017 йилда Президент томонидан илгари сурилган бу таклиф сиёсий-партиявий тизим ҳамда парламентдаги рақобатбардошликни кучайтиришга қаратилган. Шу сабабли 2019 йил январь ойида Ўзбекистон экологик партияси рўйхатдан ўтди.
демократлаштириш ҳамда суд тизимини миллий ва халқаро амалиётларга асосланган ҳолда такомиллаштиришга қаратилган. 2017 йил декабрда Ўзбекистон Республикаси Президентининг Олий Мажлисга қилган Мурожаатномасида ислоҳ қилиниши лозим бўлган кўплаб соҳаларни, жумладан, “Давлат хизмати тўғрисида”ги Қонунни қайта кўриб чиқиш, ижро этувчи органлар фаолият ваколатлари ва вазифаларини аниқ белгилаб бериш, иқтисодиётга давлат аралашувини камайтириш ва бозор механизмларини иқтисодиётга янада кенг жорий этиш зарурлигини таъкидлаган. Бундан ташқари, Мурожаатномада парламентнинг қонунчилик ва назорат жараёнларидаги ролини ошириш таъкидланган. 2019 йилги Давлат дастурида парламент ҳузурида Давлат бюджети бошқармасини ташкил этиш кўзда тутилган бўлиб, у парламентни давлат молиясини бошқариш ва парламент назоратини қўллаб-қувватловчи бюджет, иқтисодиёт ва давлат молиясига алоқадор масалаларда мустақил, холис ва профессионал маслаҳат ва таҳлил билан таъминлашга қаратилган муассаса бўлади. У давлат бошқарувида замонавий менежмент воситалари ва усулларини жорий қилиш ҳамда инсон ресурсларини бошқариш тизимини ислоҳ қилишни назарда тутади. Қонунчилик палатаси 150 нафар депутатдан иборат: ҳозирги кунда 135 нафар депутат бир мандатлик сайлов округларида тўғридан-тўғри овоз бериш йўли билан сайланади. Охирги сайловларга қадар 15 нафар депутат Ўзбекистон Экологик ҳаракати томонидан сайланиб келган.6 Ислоҳотлар доирасида 2019 йил декабрь ойига белгиланган парламент сайловлари арафасида Ўзбекистон Экологик ҳаракатига ажратилган ўринлар бекор қилинади. 2017 йилда Президент томонидан илгари сурилган бу таклиф сиёсий-партиявий тизим ҳамда парламентдаги рақобатбардошликни кучайтиришга қаратилган. Шу сабабли 2019 йил январь ойида Ўзбекистон экологик партияси рўйхатдан ўтди.
2020 йил 24 июнь куни Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёевнинг «Судлар фаолиятини янада такомиллаштириш ва одил судлов самарадорлигини оширишга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида» Қарори қабул қилинди. Унга кўра,сўнгги йилларда мамлакатимизда суд-ҳуқуқ тизимини янада такомиллаштириш, фуқаро ва тадбиркорларнинг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ишончли ҳимоя қилиш чораларини кучайтириш, одил судловни самарали таъминлаш ҳамда судьялар ҳамжамияти ролини ошириш бўйича изчил ишлар олиб борилмоқда. Амалга оширилган ишлар натижасида одил судлов жараёнида инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш даражаси янги босқичга чиқди. Хусусан, ноҳақ айбланган 2,3 мингга яқин киши оқланди, адашиб жиноят йўлига кириб қолгани сабабли озодликдан маҳрум қилиш жазосига ҳукм қилиниши мумкин бўлган 3,5 мингдан ортиқ ёшлар ва хотин-қизларга маҳалла ва жамоатчилик кафилликлари асосида енгилроқ жазолар тайинланиб, ўз оилалари бағрида қолдирилди, инсон ҳуқуқларини қўпол тарзда бузган 60 нафар ҳуқуқ-тартибот органи ходимлари жиноий жавобгарликка тортилди. Шу билан бирга, суд ҳимоясини таъминлашдаги ортиқча бюрократик тўсиқлар сақланиб қолаётганлиги, суд қарорларини қайта кўришнинг бир- бирини такрорловчи босқичлари мавжудлиги, инвесторлар ҳуқуқларининг суд ҳимоясида бўлиши етарли даражада ташкил этилмаганлиги ва бошқа бир қатор камчиликлар суд органларининг амалдаги тузилишини замон талаблари ва халқаро стандартларга мувофиқ қайта кўриб чиқишни тақозо этмоқда. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 24 январдаги Олий Мажлисга Мурожаатномасида суд-ҳуқуқ соҳасида белгиланган вазифаларни изчил амалга ошириш, фуқароларнинг одил судловга эришиш даражасини юксалтириш, ишларни судда кўриш сифатини ошириш ҳамда холис, адолатли ва қонуний суд қарорларини қабул қилиш учун тарафларнинг тенглиги ва тортишувчанлигини амалда таъминлаш механизмларини кенгайтириш мақсадида, Ўзбекистон Республикаси Олий суди томонидан Судьялар олий кенгаши ва судьялар ҳамжамияти билан биргаликда қонунчилик ташаббуси
2020 йил 24 июнь куни Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёевнинг «Судлар фаолиятини янада такомиллаштириш ва одил судлов самарадорлигини оширишга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида» Қарори қабул қилинди. Унга кўра,сўнгги йилларда мамлакатимизда суд-ҳуқуқ тизимини янада такомиллаштириш, фуқаро ва тадбиркорларнинг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ишончли ҳимоя қилиш чораларини кучайтириш, одил судловни самарали таъминлаш ҳамда судьялар ҳамжамияти ролини ошириш бўйича изчил ишлар олиб борилмоқда. Амалга оширилган ишлар натижасида одил судлов жараёнида инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш даражаси янги босқичга чиқди. Хусусан, ноҳақ айбланган 2,3 мингга яқин киши оқланди, адашиб жиноят йўлига кириб қолгани сабабли озодликдан маҳрум қилиш жазосига ҳукм қилиниши мумкин бўлган 3,5 мингдан ортиқ ёшлар ва хотин-қизларга маҳалла ва жамоатчилик кафилликлари асосида енгилроқ жазолар тайинланиб, ўз оилалари бағрида қолдирилди, инсон ҳуқуқларини қўпол тарзда бузган 60 нафар ҳуқуқ-тартибот органи ходимлари жиноий жавобгарликка тортилди. Шу билан бирга, суд ҳимоясини таъминлашдаги ортиқча бюрократик тўсиқлар сақланиб қолаётганлиги, суд қарорларини қайта кўришнинг бир- бирини такрорловчи босқичлари мавжудлиги, инвесторлар ҳуқуқларининг суд ҳимоясида бўлиши етарли даражада ташкил этилмаганлиги ва бошқа бир қатор камчиликлар суд органларининг амалдаги тузилишини замон талаблари ва халқаро стандартларга мувофиқ қайта кўриб чиқишни тақозо этмоқда. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 24 январдаги Олий Мажлисга Мурожаатномасида суд-ҳуқуқ соҳасида белгиланган вазифаларни изчил амалга ошириш, фуқароларнинг одил судловга эришиш даражасини юксалтириш, ишларни судда кўриш сифатини ошириш ҳамда холис, адолатли ва қонуний суд қарорларини қабул қилиш учун тарафларнинг тенглиги ва тортишувчанлигини амалда таъминлаш механизмларини кенгайтириш мақсадида, Ўзбекистон Республикаси Олий суди томонидан Судьялар олий кенгаши ва судьялар ҳамжамияти билан биргаликда қонунчилик ташаббуси
асосида суд тизимида 2021 йил 1 январдан бошлаб қуйидаги ташкилий- тузилмавий ўзгаришларни амалга оширишни назарда тутувчи қонун лойиҳаси ишлаб чиқилди. Сўнгги йилларда амалга оширилган ислоҳотлар ижтимоий тараққиётда нодавлат секторининг аҳамиятини яққол кўрсатмоқда. Бугунги кунда энг чекка ҳудудда яшаётган фуқаро билан мамлакат раҳбари ўртасида алоқани таъминлашда айнан нодавлат сектори энг самарали механизм сифатида намоён бўлаётганига гувоҳ бўлмоқдамиз. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 58-моддасига кўра, давлат жамоат бирлашмаларининг манфаатларини таъминлайди, уларга ижтимоий ҳаётда иштирок этиш учун тенг ҳуқуқий имкониятлар яратиб беради. Бу борада нодавлат нотижорат ташкилотларининг демократик жараёнлардаги иштирокини ҳуқуқий таъминлаш, уларга қўшимча шарт- шароитлар яратиш мамлакатимизни ижтимоий-сиёсий ривожлантиришнинг ғоят муҳим шарти ҳисобланади. Ўзбекистон Республикаси Бирингчи Президенти Ислом Каримов 2010 йил 12 ноябрдаги Олий Мажлис палаталарининг қўшма мажлисида илгари сурган Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантиришга оид концепцияда бошқа соҳалар қатори фуқаролик жамияти институтлари, хусусан, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларининг ваколатларини кенгайтиришга қаратилган қонунчиликни такомиллаштириш устувор вазифалардан бири эканини алоҳида таъкидлади. Чунончи, концепцияда фуқаролик жамияти институтлари фаолиятини янада ривожлантириш, амалга оширилаётган изчил ислоҳотларнинг очиқ-ошкоралиги ва самарадорлигини таъминлашда, уларнинг ҳуқуқий демократик давлат қуришдаги ролини кучайтиришда «Ижтимоий шериклик тўғрисида»ги қонун қабул қилиниши лозимлиги алоҳида таъкидланди. Бу қонун, энг аввало, ижтимоий, иқтисодий, гуманитар соҳаларда давлат
асосида суд тизимида 2021 йил 1 январдан бошлаб қуйидаги ташкилий- тузилмавий ўзгаришларни амалга оширишни назарда тутувчи қонун лойиҳаси ишлаб чиқилди. Сўнгги йилларда амалга оширилган ислоҳотлар ижтимоий тараққиётда нодавлат секторининг аҳамиятини яққол кўрсатмоқда. Бугунги кунда энг чекка ҳудудда яшаётган фуқаро билан мамлакат раҳбари ўртасида алоқани таъминлашда айнан нодавлат сектори энг самарали механизм сифатида намоён бўлаётганига гувоҳ бўлмоқдамиз. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 58-моддасига кўра, давлат жамоат бирлашмаларининг манфаатларини таъминлайди, уларга ижтимоий ҳаётда иштирок этиш учун тенг ҳуқуқий имкониятлар яратиб беради. Бу борада нодавлат нотижорат ташкилотларининг демократик жараёнлардаги иштирокини ҳуқуқий таъминлаш, уларга қўшимча шарт- шароитлар яратиш мамлакатимизни ижтимоий-сиёсий ривожлантиришнинг ғоят муҳим шарти ҳисобланади. Ўзбекистон Республикаси Бирингчи Президенти Ислом Каримов 2010 йил 12 ноябрдаги Олий Мажлис палаталарининг қўшма мажлисида илгари сурган Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантиришга оид концепцияда бошқа соҳалар қатори фуқаролик жамияти институтлари, хусусан, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларининг ваколатларини кенгайтиришга қаратилган қонунчиликни такомиллаштириш устувор вазифалардан бири эканини алоҳида таъкидлади. Чунончи, концепцияда фуқаролик жамияти институтлари фаолиятини янада ривожлантириш, амалга оширилаётган изчил ислоҳотларнинг очиқ-ошкоралиги ва самарадорлигини таъминлашда, уларнинг ҳуқуқий демократик давлат қуришдаги ролини кучайтиришда «Ижтимоий шериклик тўғрисида»ги қонун қабул қилиниши лозимлиги алоҳида таъкидланди. Бу қонун, энг аввало, ижтимоий, иқтисодий, гуманитар соҳаларда давлат
идоралари билан бирга, фуқаролик жамияти институтларининг ўзаро ҳамкорлигини назарда тутади. Яъни жамият ҳаётининг турли йўналишларида истиқболли дастурлар, лойиҳаларни амалга оширишда нодавлат нотижорат ташкилотларининг иштирок этишлари учун муҳим ҳуқуқий асос бўлиб хизмат қилади. Бошқача айтганда, мазкур қонун ҳудудларни ҳар томонлама ривожлантириш, турли ижтимоий масалалар ечимини нодавлат ташкилотлар ҳамкорлигида ҳал этишга шароит яратади. Таъкидлаш жоизки, мамлакатимизда ижтимоий шерикликни тартибга солишга қаратилган айрим қоидалар тегишли қонун ҳужжатларида назарда тутилган. Хусусан, «Жамоат фондлари тўғрисида»ги қонуннинг 8-моддасида фондларнинг давлат органлари билан ўзаро муносабатлари ижтимоий шериклик, юридик ва жисмоний шахсларнинг ҳуқуқлари ҳамда қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш асосида қурилади. Давлат органлари фондларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларига риоя этилишини таъминлайдилар, фондларнинг ижтимоий аҳамиятга молик дастурлари ва лойиҳаларини қўллаб-қувватлашлари мумкин. Қолаверса, давлат органлари ва уларнинг мансабдор шахслари фондлар фаолиятига аралашишига, шунингдек, фондларнинг давлат органлари фаолиятига аралашишига йўл қўйилмайди, дея белгиланган. Шу билан бирга, Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодексининг 28- моддасида иш берувчиларнинг жамоат бирлашмалари ихтиёрий жамоат ташкилотлари сифатида тузилади ва иш олиб боради, уларнинг мақсади иқтисодиётни ва тадбиркорлик ташаббусини ривожлантириш ҳамда самарадорлигини ошириш, шунингдек, давлат ҳокимияти ва бошқарув органларида, касаба уюшмалари, ходимларнинг бошқа вакиллик органлари билан ўзаро муносабатларда корхоналар ва улар мулкдорларининг манфаатларини ифода этиш йўли билан ижтимоий шерикликни амалга ошириш, хўжалик ва меҳнатга оид муносабатлар соҳасида уларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилишдан иборатдир, деб кўрсатилган. Ушбу кодекснинг
идоралари билан бирга, фуқаролик жамияти институтларининг ўзаро ҳамкорлигини назарда тутади. Яъни жамият ҳаётининг турли йўналишларида истиқболли дастурлар, лойиҳаларни амалга оширишда нодавлат нотижорат ташкилотларининг иштирок этишлари учун муҳим ҳуқуқий асос бўлиб хизмат қилади. Бошқача айтганда, мазкур қонун ҳудудларни ҳар томонлама ривожлантириш, турли ижтимоий масалалар ечимини нодавлат ташкилотлар ҳамкорлигида ҳал этишга шароит яратади. Таъкидлаш жоизки, мамлакатимизда ижтимоий шерикликни тартибга солишга қаратилган айрим қоидалар тегишли қонун ҳужжатларида назарда тутилган. Хусусан, «Жамоат фондлари тўғрисида»ги қонуннинг 8-моддасида фондларнинг давлат органлари билан ўзаро муносабатлари ижтимоий шериклик, юридик ва жисмоний шахсларнинг ҳуқуқлари ҳамда қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш асосида қурилади. Давлат органлари фондларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларига риоя этилишини таъминлайдилар, фондларнинг ижтимоий аҳамиятга молик дастурлари ва лойиҳаларини қўллаб-қувватлашлари мумкин. Қолаверса, давлат органлари ва уларнинг мансабдор шахслари фондлар фаолиятига аралашишига, шунингдек, фондларнинг давлат органлари фаолиятига аралашишига йўл қўйилмайди, дея белгиланган. Шу билан бирга, Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодексининг 28- моддасида иш берувчиларнинг жамоат бирлашмалари ихтиёрий жамоат ташкилотлари сифатида тузилади ва иш олиб боради, уларнинг мақсади иқтисодиётни ва тадбиркорлик ташаббусини ривожлантириш ҳамда самарадорлигини ошириш, шунингдек, давлат ҳокимияти ва бошқарув органларида, касаба уюшмалари, ходимларнинг бошқа вакиллик органлари билан ўзаро муносабатларда корхоналар ва улар мулкдорларининг манфаатларини ифода этиш йўли билан ижтимоий шерикликни амалга ошириш, хўжалик ва меҳнатга оид муносабатлар соҳасида уларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилишдан иборатдир, деб кўрсатилган. Ушбу кодекснинг
52-моддасида эса, жамоа келишувларида ижтимоий шериклик ҳамда уч тарафлама ҳамкорликни ривожлантириш, жамоа шартномаларини тузишга кўмаклашиш, меҳнат низоларининг олдини олиш, меҳнат интизомини мустаҳкамлаш тўғрисидаги қоидалар назарда тутилиши мумкин, дейилган. Шуни алоҳида айтиш керакки, юқорида санаб ўтилган қонун ҳужжатларида фақат умумий нормалар белгиланган бўлиб, ижтимоий шерикликни амалга оширишнинг аниқ механизми ва тартиби етарли даражада эмас. Бу эса махсус қонун лойиҳасини тайёрлаш ҳамда қайта тайёрлашни тақозо этади. Хусусан, «Ижтимоий шериклик тўғрисида»ги қонунни қабул қилиш ва унда бир қатор нормаларни акс эттириш айни муддаодир. Энг аввало, ушбу қонунда ишлатиладиган асосий тушунчалар таърифини, амалга ошириш механизмини, предметини, ижтимоий шерикликнинг шартномавий- ҳуқуқий шаклини, ўз навбатида, субъектларини ўз ичига оладиган умумий қоидаларни белгилаш лозим. Айни пайтда қонуннинг мақсади сифатида фуқаролик жамияти институтлари ўртасида ҳамкорликнинг турли хил шаклларини ривожлантириш соҳасидаги муносабатларни тартибга солиш, Ўзбекистон тарихи ва маданиятининг ёдгорликларидан биргаликда фойдаланиш, уларни ҳимоя қилиш ва тиклаш, ўзбек халқининг маънавий анъаналарини ва урф- одатларини, шунингдек, миллий маданий ўзига хослигини сақлаб қолиш ва уни ривожлантириш, хайрия фаолиятини тараққий эттириш каби муносабатлар бўлиши мақсадга мувофиқ. Бугунги кунда республикамизда жамият ҳаётининг турли соҳаларида 5 мингтадан зиёд нодавлат нотижорат ташкилоти фаолият юритаётир. Бу 2000 йилдагига қараганда 2,5 баробарга кўп, дегани. Улар қаторида «Камолот» ЁИҲ, Ўзбекистон Хотин-қизлар қўмитаси, «Соғлом авлод учун», «Нуроний» жамғармалари, «Ижод» фонди, Нодавлат нотижорат ташкилотлар миллий ассоциацияси ва бошқа жамоат ташкилотларини санаб ўтиш мумкин. Биргина,
52-моддасида эса, жамоа келишувларида ижтимоий шериклик ҳамда уч тарафлама ҳамкорликни ривожлантириш, жамоа шартномаларини тузишга кўмаклашиш, меҳнат низоларининг олдини олиш, меҳнат интизомини мустаҳкамлаш тўғрисидаги қоидалар назарда тутилиши мумкин, дейилган. Шуни алоҳида айтиш керакки, юқорида санаб ўтилган қонун ҳужжатларида фақат умумий нормалар белгиланган бўлиб, ижтимоий шерикликни амалга оширишнинг аниқ механизми ва тартиби етарли даражада эмас. Бу эса махсус қонун лойиҳасини тайёрлаш ҳамда қайта тайёрлашни тақозо этади. Хусусан, «Ижтимоий шериклик тўғрисида»ги қонунни қабул қилиш ва унда бир қатор нормаларни акс эттириш айни муддаодир. Энг аввало, ушбу қонунда ишлатиладиган асосий тушунчалар таърифини, амалга ошириш механизмини, предметини, ижтимоий шерикликнинг шартномавий- ҳуқуқий шаклини, ўз навбатида, субъектларини ўз ичига оладиган умумий қоидаларни белгилаш лозим. Айни пайтда қонуннинг мақсади сифатида фуқаролик жамияти институтлари ўртасида ҳамкорликнинг турли хил шаклларини ривожлантириш соҳасидаги муносабатларни тартибга солиш, Ўзбекистон тарихи ва маданиятининг ёдгорликларидан биргаликда фойдаланиш, уларни ҳимоя қилиш ва тиклаш, ўзбек халқининг маънавий анъаналарини ва урф- одатларини, шунингдек, миллий маданий ўзига хослигини сақлаб қолиш ва уни ривожлантириш, хайрия фаолиятини тараққий эттириш каби муносабатлар бўлиши мақсадга мувофиқ. Бугунги кунда республикамизда жамият ҳаётининг турли соҳаларида 5 мингтадан зиёд нодавлат нотижорат ташкилоти фаолият юритаётир. Бу 2000 йилдагига қараганда 2,5 баробарга кўп, дегани. Улар қаторида «Камолот» ЁИҲ, Ўзбекистон Хотин-қизлар қўмитаси, «Соғлом авлод учун», «Нуроний» жамғармалари, «Ижод» фонди, Нодавлат нотижорат ташкилотлар миллий ассоциацияси ва бошқа жамоат ташкилотларини санаб ўтиш мумкин. Биргина,
Ўзбекистон нодавлат нотижорат ташкилотлари миллий ассоциацияси 400 дан ортиқ ташкилотни ўз сафида бирлаштирган. Умуман, ижтимоий шериклик — турли хил фикрга эга бўлган фуқаролар ва турлигуруҳларнинг умумий мақсад йўлидаги ҳамжиҳатлигидир. Турли мақсадга эгабўлган инсонларни бир мақсад йўлида бирлаштириш мураккаб вазифадир. АммоВатан равнақи, юрт тинчлиги ва халқ фаровонлигига эришишда ана шу эзгу ғоялар,пок мақсад ва ниятлар якдиллашуви муҳим аҳамият касб этади. Қолаверса,ижтимоий шериклик жамиятда сиёсий кучлар ва ижтимоий қатламларнингҳамжиҳатлиги, турли миллат, ирқ ва дин вакилларининг ўзаро ҳамкорлиги, илғорғояларнинг ўзаро уйғунлиги, ҳар бир шахс ўзининг фуқаролик бурчини ҳис этиши,жамиятдаги тинчлик ва барқарорлик асосида шаклланади, ривожланади. Концепцияда илгари сурилган «Ижтимоийшериклик тўғрисида»ги қонуннинг қабул қилиниши ижтимоий-иқтисодийтараққиёт дастурларини амалга оширишда, гуманитар муаммоларни ҳал этишда,мамлакат аҳолиси турли қатламларининг ҳуқуқи, эркинликлари ва манфаатлариниҳимоя қилишда нодавлат нотижорат органларининг давлат ҳокимияти органларибилан ўзаро муносабати ташкилий-ҳуқуқий механизмларинитакомиллаштиришнинг тўлақонли ҳуқуқий таянчи бўлиб хизмат қилади. Ўзбек жамиятида жамоа бўлиб яшашнинг энг олий шакли маҳалладир. Ўзини ўзи бошқаришнинг мазкур шакли асрлар оша яшаб келмоқда. Маҳалла мамлакатимизда кўп асрлардан буён мавжуд бўлса-да, Ўзбекистон давлат мустақиллигидан кейингина муносиб ижтимоий-ҳуқуқий мақомга эга бўлди. 1992 йил 12 сентябрда Ўзбекистон Республикаси биринчи Президенти И.А.Каримовнинг Фармони билан “Маҳалла” Республика ҳайрия жамғармаси ташкил этилгани, 1993 йил 2 сентябрда “Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш
Ўзбекистон нодавлат нотижорат ташкилотлари миллий ассоциацияси 400 дан ортиқ ташкилотни ўз сафида бирлаштирган. Умуман, ижтимоий шериклик — турли хил фикрга эга бўлган фуқаролар ва турлигуруҳларнинг умумий мақсад йўлидаги ҳамжиҳатлигидир. Турли мақсадга эгабўлган инсонларни бир мақсад йўлида бирлаштириш мураккаб вазифадир. АммоВатан равнақи, юрт тинчлиги ва халқ фаровонлигига эришишда ана шу эзгу ғоялар,пок мақсад ва ниятлар якдиллашуви муҳим аҳамият касб этади. Қолаверса,ижтимоий шериклик жамиятда сиёсий кучлар ва ижтимоий қатламларнингҳамжиҳатлиги, турли миллат, ирқ ва дин вакилларининг ўзаро ҳамкорлиги, илғорғояларнинг ўзаро уйғунлиги, ҳар бир шахс ўзининг фуқаролик бурчини ҳис этиши,жамиятдаги тинчлик ва барқарорлик асосида шаклланади, ривожланади. Концепцияда илгари сурилган «Ижтимоийшериклик тўғрисида»ги қонуннинг қабул қилиниши ижтимоий-иқтисодийтараққиёт дастурларини амалга оширишда, гуманитар муаммоларни ҳал этишда,мамлакат аҳолиси турли қатламларининг ҳуқуқи, эркинликлари ва манфаатлариниҳимоя қилишда нодавлат нотижорат органларининг давлат ҳокимияти органларибилан ўзаро муносабати ташкилий-ҳуқуқий механизмларинитакомиллаштиришнинг тўлақонли ҳуқуқий таянчи бўлиб хизмат қилади. Ўзбек жамиятида жамоа бўлиб яшашнинг энг олий шакли маҳалладир. Ўзини ўзи бошқаришнинг мазкур шакли асрлар оша яшаб келмоқда. Маҳалла мамлакатимизда кўп асрлардан буён мавжуд бўлса-да, Ўзбекистон давлат мустақиллигидан кейингина муносиб ижтимоий-ҳуқуқий мақомга эга бўлди. 1992 йил 12 сентябрда Ўзбекистон Республикаси биринчи Президенти И.А.Каримовнинг Фармони билан “Маҳалла” Республика ҳайрия жамғармаси ташкил этилгани, 1993 йил 2 сентябрда “Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш
органлари тўғрисида”ги Қонун қабул қилинишининг ўзиёқ маҳалла институтининг давлат томонидан қўллаб-қувватланаётганлигини ёрқин далилидир. 1995 йил 21 декабрда тасдиқланган Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик кодексига ҳам маҳалла ҳақида алоҳида модда киритилган бўлиб (78-модда), унда қайд этилганидек, “Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари юридик шахс сифатида фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларнинг қатнашчиларидир”. Жамият тараққиёти такомиллашган сари ҳамда бозор муносабатларига ўтиш даврида, айниқса, фуқаролик жамиятининг вужудга келиши билан ушбу Қонунни маълум нормалар билан тўлдириш эҳтиёжи сезилди. Шу боисдан 1999 йил 14 апрелда Ўзбекистон Республикасининг “Фуқароларнинг ўзини- ўзи бошқариш органлари тўғрисида” янги таҳрирдаги Қонуни қабул қилинди. Фуқаролар ўзини ўзи бошқариш органлари фаолиятини такомиллаштиришга қаратилган ҳужжатлар жумласига Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1998 йил 23 апрелдаги “Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларини қўллаб-қувватлаш тўғрисида”ги Фармони, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1999 йил 19 апрелдаги “Маҳалла посбони” жамоат тузилмалари ва Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари ҳузуридаги яраштириш комиссиялари тўғрисидаги Низомларни тасдиқлаш ҳақида”ги қарори мамлакатимизда фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари тизимининг ривожланишида муҳим роль ўйнади. Конституциянинг 100-моддасида маҳаллий ҳокимият органлари ихтиёрига берилган ваколатли ҳуқуқлар: қонунийликни, ҳуқуқий тартиботни ва фуқароларнинг хавфсизлигини таъминлаш; ҳудудларни иқтисодий, ижтимоий ва маданий ривожлантириш; атроф-муҳитни муҳофаза қилиш; маҳаллий коммунал хўжаликка раҳбарлик қилиш; фуқаролик ҳолати актларини қайд этишни таъминлаш; норматив ҳужжатларни қабул қилиш ва қонунларига зид келмайдиган бошқа ваколатларни амалга ошириш; маҳаллий бюджетни шакллантириш ва уни ижро этиш, маҳаллий солиқлар, йиғимларни белгилаш, бюджетдан ташқари жамғармаларни ҳосил қилишдир.
органлари тўғрисида”ги Қонун қабул қилинишининг ўзиёқ маҳалла институтининг давлат томонидан қўллаб-қувватланаётганлигини ёрқин далилидир. 1995 йил 21 декабрда тасдиқланган Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик кодексига ҳам маҳалла ҳақида алоҳида модда киритилган бўлиб (78-модда), унда қайд этилганидек, “Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари юридик шахс сифатида фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларнинг қатнашчиларидир”. Жамият тараққиёти такомиллашган сари ҳамда бозор муносабатларига ўтиш даврида, айниқса, фуқаролик жамиятининг вужудга келиши билан ушбу Қонунни маълум нормалар билан тўлдириш эҳтиёжи сезилди. Шу боисдан 1999 йил 14 апрелда Ўзбекистон Республикасининг “Фуқароларнинг ўзини- ўзи бошқариш органлари тўғрисида” янги таҳрирдаги Қонуни қабул қилинди. Фуқаролар ўзини ўзи бошқариш органлари фаолиятини такомиллаштиришга қаратилган ҳужжатлар жумласига Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1998 йил 23 апрелдаги “Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларини қўллаб-қувватлаш тўғрисида”ги Фармони, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1999 йил 19 апрелдаги “Маҳалла посбони” жамоат тузилмалари ва Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари ҳузуридаги яраштириш комиссиялари тўғрисидаги Низомларни тасдиқлаш ҳақида”ги қарори мамлакатимизда фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари тизимининг ривожланишида муҳим роль ўйнади. Конституциянинг 100-моддасида маҳаллий ҳокимият органлари ихтиёрига берилган ваколатли ҳуқуқлар: қонунийликни, ҳуқуқий тартиботни ва фуқароларнинг хавфсизлигини таъминлаш; ҳудудларни иқтисодий, ижтимоий ва маданий ривожлантириш; атроф-муҳитни муҳофаза қилиш; маҳаллий коммунал хўжаликка раҳбарлик қилиш; фуқаролик ҳолати актларини қайд этишни таъминлаш; норматив ҳужжатларни қабул қилиш ва қонунларига зид келмайдиган бошқа ваколатларни амалга ошириш; маҳаллий бюджетни шакллантириш ва уни ижро этиш, маҳаллий солиқлар, йиғимларни белгилаш, бюджетдан ташқари жамғармаларни ҳосил қилишдир.
Вилоятлар ҳокимлари ва Тошкент шаҳар ҳокими Президент томонидан тайинланади ва лавозимидан озод қилинади. Туман ва шаҳарларнинг ҳокимлари тегишли вилоят ҳокимлари томонидан тайинланади. Шаҳарлардаги туманларнинг ҳокимлари тегишли шаҳар ҳокимлари томонидан тайинланади ва ишдан озод қилинади. Вилоят, туман ва шаҳар ҳокимларининг қарорлари Халқ депутатлари кенгашлари томонидан тасдиқланади. Халқ депутатлари маҳаллий Кенгашлари давлат ҳокимиятининг вакиллик идораси бўлиб, ҳудудни ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришга раҳбарлик қилади. Халқ депутатлари маҳаллий Кенгашларига: шаҳарлардаги туман, шаҳар ва вилоят Кенгашлари киради. Мустақиллик йилларида ҳокимлик институтининг ташкил қилиниши ҳудудий бошқарув тизимининг мувофиқлашиши ва механизмининг аниқ фаолият кўрсатишида муҳим қадам бўлди. 1993 йил 2 сентябрдаги “Ўзбекистон Республикасида маҳаллий ҳокимият идораларини қайта ташкил этиш тўғрисида”ги Қонун бу борада тегишли ҳуқуқий ҳужжат вазифасини ўтади. Қорақалпоғистон Республикасида халқ депутатлари туман, шаҳар Кенгашлари ва тегишли ҳокимларнинг фаолияти Ўзбекистон Конституцияси, “Маҳаллий давлат ҳокимияти тўғрисида”ги Қонун ва Қорақалпоғистон Қонунлари билан тартибга солинадиган бўлди. 1994 йил 4 январда Олий Кенгашнинг 9-сессиясида “Ўзбекистон Республикасида маҳаллий ҳокимият идораларини қайта ташкил этиш тўғрисида”ги Қонун қабул қилинди. Тошкент шаҳри ва 12 вилоятда 1992 йил давомида Президент тавсияси асосида биринчи марта ҳокимлар тайинландилар. 1995 йил сентябрда Президент ҳузуридаги Давлат ва жамият қурилиши Академияси ташкил қилинди. Ушбу академияда ўтган фаолият йиллари давомида 2000 га яқин раҳбар ва тегишли мутахассис кадрлар ўз малакаларини оширдилар. Республика Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг 2018 йил 30 майдаги
Вилоятлар ҳокимлари ва Тошкент шаҳар ҳокими Президент томонидан тайинланади ва лавозимидан озод қилинади. Туман ва шаҳарларнинг ҳокимлари тегишли вилоят ҳокимлари томонидан тайинланади. Шаҳарлардаги туманларнинг ҳокимлари тегишли шаҳар ҳокимлари томонидан тайинланади ва ишдан озод қилинади. Вилоят, туман ва шаҳар ҳокимларининг қарорлари Халқ депутатлари кенгашлари томонидан тасдиқланади. Халқ депутатлари маҳаллий Кенгашлари давлат ҳокимиятининг вакиллик идораси бўлиб, ҳудудни ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришга раҳбарлик қилади. Халқ депутатлари маҳаллий Кенгашларига: шаҳарлардаги туман, шаҳар ва вилоят Кенгашлари киради. Мустақиллик йилларида ҳокимлик институтининг ташкил қилиниши ҳудудий бошқарув тизимининг мувофиқлашиши ва механизмининг аниқ фаолият кўрсатишида муҳим қадам бўлди. 1993 йил 2 сентябрдаги “Ўзбекистон Республикасида маҳаллий ҳокимият идораларини қайта ташкил этиш тўғрисида”ги Қонун бу борада тегишли ҳуқуқий ҳужжат вазифасини ўтади. Қорақалпоғистон Республикасида халқ депутатлари туман, шаҳар Кенгашлари ва тегишли ҳокимларнинг фаолияти Ўзбекистон Конституцияси, “Маҳаллий давлат ҳокимияти тўғрисида”ги Қонун ва Қорақалпоғистон Қонунлари билан тартибга солинадиган бўлди. 1994 йил 4 январда Олий Кенгашнинг 9-сессиясида “Ўзбекистон Республикасида маҳаллий ҳокимият идораларини қайта ташкил этиш тўғрисида”ги Қонун қабул қилинди. Тошкент шаҳри ва 12 вилоятда 1992 йил давомида Президент тавсияси асосида биринчи марта ҳокимлар тайинландилар. 1995 йил сентябрда Президент ҳузуридаги Давлат ва жамият қурилиши Академияси ташкил қилинди. Ушбу академияда ўтган фаолият йиллари давомида 2000 га яқин раҳбар ва тегишли мутахассис кадрлар ўз малакаларини оширдилар. Республика Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг 2018 йил 30 майдаги
қарорида истиқболли бошқарув кадрлар фаолиятини такомиллаштиришда мазкур академиянинг ўрни ва роли алоҳида белгилаб қўйилди. Жамиятни демократлаштириш, ҳуқуқий фуқаролик жамиятини барпо этиш - Ўзбекистон истиқболда танлаган бош стратегик йўл бўлиб ҳисобланади. Ўзбекистон учун анъанавий шарқ фалсафаси ва ислом дини таълимотларини акс эттирувчи ҳамжиҳатлик, тотувлик, бағрикенглик ғоялари ҳамда жамоатчилик фикрининг устуворлигига таянувчи шарқона демократик қадриятлар асос қилиб олинди. Шубҳасиз ўз-ўзини бошқарув тизимида анъанавий маҳалла институтининг ўрни ва роли катта аҳамият касб этади. Тарихий жиҳатдан маҳалла кишиларни ҳамжиҳатликка, тотувлик, ўзаро ҳайриҳоҳлик орган бўлиб келган. «Маҳалла» сўзиасли арабча “жой”, “ўрин”, маъносини англатади. Республика Конституциясининг 105-моддасида шаҳарча, қишлоқ ва овуллардаги маҳаллаларда фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқаришнингҳуқуқий ўрни белгилаб қўйилган. Ўзини-ўзи бошқариш органларини ташкил қилишда 1993 йил сентябрда Олий Кенгаш 12-сессиясида қабул қилинган “Фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органлари тўғрисида”ги Қонун алоҳида аҳамиятга эга бўлди. Президентнинг 1992 йил 12 сентябрда “Маҳалла” хайрия жамғармасини ташкил этиш ва 1992 йил 8 октябрда хайрия жамғармасига маблағ ажратиш тўғрисидаги Фармонлари маҳаллаларга ҳомийликни ташкил этишда катта аҳамиятга эга бўлди. Йирик шаҳарларда кўп қаватли уйлар жойлашган кварталларга 1992 йил бошларидан маҳалла мақоми берилиб, тарихий номлар берилди, фуқаролар йиғини ўтказилиб, маҳалла оқсоқоли ва масъул котиблар сайланди. Совет даврида тузилган қишлоқ ва посёлка (шаҳарча)ларда вакиллик бошқарув органлари қишлоқ ёки посёлка советлари деб аталган, улар мустақил ҳокимият органи бўлмай, халқ депутатлари туман ёки шаҳар кенгашлари, уларнинг ижроия қўмиталарига бўйсунар эди. Мустақил бўлгач маҳаллий ўзини ўзи
қарорида истиқболли бошқарув кадрлар фаолиятини такомиллаштиришда мазкур академиянинг ўрни ва роли алоҳида белгилаб қўйилди. Жамиятни демократлаштириш, ҳуқуқий фуқаролик жамиятини барпо этиш - Ўзбекистон истиқболда танлаган бош стратегик йўл бўлиб ҳисобланади. Ўзбекистон учун анъанавий шарқ фалсафаси ва ислом дини таълимотларини акс эттирувчи ҳамжиҳатлик, тотувлик, бағрикенглик ғоялари ҳамда жамоатчилик фикрининг устуворлигига таянувчи шарқона демократик қадриятлар асос қилиб олинди. Шубҳасиз ўз-ўзини бошқарув тизимида анъанавий маҳалла институтининг ўрни ва роли катта аҳамият касб этади. Тарихий жиҳатдан маҳалла кишиларни ҳамжиҳатликка, тотувлик, ўзаро ҳайриҳоҳлик орган бўлиб келган. «Маҳалла» сўзиасли арабча “жой”, “ўрин”, маъносини англатади. Республика Конституциясининг 105-моддасида шаҳарча, қишлоқ ва овуллардаги маҳаллаларда фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқаришнингҳуқуқий ўрни белгилаб қўйилган. Ўзини-ўзи бошқариш органларини ташкил қилишда 1993 йил сентябрда Олий Кенгаш 12-сессиясида қабул қилинган “Фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органлари тўғрисида”ги Қонун алоҳида аҳамиятга эга бўлди. Президентнинг 1992 йил 12 сентябрда “Маҳалла” хайрия жамғармасини ташкил этиш ва 1992 йил 8 октябрда хайрия жамғармасига маблағ ажратиш тўғрисидаги Фармонлари маҳаллаларга ҳомийликни ташкил этишда катта аҳамиятга эга бўлди. Йирик шаҳарларда кўп қаватли уйлар жойлашган кварталларга 1992 йил бошларидан маҳалла мақоми берилиб, тарихий номлар берилди, фуқаролар йиғини ўтказилиб, маҳалла оқсоқоли ва масъул котиблар сайланди. Совет даврида тузилган қишлоқ ва посёлка (шаҳарча)ларда вакиллик бошқарув органлари қишлоқ ёки посёлка советлари деб аталган, улар мустақил ҳокимият органи бўлмай, халқ депутатлари туман ёки шаҳар кенгашлари, уларнинг ижроия қўмиталарига бўйсунар эди. Мустақил бўлгач маҳаллий ўзини ўзи
бошқариш тизими тубдан ислоҳ қилинди, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари тизими давлат ҳокимияти тизимидан ажратиш томон йўл тутилди. 1994 йил 12 мингдан ортиқ ўзини ўзи бошқариш органлари шакллантирилди, 2001 йил уларнинг сони 7847 тани ташкил этди. 1999 йил 14 апрелда қабул қилинган “Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари тўғрисида”ги янги таҳрирдаги Қонунда ўзини ўзи бошқариш органларининг ваколатлари ва ҳуқуқи кенгайтирилди. Фуқаролик жамияти институтлари тизимида ўзини ўзи бошқариш органларининг ўрни беқиёсдир. Зеро, бошқа мамлакатлардан фарқли ўлароқ, маҳалла институти юртимизда минг йиллар давомида синалган ва чуқур илдиз отган, аҳолини бирлаштириб турадиган ижтимоий ҳодиса сифатида ривожланиб келмоқда. Айниқса, унинг ҳозирги бозор иқтисодиётига ўтиш шароитида халқимизнинг урф- одатлари, анъаналари ва қадриятларини сақлаб қолиш, уларни жипслаштириш кафолати сифатида майдонга чиқаётганлигини яққол кўриб турибмиз. Маҳалланинг тузилмаси ва функцияси вазиятга қараб ўзгариб турган, аммо у ўзини ўзи бошқариш тамойилини сақлаб қолган, ўз ҳудудида истиқомат қилувчи кишилар ўртасида ижтимоий-иқтисодий муносабатларни мувофиқлаштириб турган. Маҳалла ўзини ўзи бошқариш органларининг энг ёрқин кўриниши, айни пайтда фуқаролик жамиятининг асоси ва таянчи деб тан олинганлиги билан ҳам ўзининг юксак мавқеига эга. У юксак маданият ва кишилар ўртасидаги муносабатлар маънавиятига асосланади. Мустақиллик йиллари мобайнида жамиятдаги бошқарув тизимларини ислоҳ қилиш, давлат вазифаларини жамоат ташкилотларига босқичма-босқич ўтказиш, яъни кучли давлатдан кучли жамиятга ўтиш борасидаги ишлар изчил давом эттирилмоқда. Ушбу жараёнда фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари ва уларнинг асосий негизини ташкил этувчи маҳалла институти фуқаролик жамияти институтларининг энг муҳим бўғини сифатида муҳим аҳамиятга эга бўлмоқда.
бошқариш тизими тубдан ислоҳ қилинди, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари тизими давлат ҳокимияти тизимидан ажратиш томон йўл тутилди. 1994 йил 12 мингдан ортиқ ўзини ўзи бошқариш органлари шакллантирилди, 2001 йил уларнинг сони 7847 тани ташкил этди. 1999 йил 14 апрелда қабул қилинган “Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари тўғрисида”ги янги таҳрирдаги Қонунда ўзини ўзи бошқариш органларининг ваколатлари ва ҳуқуқи кенгайтирилди. Фуқаролик жамияти институтлари тизимида ўзини ўзи бошқариш органларининг ўрни беқиёсдир. Зеро, бошқа мамлакатлардан фарқли ўлароқ, маҳалла институти юртимизда минг йиллар давомида синалган ва чуқур илдиз отган, аҳолини бирлаштириб турадиган ижтимоий ҳодиса сифатида ривожланиб келмоқда. Айниқса, унинг ҳозирги бозор иқтисодиётига ўтиш шароитида халқимизнинг урф- одатлари, анъаналари ва қадриятларини сақлаб қолиш, уларни жипслаштириш кафолати сифатида майдонга чиқаётганлигини яққол кўриб турибмиз. Маҳалланинг тузилмаси ва функцияси вазиятга қараб ўзгариб турган, аммо у ўзини ўзи бошқариш тамойилини сақлаб қолган, ўз ҳудудида истиқомат қилувчи кишилар ўртасида ижтимоий-иқтисодий муносабатларни мувофиқлаштириб турган. Маҳалла ўзини ўзи бошқариш органларининг энг ёрқин кўриниши, айни пайтда фуқаролик жамиятининг асоси ва таянчи деб тан олинганлиги билан ҳам ўзининг юксак мавқеига эга. У юксак маданият ва кишилар ўртасидаги муносабатлар маънавиятига асосланади. Мустақиллик йиллари мобайнида жамиятдаги бошқарув тизимларини ислоҳ қилиш, давлат вазифаларини жамоат ташкилотларига босқичма-босқич ўтказиш, яъни кучли давлатдан кучли жамиятга ўтиш борасидаги ишлар изчил давом эттирилмоқда. Ушбу жараёнда фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари ва уларнинг асосий негизини ташкил этувчи маҳалла институти фуқаролик жамияти институтларининг энг муҳим бўғини сифатида муҳим аҳамиятга эга бўлмоқда.
Конституциянинг ушбу қоидаси маҳалланинг ҳуқуқий асосларини янада ривожлантириш учун дастуруламал бўлиб хизмат қилди. Шундай қилиб, 1993 йил 2 сентябрь куни “Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари тўғрисида”ги қонун қабул қилинди. Ушбу қонун илк марта қонунчилик даражасида маҳалла фаолиятини тартибга солди, яъни унинг ҳуқуқий мақомини белгилаб берди. Фуқароларнинг моддий мустақиллиги ва сиёсий-ҳуқуқий онги ошишига сабаб бўлаётган демократик ислоҳотлар чуқурлашиб, бозор муносабатлари ривожланиб боргани сари маҳалла институтининг ҳуқуқий асосларини такомиллаштириш зарурати туғилди. Натижада 1999 йил 14 апрель куни “Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари тўғрисида”ги қонун янги таҳрирда қабул қилинди. Унда фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш ҳуқуқи бевосита мустаҳкамлаб қўйилди, маҳалла фаолиятининг асосий тамойиллари, унинг фаолиятини қўллаб-қувватлашга давлат кафолати белгилаб берилди, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари ваколатлари кенгайтирилди. 2004 йил 29 апрелда «Фуқаролар йиғини раиси (оқсоқоли) ва унинг маслаҳатчилари сайлови тўғрисида”ги қонуннинг қабул қилиниши маҳалла фаолиятини демократлаштириш йўлидаги улкан қадам бўлди. Ушбу қонунда, биринчидан, фуқаролар йиғини органларига сайловнинг демократик тамойиллари белгилаб берилди ва маҳалла органларига сайлов тизими барпо этилди; иккинчидан, сайлов жараёнининг барча босқичлари батафсил тартибга солинди; учинчидан, қонун даражасида мустаҳкам ҳуқуқий кафолат яратилди. Маҳалла ўз фаолиятини молиялаштириш бўйича ҳам давлат кўмагини ола бошлади. Шундай қилиб, раис, масъул котиб, “Маҳалла посбони” жамоатчилик тузилмаси раҳбари ва фуқаролар йиғинларининг диний маърифат ва маънавий-ахлоқий тарбия масалалари бўйича маслаҳатчисидан иборат тўрт нафар масъул шахс иши, шунингдек, маҳалланинг қўшимча харажатлари давлат ҳокимиятининг маҳаллий органлари бюджетидан молиялаштирилмокда.
Конституциянинг ушбу қоидаси маҳалланинг ҳуқуқий асосларини янада ривожлантириш учун дастуруламал бўлиб хизмат қилди. Шундай қилиб, 1993 йил 2 сентябрь куни “Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари тўғрисида”ги қонун қабул қилинди. Ушбу қонун илк марта қонунчилик даражасида маҳалла фаолиятини тартибга солди, яъни унинг ҳуқуқий мақомини белгилаб берди. Фуқароларнинг моддий мустақиллиги ва сиёсий-ҳуқуқий онги ошишига сабаб бўлаётган демократик ислоҳотлар чуқурлашиб, бозор муносабатлари ривожланиб боргани сари маҳалла институтининг ҳуқуқий асосларини такомиллаштириш зарурати туғилди. Натижада 1999 йил 14 апрель куни “Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари тўғрисида”ги қонун янги таҳрирда қабул қилинди. Унда фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш ҳуқуқи бевосита мустаҳкамлаб қўйилди, маҳалла фаолиятининг асосий тамойиллари, унинг фаолиятини қўллаб-қувватлашга давлат кафолати белгилаб берилди, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари ваколатлари кенгайтирилди. 2004 йил 29 апрелда «Фуқаролар йиғини раиси (оқсоқоли) ва унинг маслаҳатчилари сайлови тўғрисида”ги қонуннинг қабул қилиниши маҳалла фаолиятини демократлаштириш йўлидаги улкан қадам бўлди. Ушбу қонунда, биринчидан, фуқаролар йиғини органларига сайловнинг демократик тамойиллари белгилаб берилди ва маҳалла органларига сайлов тизими барпо этилди; иккинчидан, сайлов жараёнининг барча босқичлари батафсил тартибга солинди; учинчидан, қонун даражасида мустаҳкам ҳуқуқий кафолат яратилди. Маҳалла ўз фаолиятини молиялаштириш бўйича ҳам давлат кўмагини ола бошлади. Шундай қилиб, раис, масъул котиб, “Маҳалла посбони” жамоатчилик тузилмаси раҳбари ва фуқаролар йиғинларининг диний маърифат ва маънавий-ахлоқий тарбия масалалари бўйича маслаҳатчисидан иборат тўрт нафар масъул шахс иши, шунингдек, маҳалланинг қўшимча харажатлари давлат ҳокимиятининг маҳаллий органлари бюджетидан молиялаштирилмокда.
Ҳозирги пайтда Ўзбекистонда 10 000га яқин ўзини ўзи бошқариш органи фаолият кўрсатмоқда, шундан 8275 та маҳалла, 1301 та қишлоқ, 154 та шаҳарча ва 155 та овул фуқаролар йиғинидир. Маҳалла фуқаролар йиғинлари ва фаоллари қонунчилик белгилаб берган ваколатлардан келиб чиқиб, фуқаролар йиғинлари фаолиятининг асосий йўналишлари бўйича тузилган комиссиялар ёрдамида аҳолини ижтимоий-сиёсий ҳаётга жалб қилиш, маънавий-ахлоқий тарбияни кучайтириш, оилаларда қулай муҳитни сақлаб қолиш, эҳтиёжманд оилалар ва ногиронларга моддий ёрдам кўрсатиш, аҳолининг тадбиркорлик соҳасидаги билим ва кўникмаларини ошириш, ҳудудларни ободонлаштириш бўйича улкан ишларни амалга оширмоқда, бошқа бир қанча тадбирларни ташкил этмоқда. 2013 йилда янги таҳрирда қабул қилинган “Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари тўғрисида”ги қонунга кўра фуқаролар йиғинларидаги асосий йўналишлар бўйича комиссиялар рўйхати қуйидагилардир: - яраштириш комиссияси; - маърифат ва маънавият масалалари бўйича комиссия; - ижтимоий қўллаб-қувватлаш бўйича комиссия; - хотин-қизлар билан ишлаш бўйича комиссия; - вояга етмаганлар, ёшлар ва спорт масалалари бўйича комиссия; - тадбиркорлик фаолияти ва оилавий бизнесни ривожлантириш масалалари бўйича комиссия; - экология ва табиатни муҳофаза қилиш, ободонлаштириш ва кўкаламзорлаштириш бўйича комиссия; - жамоатчилик назорати ва истеъмолчиларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш бўйича комиссия ўз фаолиятини олиб боради. 2017 йил фуқаролар йиғинлари ва ўзини ўзи бошқариш органлари – маҳаллалар сони 10 мингдан ортиқни ташкил этди. Шу йилдан бошлаб маҳалла ўз-ўзини бошқарув органларининг фаолиятида замонавий аснодаги ўзгаришлар рўй бериб, уни том маънода халқ органига айлантириш чора тадбирлари белгиланди.
Ҳозирги пайтда Ўзбекистонда 10 000га яқин ўзини ўзи бошқариш органи фаолият кўрсатмоқда, шундан 8275 та маҳалла, 1301 та қишлоқ, 154 та шаҳарча ва 155 та овул фуқаролар йиғинидир. Маҳалла фуқаролар йиғинлари ва фаоллари қонунчилик белгилаб берган ваколатлардан келиб чиқиб, фуқаролар йиғинлари фаолиятининг асосий йўналишлари бўйича тузилган комиссиялар ёрдамида аҳолини ижтимоий-сиёсий ҳаётга жалб қилиш, маънавий-ахлоқий тарбияни кучайтириш, оилаларда қулай муҳитни сақлаб қолиш, эҳтиёжманд оилалар ва ногиронларга моддий ёрдам кўрсатиш, аҳолининг тадбиркорлик соҳасидаги билим ва кўникмаларини ошириш, ҳудудларни ободонлаштириш бўйича улкан ишларни амалга оширмоқда, бошқа бир қанча тадбирларни ташкил этмоқда. 2013 йилда янги таҳрирда қабул қилинган “Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари тўғрисида”ги қонунга кўра фуқаролар йиғинларидаги асосий йўналишлар бўйича комиссиялар рўйхати қуйидагилардир: - яраштириш комиссияси; - маърифат ва маънавият масалалари бўйича комиссия; - ижтимоий қўллаб-қувватлаш бўйича комиссия; - хотин-қизлар билан ишлаш бўйича комиссия; - вояга етмаганлар, ёшлар ва спорт масалалари бўйича комиссия; - тадбиркорлик фаолияти ва оилавий бизнесни ривожлантириш масалалари бўйича комиссия; - экология ва табиатни муҳофаза қилиш, ободонлаштириш ва кўкаламзорлаштириш бўйича комиссия; - жамоатчилик назорати ва истеъмолчиларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш бўйича комиссия ўз фаолиятини олиб боради. 2017 йил фуқаролар йиғинлари ва ўзини ўзи бошқариш органлари – маҳаллалар сони 10 мингдан ортиқни ташкил этди. Шу йилдан бошлаб маҳалла ўз-ўзини бошқарув органларининг фаолиятида замонавий аснодаги ўзгаришлар рўй бериб, уни том маънода халқ органига айлантириш чора тадбирлари белгиланди.
Маҳалла олдида турган энг долзарб масалалардан бири фуқароларнинг ижтимоий фаоллигини ошириш, оилаларни мустаҳкамлаш, одамларни лоқайдлик, боқимандачилик каби иллатлардан фориғ этиш, аҳолини том маънодаги фуқаролик жамиятини барпо этишга сафарбар қилишдир. Ўзбекистонда фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари томонидан яраштириш масаласида қатор ишлар амалга оширилмоқда. Таъкидлаш жоизки, фуқаролар йиғинларида фаолият олиб бораётган Яраштириш комиссияларининг вазифаси фақат низоли оилалардан келиб тушган аризаларни кўриб чиқишдагина эмас, балки низони келтириб чиқарувчи сабабларни атрофлича ўрганиб, оилаларда соғлом турмуш тарзини кенг тарғиб қилишдан ҳам иборат ҳисобланади. Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларациясининг муқаддимасида халқлар ўртасида дўстона муносабатларни ривожлантиришга кўмаклашиш заруриятига эътибор қаратиш лозим, деб белгиланган. Ғарб мамлакатларининг айрим сиёсатчилари ҳам Ўзбекистондаги фуқаролар ўзини ўзи бошқариш органлари тизимининг ўзига хослигини юқори баҳолашган. Жумладан, немис сиёсатчиси Артур Файнберг: “Маҳалла – инсон ҳуқуқларини ҳурмат қилгани ҳолда ёшларни тарбиялашга, унинг камол топишига кўмак берувчи жамият инструменти”, деб баҳо берган. Шу билан бирга, индивидуализм сингиб кетган Ғарб мутахассислари учун бу тизимнинг туб моҳиятии тушуниш мушкуллигини ҳам объектив тавсифлаб беришган. Ўзбекистонда босқичма-босқич амалга оширилаётган кенг қамровли ислоҳотлар ва миллий тараққиёт талабларидан келиб чиқиб маҳалла фаолиятига оид қонун ҳужжатлари мунтазам равишда такомиллаштириб бориляпти. Хусусан, 2013 йил 22 апрелда “Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари тўғрисида”ги қонуннинг янги таҳрири тасдиқланди. 2016 йил охирларидан бошлаб маҳалла фуқаролар йиғини фаолиятини янада такомиллаштириш, уни замон талабларига мослаштириш, мазкур органни аҳолининг жойлардаги ҳаққоний тарзда долзарб масалаларни ҳал этувчи ўз- ўзини бошқариш ҳалқ идорасига айлантириш борасида қатор ишлар амалга
Маҳалла олдида турган энг долзарб масалалардан бири фуқароларнинг ижтимоий фаоллигини ошириш, оилаларни мустаҳкамлаш, одамларни лоқайдлик, боқимандачилик каби иллатлардан фориғ этиш, аҳолини том маънодаги фуқаролик жамиятини барпо этишга сафарбар қилишдир. Ўзбекистонда фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари томонидан яраштириш масаласида қатор ишлар амалга оширилмоқда. Таъкидлаш жоизки, фуқаролар йиғинларида фаолият олиб бораётган Яраштириш комиссияларининг вазифаси фақат низоли оилалардан келиб тушган аризаларни кўриб чиқишдагина эмас, балки низони келтириб чиқарувчи сабабларни атрофлича ўрганиб, оилаларда соғлом турмуш тарзини кенг тарғиб қилишдан ҳам иборат ҳисобланади. Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларациясининг муқаддимасида халқлар ўртасида дўстона муносабатларни ривожлантиришга кўмаклашиш заруриятига эътибор қаратиш лозим, деб белгиланган. Ғарб мамлакатларининг айрим сиёсатчилари ҳам Ўзбекистондаги фуқаролар ўзини ўзи бошқариш органлари тизимининг ўзига хослигини юқори баҳолашган. Жумладан, немис сиёсатчиси Артур Файнберг: “Маҳалла – инсон ҳуқуқларини ҳурмат қилгани ҳолда ёшларни тарбиялашга, унинг камол топишига кўмак берувчи жамият инструменти”, деб баҳо берган. Шу билан бирга, индивидуализм сингиб кетган Ғарб мутахассислари учун бу тизимнинг туб моҳиятии тушуниш мушкуллигини ҳам объектив тавсифлаб беришган. Ўзбекистонда босқичма-босқич амалга оширилаётган кенг қамровли ислоҳотлар ва миллий тараққиёт талабларидан келиб чиқиб маҳалла фаолиятига оид қонун ҳужжатлари мунтазам равишда такомиллаштириб бориляпти. Хусусан, 2013 йил 22 апрелда “Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари тўғрисида”ги қонуннинг янги таҳрири тасдиқланди. 2016 йил охирларидан бошлаб маҳалла фуқаролар йиғини фаолиятини янада такомиллаштириш, уни замон талабларига мослаштириш, мазкур органни аҳолининг жойлардаги ҳаққоний тарзда долзарб масалаларни ҳал этувчи ўз- ўзини бошқариш ҳалқ идорасига айлантириш борасида қатор ишлар амалга
оширилмоқда. Бу борада, 2017 йил 3 февраль куни фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари фаолияти самарадорлигини ошириш, маҳалла институтини аҳолига энг яқин ва халқчил тузилмага айлантириш, фуқаролар йиғинларининг муштарак манфаатларини ифода этадиган уюшмага бирлашиш ҳуқуқларини рўёбга чиқариш, уларнинг моддий-техника базасини мустаҳкамлаш ҳамда давлат органлари ва фуқаролик жамияти институтлари билан ўзаро ҳамкорлигини янада ривожлантириш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Маҳалла институтини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги фармони қабул қилиниши айни муддао бўлди. Шунингдек, мутасадди вазирлик, идора ва ташкилотлар зиммасига фуқаролар йиғинларининг бандликка кўмаклашувчи туман (шаҳар) марказлари, ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар, таълим муассасалари ҳамда молия ва соғлиқни сақлаш органлари билан ўзаро ҳамкорлигини назарда тутадиган тегишли норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар лойиҳаларини ишлаб чиқиш вазифаси юкланди. Бундан ташқари, маҳалла фуқаролар йиғинларининг маҳаллий аҳамиятга молик масалаларни ҳал этиш бўйича мустақиллигини таъминлаш, ўзини ўзи бошқариш тизимида ортиқча бўғинлардан воз кечиш мақсадида таркибида маҳаллалар тузилган шаҳарча, қишлоқ ва овул фуқаролар йиғинларини маҳалла фуқаролар йиғинларига бирлаштириш ва бўлиш йўли билан қайта ташкил этишга қаратилган чора-тадбирлар амалга оширилмоқда. Фуқаролар ўзини ўзи бошқариш органларининг моддий- техника базасини мустаҳкамлаш, болалар спорт майдончалари, маиший хизмат кўрсатиш объектларини ташкил этиш мақсадида 2017-2021 йилларга мўлжалланган ҳудудий дастурлар ишлаб чиқилди. Шунингдек, туманлар ва шаҳарлар марказларида “Маҳалла маркази” мажмуалари биноларини намунавий лойиҳалар асосида барпо этишга қаратилган чора-тадбирлар амалга оширилмоқда. Шу билан бирга, фуқаролар ўзини ўзи бошқариш органларининг зиммасига юклатилган вазифаларнинг амалга оширилишига муносиб ҳисса қўшган ташаббускор фуқаролар ва жамоатчилик тузилмалари
оширилмоқда. Бу борада, 2017 йил 3 февраль куни фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари фаолияти самарадорлигини ошириш, маҳалла институтини аҳолига энг яқин ва халқчил тузилмага айлантириш, фуқаролар йиғинларининг муштарак манфаатларини ифода этадиган уюшмага бирлашиш ҳуқуқларини рўёбга чиқариш, уларнинг моддий-техника базасини мустаҳкамлаш ҳамда давлат органлари ва фуқаролик жамияти институтлари билан ўзаро ҳамкорлигини янада ривожлантириш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Маҳалла институтини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги фармони қабул қилиниши айни муддао бўлди. Шунингдек, мутасадди вазирлик, идора ва ташкилотлар зиммасига фуқаролар йиғинларининг бандликка кўмаклашувчи туман (шаҳар) марказлари, ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар, таълим муассасалари ҳамда молия ва соғлиқни сақлаш органлари билан ўзаро ҳамкорлигини назарда тутадиган тегишли норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар лойиҳаларини ишлаб чиқиш вазифаси юкланди. Бундан ташқари, маҳалла фуқаролар йиғинларининг маҳаллий аҳамиятга молик масалаларни ҳал этиш бўйича мустақиллигини таъминлаш, ўзини ўзи бошқариш тизимида ортиқча бўғинлардан воз кечиш мақсадида таркибида маҳаллалар тузилган шаҳарча, қишлоқ ва овул фуқаролар йиғинларини маҳалла фуқаролар йиғинларига бирлаштириш ва бўлиш йўли билан қайта ташкил этишга қаратилган чора-тадбирлар амалга оширилмоқда. Фуқаролар ўзини ўзи бошқариш органларининг моддий- техника базасини мустаҳкамлаш, болалар спорт майдончалари, маиший хизмат кўрсатиш объектларини ташкил этиш мақсадида 2017-2021 йилларга мўлжалланган ҳудудий дастурлар ишлаб чиқилди. Шунингдек, туманлар ва шаҳарлар марказларида “Маҳалла маркази” мажмуалари биноларини намунавий лойиҳалар асосида барпо этишга қаратилган чора-тадбирлар амалга оширилмоқда. Шу билан бирга, фуқаролар ўзини ўзи бошқариш органларининг зиммасига юклатилган вазифаларнинг амалга оширилишига муносиб ҳисса қўшган ташаббускор фуқаролар ва жамоатчилик тузилмалари
вакилларига тақдим этиладиган “Маҳалла ифтихори” кўкрак нишонини таъсис этилди. Комплекс чора-тадбирлар дастурида назарда тутилган тадбирларнинг амалга оширилиши фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари зиммасидаги вазифаларни самарали бажариш, уларнинг фаолиятини мувофиқлаштириш, давлат органлари ва фуқаролик жамияти институтлари билан ўзаро ҳамкорлигини янада мустаҳкамлаш имконини беради. “Обод маҳалла” дастури доирасида Тошкент шаҳри, вилоят марказлари, Қорақалпоғистон Республикаси ҳамда барча туманларда маҳалла ҳудудларини обод қилиш, маиший қурилиш объектларини барпо этиш, газ, электр энергияси, тоза ичимлик суви билан таъминлаш борасида кенг кўламли ишлар амалга оширилмоқда. Маҳалла халққа ҳуқуқ ва эркинликлардан фойдаланиш йўлини очиб, унга осойишта ҳаётдан баҳраманд бўлишни ўргатади. Маҳалла тақдири мамлакат тақдири билан чамбарчас боғлиқ. Маҳалла обод бўлса, маҳалла тинч бўлса, юрт тинч бўлади. 2016 йил сентябрдан бошлаб фаолиятини бошлаган “Халқ қабулхоналари” кўплаб йиғилиб қолган муаммоларни ечимини топишда катта аҳамият касб этмоқда. Президент Ш.М.Мирзиёевнинг “Халқ давлат идораларига эмас балки давлат идоралари халққа хизмат қилиши лозим” ибораси мазкур қабулхоналарининг иш фаолиятининг негизини ташкил этмоқда. Истиқлол йилларида инсоннинг ишончли конституцион ва юридик ҳуқуқларини, ижтимоий кафолатларни ва аҳолини ижтимоий қўллаб- қувватлашни таъминлайдиган қонунларнинг қабул қилинишига асосий эътибор қаратилди. Шунингдек, суд тизими мустақил ва бошқа тармоқларга боғлиқ бўлмаган ҳокимият сифатида шакллантирилди. Суд ҳокимиятининг янги тузилмалари вужудга келди. Суднинг ҳуқуқ доираси кенгайди. Жумладан, 1994 йили Жиноят кодекси қабул қилинганида 13 та моддада жазо чораси сифатида ўлим жазоси кўзда тутилган эди. 1998 йили бу жазо тури жиноят кодексининг 5 та моддасидан олиб ташланди. Ўзбекистон
вакилларига тақдим этиладиган “Маҳалла ифтихори” кўкрак нишонини таъсис этилди. Комплекс чора-тадбирлар дастурида назарда тутилган тадбирларнинг амалга оширилиши фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари зиммасидаги вазифаларни самарали бажариш, уларнинг фаолиятини мувофиқлаштириш, давлат органлари ва фуқаролик жамияти институтлари билан ўзаро ҳамкорлигини янада мустаҳкамлаш имконини беради. “Обод маҳалла” дастури доирасида Тошкент шаҳри, вилоят марказлари, Қорақалпоғистон Республикаси ҳамда барча туманларда маҳалла ҳудудларини обод қилиш, маиший қурилиш объектларини барпо этиш, газ, электр энергияси, тоза ичимлик суви билан таъминлаш борасида кенг кўламли ишлар амалга оширилмоқда. Маҳалла халққа ҳуқуқ ва эркинликлардан фойдаланиш йўлини очиб, унга осойишта ҳаётдан баҳраманд бўлишни ўргатади. Маҳалла тақдири мамлакат тақдири билан чамбарчас боғлиқ. Маҳалла обод бўлса, маҳалла тинч бўлса, юрт тинч бўлади. 2016 йил сентябрдан бошлаб фаолиятини бошлаган “Халқ қабулхоналари” кўплаб йиғилиб қолган муаммоларни ечимини топишда катта аҳамият касб этмоқда. Президент Ш.М.Мирзиёевнинг “Халқ давлат идораларига эмас балки давлат идоралари халққа хизмат қилиши лозим” ибораси мазкур қабулхоналарининг иш фаолиятининг негизини ташкил этмоқда. Истиқлол йилларида инсоннинг ишончли конституцион ва юридик ҳуқуқларини, ижтимоий кафолатларни ва аҳолини ижтимоий қўллаб- қувватлашни таъминлайдиган қонунларнинг қабул қилинишига асосий эътибор қаратилди. Шунингдек, суд тизими мустақил ва бошқа тармоқларга боғлиқ бўлмаган ҳокимият сифатида шакллантирилди. Суд ҳокимиятининг янги тузилмалари вужудга келди. Суднинг ҳуқуқ доираси кенгайди. Жумладан, 1994 йили Жиноят кодекси қабул қилинганида 13 та моддада жазо чораси сифатида ўлим жазоси кўзда тутилган эди. 1998 йили бу жазо тури жиноят кодексининг 5 та моддасидан олиб ташланди. Ўзбекистон